Plodari 22 Me 2016 la

Rarate kakol

defolmante sistenm ankelele-moun

Pòtre Harriet Tubman rive stanmpe anlè biye 20 dola Etazini an lanne ta'a, apre gouvelman peyi'y te mete an Harriet Tubman Day nan 9 maws 1990, (proclamation 6107), nan dekou 77^enm lanne pati-kay-abolay li. Nolfok anchay welele nèg-ginen aye jik adoumanman, djol mande dousin, pare leve bandwel politik-antra Etazini an nan tout ti wèt Matnik, se pou ale vire jete an zie vèy-o-gren adan mès rarate kakol kore sistenm ankelele-moun an ki te bay nan kontinan l'Amerik la asou de siek. Nan rarate tan-nanninannan sistenm ankelele-moun, Hariet Tubman se dabò-pou-yonn an moun ki te kabeche an karetel kakole douvan sistenm lan epi Underground Railroad li a, sa eti ka fè, nan stanmpe pòtre'y anlè papie lajan ta'a, gouvelman Etazini gloriye an moun ki leve kakol, ki bat adan chimen pete-chenn moun, plis pase an moun pou koulè lapo fidji'y.

Underground Railroad eti se te an bidim chenn-liannaj pou te lonje pal ba nèg-mawon chape nan kare-tè-oliwon anlè-solèy otila sistenm lan te ja desitire, oben pa te ka bay ; tit angle a se te ke tankon an chimen-an-fè mawonnaj, ka apiye anlè lide kakol la, an bagay djok, ki ka tjenbe nan tan-ka-pase, fè ka wouye men pa'a djigilòp, ek underground lan eti ka rale lide anba-fèy la, mawon an, ka apiye lide ta'a eti nan tan-dèyè, nan divini, pou yonn-a-lòt la ki te djok, chenn-liannaj la te ke pe bay nan gran jou, dèmen se toulong anlòt jou. Underground Railroad la pa te nepi ni p'an machin asou chimen-nan-fè adan, se te an karetel 145 tjilomèt (depi Preston nan Maryland jik Pennsylvania) epi anchay dwel-chimen adan, otila nèg-ginen san-chenn, masogan ki te ka bat pou desitiraj sistenm ankelele-moun an, dòt nèg-mawon, nèg-ginen ki pa te j'en leve moun-ankelele, te ka lonje pal, pòte an kwi manje, an pòt dlo, panse flandjay, panse bobo, ba yo an rad, sere yo nan lajounen pou banzatè nèg-mawon pa mare yo, aprann yo li, matje, tousa te adan. Harriet Trubman (Minty se te tit-anbèn li ek "Moses of her People", tit eti gouvelman dèyè te ba'y) epi se de frè'y la, Ben ek Henry Ross, te ja chape an prèmie kou nan Sektanm 1849, men an laflenm te vare se de frè a, yonn dèyè lòt, yo te vire chimen, pran chimen bitako ankelele-moun lan ek sese yo ki pa te pe rete tou-yonn, pa te pe pa mache dèyè yo. Tousa pou konprann, chimen, ki chimen esa, chenn-liannaj nèg-mawon ta'a pa anni leve la konsa, ek pa te ke mache si pa te ni anchay moun tout laliwonn sosial (delè menm mèt bitako ankelele-moun ki te ka ba nèg-mawon an de twa jou gabel avan kriye ago an nèg-ginen chape) pou te kabeche'y, ranbonni'y, vire kabeche'y, fè'y letjete nan divini.

Se pou ke konprann sa isiya la konsa, an sistenm se toulong anchay dwel sosial liannen yonn epi lòt, delè liannen djok, delè liannen pianmpianm, eti ka kouri nan tan ka pase ; se pou an konpanyi dwel se vini pi djok lè anlòt konpanyi ka dekati, anlòt konpanyi ki te dekati pe ka vire pran oben toumbile towtow, si se pa pianmpianm. An sistenm toulong anba jouk tan-ka-pase ek laliwonn li. Tousa fè an sistenm ka, limenm, faktore anchay kakol andidan otila moun ki bay nan sistenm lan ka pe ale tjoke tjouns nanninannan pou koubare an divini ki ka tenmbolize yo. An sistenm ka faktore an kakol andewò tou, se kakol ta'a eti fèt pou kore oben koubare tout toumbilaj ki pe sòti lòtbòtsay ka rive ek ka fè an konpanyi moun nan sistenm lan pe ka batje anlè yo anfwa, dòt pe ka batje pianmpianm, dòt pe ka vire do epi dòt ankò pe rete pri nan an welto, batje/debatje/vire-batje. Sa fè mwen kabeche, an konpanyi moun-ankelele te ka simie rete anba sistenm lan, lè yo te ka katjile tjouns eti karetel sòti a te ka mande ek sa fè kakol la se pa te an bagay ki te ka kouri lawonn flouz konsa, anni leve an kabann ek ale fè an kout nèg-mawon. Ki manniè depareye kakol yonn-tou-yonn lan epi kakol yonn-a-lòt la ?

