Nan dekou rete sonhe

Ejèn  Mona

(1943-1991) 

Nan badjolaj toulejou yo, moun Matnik ka teste Ehèn Mona te ke pase nan tout mès-kriye-bondje ki ni asou latè. Tout moun sav moun Matnik enmen foute fè, wè lavi a tou gran oben tou piti-piti tankon nan tire-kont lan, pa pe ni mitan ; men sa vre asou an konpanyi pawol-mizik moun te tann Ehèn Mona kriye Jah Rastafaray, asou anlòt konpanyi moun tann li kriye Alah oben tit gran liv mizilman an, asou dòt pawol-mizik se pou mande "sovè Jezikri" padon ; menm si ni an tit "djouba de zonbi" asou disk "Rale rale" a, nan 1975, nou pa jenhen tann an pawol-mizik ba Ọlόrun (bondje ki fè lavi asou latè nan mès kriye bondje yorouba a) oben ba Chukwu (bondje ki toupatou, ki sav tout bagay ek ki trape tout djokte ek eti moun pa pe fè pòtre mete anlè masonn) Ibo a, ek anlè menm disk ta'a an tit "le Roi des Rois" ka teste Ehèn Mona te anchouke djok nan mès-kriye-bondje kretjen an.

Bwa-brile. Se nan 1973 lanne eti Mona epi djaz Marigo'y la sòti prèmie disk li "Bwa Brile", an kout flajolè a, an kout toutoun-banbou anlè'y, pa ni gran dekou lespri-ladje-branbrann ni mès-kriye-bondje adan men anni an djoubap krèy-sosial eti atè Matnik ka toulong toumpotjole nan an djoubap ras, "bondje fè mwen pou sa, i ba mwen an bwa-brile, i ba mwen anpil sán...". Bondje a isiya la se bondje kretjen an, ki mèt tan-ka-pase ("dapre sa mwen ka wè e mwen ka tann, e sa l'histoire kite ba nou, dan les archives") eti an mayonmbo ka kriye mande'y mete lanmen, ba'y tjè pou'y rive tjenbe ek pa sa santi lanmizè ka bat li. Ni anchay plenyen, an plenyen mayonmbo, menm flajolè a ka plenyen, men se pa pou sa pou ale kriye lespri-ladje-branbrann. Lamenm la, man se matje sa eti nan se prèmie tit li a,  Ehèn Mona te, dabò-pou-yonn, adan an lespri djoubap sosial. 

Rale, rale. Dezienm disk ta'a, nan 1974, pa te mete p'an tit douvan men tit "Rale, rale" a ("travay ba betje djoul ou ke bave janmen bò kay ou pe ke ni an pave") ka apiye lespri djoubap sosial la, ka lonje dwèt asou lavi anni trimen se nèg-ginen an atè Matnik ek lide ta'a eti pa ni p'an divini atè matnik si se pa djoumbate ba betje. Men asou disk ta'a, plis pase asou disk "Bwa-brile" a, Ehèn Mona ja ka pran an chimen lespri-ladje-branbrann tankon si nèg-ginen Matnik la te ke fòse pran chimen ta'a. "Lakay Adon", "Rale rale", "Fodra ou leve", "1700" ek menm "Ti bouchon" ka apiye an dekou trimen, an dekou lanmizè-ble eti se anni mete jounou atè kriye bondje oben lespri-ladje-branbrann ki rete. Lanne apre a, nan 1975, Ehèn mona te genyen disk lajan an atè Matnik.

Agoulous se lanmò. Nan lanne 1977 lan, Ehèn Mona stanmpe an disk eti ki ni an tit pou fè moun pè anlè'y, Agoulous se lanmò, se nan tit ta'a otila kout toutoun-banbou a pi nawflaw nan tout tit Ehèn Mona. Agoulous se lanmò se an bay-lavwa lanmò pou tout Matnik, lide ta'a, nan lespri Ehèn Mona, eti p'an moun pe pa chape douvan lanmò, bagay eti ki pi djok pase nonm asou latè men ki toulong nolfok. Pawol Ehèn Mona te toulong kon an blou-blou, bagay eti ka vègle moun, ka pran lespri yo, an mennen-vini, an mistinay ek an menm balan ka redi yo. Nan Agoulous se lanmò, se pa anni kout toutoun-banbou a ka redi moun, se se pawol la tou. Se an fè-eti-moun pou yo se bay nan an yonn-a-lòt pou sa doubout djok douvan lanmò.  Agoulous se lanmò, tanbou djouba, tibwa, lavwa-dèyè ka doumbegedoum bèlè natifnatal Matnik la ek  toutoun banbou a, eti ka ba bèlè natifnatal Matnik la, zel pou vole, ka plojole an mizik eti ka voye kriye John Coltrane (Afro blue) tankon an doktè mizik, nèhè pi nolfok an liannaj epi laboulok nèg-ginen an (yorouba) nan kontinan l'Amerik la. Agoulous se lanmò, ka pe fè moun menyen an Ehèn Mona ki te ja bay antre nan an lespri-ladje-branbrann (spiritual life) ek nèhè menm te ke ladje lespri djoubap sosial la. Men se asou menm disk ta'a otila Ehèn Mona ka nonmen tit Alah ("fok rimonte an bwa la se la ki ni lafwa ba Alah" nan "Tant pis pour moi") bondje mizilman an epi ka menm bay lavwa nan an franse mistinè "je voulais man, communiquer", bagay pou fè moun tann ek konprann Ehèn Mona pa te rete mare nan bwa Matnik la ; menm si nou sav an konpanyi gangan l'Afrik anba-solèy ki te rive atè Matnik, epi chenn nan pie yo, tankon ninang-founang, te ja ka kriye Alah. Asou disk 1975 ta'a, Mona ka bay lavwa asou lanmò, aleliwon, "La Chandelle" epi "Mwen ka doute", eti epi "Doudou Menar" ek "Manzè Bebe", ka tjoke lide rel-fann, lide ladje, kase-lo, an lenbe-peyi, tjè-senyen, tousa ki fè nou konprann Ehèn Mona te ladje Matnik pou ale rete An-Frans ek se konsa'y rive ka kriye Alah ek se konsa tou eti'y vini ka pale anchay franse adan se bay-lavwa a.

Mi mwen mi wou. Disk ta'a, nan lanne 1979 la, lanne an tounen-vire nan an konpanyi peyi kontinan an, se tankon an vire nan nan wach-lavi toulejou Matnik la ek se pou djoubap sosial la te vire pi douvan. Nan 1978, E. Mona te ale fè mizik li sonnen nan konsit brayes oliwon-latè atè Kouba. Si djoubap sosial la mele epi djoubap ras-moun an, delè pou pa sa dekantiye yo, yonn epi lòt, nan se bay-lavwa Ehèn Mona a se pa nepi betje a eti mèt toutoun-banbou a ka joure men se se milat la, "si nèg ni maledision, milat la pa ni bon benedision....", se tankon an konsians ras-moun ki pa sa tjenbe doubout djok douvan betje a, foute'y an tèt-santi, fè an bagay brile'y, ek ka lonje dwèt anlè konparezonni milat la. Pas "yo le'w touni menm an tèt", pas "se chen an pa konnèt -le spectacle-, yo konnèt de pòch plen lahan", pas "an tout komin yonn-de krab i ni komin ka fè krab yo", nan djoubap ras-moun ta'a se milat la eti ki nan mitan ka pran tout kou a.