Kakole nan sistenm ankelele-moun an se pa te janmen an bagay yonn-tou-yonn, ek tankon an mete-nan-brann sosial (owala ni plis pase de moun ja ni sosial), se pou'y te toumbile kanman moun, ba yo plis kabès asou lavi a, kabeche, se se towtow, oben masokade an sistenm kouri-nouvel, kouri kanmo, rarate wach lavi moun-ankelele tankon moun ki mawon, fondase an sistenm-kabès. Kakole se toulong ale pi douvan nan kabès (to be conciencious), trape lanmen tou (to practise), fè pou anchay liannaj kouri nan mitan moun. Kakole, se dabò-pou-yonn, kabeche an laliwonn ek tan-ka-pase nan menm balan an. Plodari kakole a se toulong an plodari ka anchouke nan an laliwonn/tan-ka-pase, ka fè moun wè an moun, an nèg-ginen, ka ladje kanman moun l'Afrik li pou pran an kanman moun l'Amerik, moun peyi-karayib, moun anlòt kontinan, anlòt sistenm mès, anlòt laliwonn/tan-ka-pase, se se pou di "tan ka pase nou la". Nan ki dekou kakol te ka pe bay ek ki lespri kakol jenerachon-douvan pe ka fondase kakol jenerachon-dèyè ? Pou se bililik mande-sav ta'a, ki lespri jenerachon-dèyè (moun lajounen-jòdi) lè yo ka rarate kakol jenerachon-douvan oben lè yo ka fèmen zie asou kakol ta'a ?  

Nan lespri ta'a eti Edouard Glissant (1928-2011) matje Le Quatrième Siècle la, oben Mahagoni, menm lè kakol la ka bay yonn-tou-yonn (prèmie Longué a tou-yonn nan mòn lan, jerè-gawoulè 1936 la yonn-tou-yonn epi lenbe'y la, tibray san-manman san-papa, ki te ka fè ka nan 1978 anba bwa Kawbe- Mòn-Wouj la, li tou te tou-yonn) se pou'y chaye tankon an lespri kakol ka tòtòy tout moun oliwon, an lespri nou-tout-ansanm, nou tout moun lakou a, nou moun-peyi-natifnatal la. Se pou konprann lide ta'a eti nan lakou-peyi moun-ankelele a, plis pase nan lakou-peyi moun-desèvle jòdi a, pasay la depi yonn-tou-yonn lan jik yonn-a-lòt la ka vire wouvè chimen vini moun-asou-latè (rehumanizing), ka vire mare se liann kabès la. Sistenm ankelele-moun an atè l'Amerik, se te dabò-pou-yonn, an sistenm demounize moun (to deprive of specifically human qualities), fè pou moun l'Afrik anba-solèy te ladje tout kanman moun yo, tou kabès yo, vini moun san laliwonn/tan-ka-pase.

Nan vire-vini-moun ta'a, an nèg-ginen se an siek, se pa djoubap ras-moun an, toumpak nèg-ginen ek masogan an, ka pòte, se anchoukaj nan laliwonn/tan-ka-pase a. Se pou konprann sa eti moun Matnik, lajounen-jòdi, ki rete pri adan djoubap ras-moun an, kare-kabeche vire l'Afrik la, "nou se nèg Nago, n ap rele lwa yo, n ape jete dlo, n ap trase vèvè pou yo", tousa nan menm mès la, rete adan lespri rayi-ras moun eti masogan an ka fè kouri lawonn ek teste nèg-ginen an se pa moun, yo pa fouti anchouke nan laliwonn/tan-ka-pase ki ta yo ek pa te ke sa fondase se peyi ta'a, nan kontinan l'Amerik la, si se pa te yo masogan. Rete la ka blablate, moun Matnik oben Ayiti oben Gwadloup se te ke moun l'Afrik se krache anlè kakol se gangan an, jenerachon-douvan ki te doubout djok douvan pas yo te pase oben moli anfwa, tousa adan. Se pou konprann de bagay eti, yonn se anni nan rarate otila an lakou-moun ka fondase an tan-nanninannan pou ta'y ek se pou rarate ta'a (peyi-natifnatal la tankon an rarataj siktire kalanmplanm) se rive lè yo anchouke'y kòdjòm nan an laliwonn/tan-ka-pase. Si Guy Cabort-Masson (1937-2002) epi twa konpayel li, pa te ale kase, nan 1978, an kadafa sonje Viktò Chelchè eti Enme Sezè epi se boug PPM/PCM lan te ka fè, chak lanne, lanmen-asou-tjè, nèhè jou 22 Me ta'a te ke rete anni adan matje Eugène Henry ek Armand Nicolas. Lanne apre, nan 1980 si Marc Loulou Pulvar epi se konpayel CSTM li a pa te ale fòse gran-magazen Fòdfrans fèmen lapòt, moun Matnik pa te ke la ka veye si 22 Me pa ka tonbe an dimanch gate dousin wouspel-djoumbat yo. Men si si pa te si, si te ke siwo. Lòt bagay la se sa eti, may-an-may tan ka pase, kare-kabeche sistenm ankelele-moun ka pe toumbile, trape plis karisti, pran anlòt karetel, dekatonnen oben tizi anba bok dòt kare-kabeche oliwon-latè ; kontel leve-doubout mande pou trape an tòt-ranmande sistenm ankelele-moun ki debantje moun peyi-karayib ka pe tizi rarataj se kakol la nan sistenm ankelele-moun an atè peyi karayib lè yo pran'y adan lespri djoubap ras-moun. Ou pale bagay ka tenmbolize an moun.

Pou plis, Pimpe isiya la konsa