Eugène Mona International. Se nan lanne 1981 an eti disk ta'a sòti epi tit nan franse ta'a "Ma maman m'a dit" epi se pe fè moun tann Ehèn Mona te ka ladje sistenm-lang Matnik la pou pran'y adan an pale kreyol, bagay ou ka koumanse an pawol nan lang franse a ek ou ka bout li nan an lang kreyol eti ka fè zie-dou ba lang franse a. Ehèn Mona te adan an lakou-moun matnik eti te ka bat ale-vire nan lelekou lang ta'a otila yo ka depotjole tout fondas kabès-peyi a tankon sistenm-lang. Se nèhè "Ma maman m'a dit" ta'a ek "Oui je finirai" a, ki fè moun pa wè Ehèn Mona te bay antre pianmpianm nan mès ek sistenm-kabès rasta a (se pa an mès-kriye-djanmbel tankon lezòt la) eti limenm ka rete liannen djok epi mès-kriye-djanmbel kretjen an. "Energie Vibration Positive" se adan tit ta'a pou te tann li kriye "Aha papa Dja". Nan 1976, Ehèn Mona te ale nan Carifesta (Caribbean Festival of Arts) Jamayik la. Men pi nolfok mès-kriye-djanmbel ek lespri-ladje-branbrann eti ki toulong liannen atè Matnik pou lòlòy eti kabès-peyi a lòlòy, se tankon an wondi graje-jounou eti Ehèn mona te ka pran, toulong pi nan fondok laliwonn-peyi a, toulong nan bouskay mès natifnatal matnik, "manman'w fè kannaval san kap, bopè'w fè kannaval san plim, nou ka woule kò nou san kap...", an lonje-dwèt asou moun desèvle ka brile bonbon yo nan peyi a.

"Djik, djak, dji Lababilòn". Se nan 1982 lanne otila disk ta'a sòti. Nan wabap se lanne swasann-dis la (1977, 78, 79) ek pipirit se lanne Kat-ven an (1980, 81, 82 epi menm 1983) mès ek kabès rastafaray la te ka bay dri atè Matnik, ek Bob Marley te nan fetay karetel li, ka chaye mizik ek mès rasta a toupatou oliwon-latè, se konsa nan se lanne ta'a, pawol-mizik Ehèn Mona te ladje potjel blues la, plenyen mayonmbo a, pou pran an potjel pi toumpak nan mizik la ek pi nan lespri-ladje-branbrann, nèhè menm nan an zeskay kriye-djanmbel. Djanmbel la se toulong djanmbel kretjen an, Dja Rastafaray oben Bondje. "Papa ou wo", se djanmbel nan siel la, djanmbel mès-kriye-djanmbel anni an djanmbel tout djokte, bondje kretjen an, eti Ehèn Mona te ka pale ; se pa tjek gangan l'Afrik-ginen, tjek loa oben oricha Kandonmble Brazil la, Loukoumi Kouba a, Maria Lionza Venezwela a, Vodou Ayiti a, Santería Kouba a oben mès-kriye-djanmbel yorouba Etazini an. Nan koute an moun ka koute mizik Brazil, Kouba, Puerto Rico, Venezwela, pa ni p'an tit ki pa ka kriye Yemanja (lespri fanm lèwdou-tjè-koko, dousin lavi-masibol, mizik la epi tout kabès-peyi a ; Erzuli Freda nan vodou Ayiti a) nan mizik Ehèn Mona pa ni kriye p'an loa ni menm oricha. Ehèn Mona se te an mayimbe nan mizik, nan toutoun-banbou a men se pa te an mayimbe nan mès-kriye-djanmbel ni menm nan lespri-ladje-branbrann men se te an moun lanmen-asou-tjè, moun eti ki ralba Matnik, se an bat-manman. Se lanne ta'a ka apiye djigilòp, se se tou dous pianmpianm, lang natifnatal matnik la (matnik isiya la se an palab ka depenn se pou sa man matje'y epi an ti "m") nan pawol-mizik Ehèn Mona a ; ek, pi nolfok, kout-tanbou bèlè nanninannan an ka djigilòp pou an kout-tanbou toumpak, an tanbou chouval-bwa, an tanbou toumblak gwo-ka a pran lanmen.

Eugène Mona, Témoignage. Live in Paris. Nan menm lanne 1982 ta'a, Ehèn Mona te pran avion ale bay lavwa Bwa-brile a, de pie'y atè a, nan mitan La Mutualité Paris. De lanne douvan, nan 1980, mèt toutoun-banbou a te genyen Gran Kouwonn Marakas-lò atè Paris. An dekou anchay dousin pou lakou-moun matnik lòtbòtsay te pe vire trape chimen yo, pa gare nan boksonn Paris a otila anchay glas ka klere. Anlè disk ta'a, anchay tit Ehèn Mona depi Bwa-brile otila lang natifnatal matnik la te ka wakle jik "bibon dachin" otila an pawol franse bannann "suce ton nannan bibon dachin" ; depi toutoun-banbou rale-menmen-vini Agoulous se lanmò a jik tanbou-djouba toumpak Begi begi bang lan, "ou te di sè mwen ou ke bay mago (mako) ou mete'y si do e ou fè dodo..."

Mi miserico. Se nan menm lanne 1982 ta'a eti disk ta'a rive nan bak-disk gran magazen Fòdfrans. Te ni tit ta'a "La fè lang fou", eti ka vèvèle disk la, toutoun-banbou a te ka sonnen an son Ehèn Mona, tanbou-di-bas la te la men se pawol-mizik la ki te ja ka kole, "prends le ying donnes moi du yang yang", an kouyonnad Japon ki te debatje atè lakay ek te ka toudi moun Matnik konsi yo pa te j'en sav sa ki lèwdou-tjè-koko magre tousa yich ki fèt depi nanninannan. Kout toutoun-banbou a eti te nawflaw delè men toulong kòdjòm pa ka fè nou bliye an pawol-mizik ki desitire, ki pa ka fè yonn ek ka pati nan tout kote, san sav la'y ka ale. "Afrique ardente d'où je viens", lakou-moun matnik la te pèdi nan an wach-lavi anni-machandiz otila gouvelman franse a te ladje'y tou-touni anlè de pie'y ek te fè'y vale lang li ; nou tout pri adan, Ehèn Mona, mòso-fè Matnik la, rete pri an sa tou.

Blanc Mangé, blan manje. Apre sis lanne san ayen, nan lanne 1988, Ehèn Mona fè disk ta'a eti ka apiye bay-antre se gita elektrik ek se senthe a tou, nan son Ehèn Mona a, epi an djigilòp tanbou-di-bàs la, an bat-dèyè toutoun-banbou a tou. Isiya la, djazè a te pran lanmen anlè djoubatè a ek an son chouval-bwa te toufe son nanninannan Ehèn Mona a. Se an karetel tankon anlòt men nan se lanne zoulk depotjolè ta'a, piplis moun Matnik gare kò yo adan an bankoulele mizik ek pawol san-manman, Ehèn mona tou. Se pou'y te ladje tou lespri-ladje-branbrann li a, ladje Dja pou Jezikri, bay nan mès-kriye-bondje kretjen an eti ki vini yich-papa a, nèhè menm ladje konsians nèg-ginen an pou tjek lespri nèg-kreyol. Anlè disk ta'a, tankon tit la ka fè moun wè ek tann, an franse djol-koule te pran seraj lang natifnatal matnik ek te ladje'y adan an tou tankon an lang kreyol pou-si-an-ka kouri vini.

Nan 1990, Ehèn Mona te pran kouwonn SACEM lan atè Matnik ek te ka sanm sa ki te pare vire pimpe nan karetel mizik li. Ehèn Mona se te an mapipi artis ki te anchouke nan lakou-moun matnik eti owa se lanne 80 an vini ka dekati tankon lakou-moun asou latè ek tankon moun an laliwonn/tan-ka-pase.

Pimpe isiya