Jou gloriye mizik oliwon-latè

Bèlè, peyi-Matnik

mizik, bay-lavwa ek bay-kalinda

Depi nèg-ginen krann Matnik la di an moun "bèlè sa sòti pa kote l'Afrik", yo fini epi tout bagay. Se, se vie lide rayi ras nèg-ginen ta'a ki pa fouti pran l'Afrik pou kontinan an eti'y ye a ek wè tilili lang, moun, kabès, kabès-peyi, lespri, mès, kare-tè ek peyi ka sitire kontinan ta'a ki trape potjel kontinan'y ki ta'y. Si l'Afrik pa chaye tilili ta'a, sa eti ka toulong rale an bililik-aleliwon, se pou tan pa ka pase ek se pou moun peyi-karayib, moun peyi kontinan l'Amerik la, ki trape gangan l'Afrik-anba-solèy pa te ke kabeche ayen. Se pou se bèlè a, yo menm, tankon mizik, bay-lavwa ek bay-kalinda, men tankon an dwel kabès ka kouri lawonn se peyi a tou, te ke rive chape anlè se lang lakay la, lang natifnatal la, bagay moun pa j'en wè p'an kote oliwon latè.

Se pa ti debiele eti se plodari anni-l'Afrik la debiele atè Matnik, yo pa fouti tann ni konprann an sitiraj natifnatal Matnik, se plodari anni-l'Ewòp la ek oben tras-l'Ewòp la debiele tou, nan mitan kabèch, yo ka pran bèlè a toulong pou an mafoudja l'Afrik, men sa se yo. Bèlè a se pa anni an mizik, bay-lavwa ek bay-kalinda nanninannan. Ki nanninannan esa ? Se chak jou ki pase moun ka vire kabeche bèlè nan lang yo ka pale adan'y, nan anchay pawol la ki ka ladje wanniwannan kò, zo ek lachè moun, nan chimen, "Newodje, Newodie, Newodie, fanm lan pran balans lan peze -la chair humaine-", nan jès ek kanman ka debatje ek eti lang natifnatal la ka machonen-gloubap tankon'y pe. Bèlè se pa anni an bay-kalinda, se anchay mizik, doumbegedoum oben toukouloukoutoum tanbou djouba a, tak-pitak-tak tibwa a, lavwa-douvan, lavwa-dèyè (lavwa-egal oben lavwa-regle) ek pou tann nou pa pe pa tann bèlè Gwadloup la, bèlè lakou gulah Etazini an, bèlè Trinidad-ek-Tobago ek Grinada a avan kalipso te ka bay, an bay-lavwa-dous pou fè an djendjen oben fè tan-ka-pase pase pase'y. Men bèlè a se pa nepi an kanman-lavi, se pa an doubout-moun nan lavi a, se pa an kabès-peyi tankon an ti konpanyi moun Matnik ka ale rarate, se yonn adan se dwel kabès-peyi Matnik la, ek se pou'y toumbile nan liannaj eti'y ka leve ek dòt dwel kabès-peyi matnik, se se pianmpianm, nan tan ka pase.

Si ni an tilili bèlè, te ni an tilili tan sitiraj, an tilili karetel sitiraj, an tilili dekou kouri-lawonn lang la nan se lavwa-douvan an ek nan lavwa-dèyè a, tou ; sa eti jenerachon se lanne 50/60 lan te ka bay-lavwa tankon lawviè-leza (bèlè koudmen pou wouvè chimen, "lafanmi gran jile yeha, piti pantalon yeha, manman mwen mele, yeha, papa mwen mele, yeha") pe tounen bidjin-bèlè lanne dèyè, ek moun Matnik pa ka menm tann lawviè-leza, lajounen-jòdi. Si ni senk kout tanbou bèlè (bèlè, bèlè-dous, bèlè-pitje, beliya, gran-bèlè, -nou pran marin-bèlè a eti moun bèlè ka kriye bèlè-twa-pa oben mazouka-bèlè, tou, ek bèlè-Baspwent lan pou an potjel gran-bèlè a-) andewò se sèt lalin-klè a (benezwel, kalennda, kanigwe, karese, mabèlo, ting-bang, woule-mango), se pou konprann tout se bélè a pa leve nan menm dekou a ek anchay adan yo nèhè toumbile potjel, toumbile lavwa-douvan ek/oben lavwa-dèyè, tousa nan tan-ka-pase ek nan an laliwonn pou anlòt, tou ; mwen menm te tann Man Simelin Rangon (1925-2008) di an jou asou an radio atè-lakay, ki te ni trann-de kout tanbou bèlè. Si nou konprann tilili sitiraj ta'a se pou an menm bay-lavwa bèlè se pe ka leve tankon bèlè-dous ek kouri lawonn, toumpotjole nan gran-bèlè nan tan dèyè jik danmie, nan divini ; se pou konprann an potjel pe djigilòp pou pawol la kouri adan anlòt potjel. Se pou rive tann, konprann ek kabeche Matnik tankon an peyi otila tan ka pase ek an sitire/desitire/vire-sitire ka bay aleliwon-galba pou moun asou latè eti moun Matnik ye.

Ki wach se bèlè a nan lakou-peyi otila medja anni-kouri-kanmo ka fè anchay mizik ek bay-kalinda gran kare-tre oliwon-latè kouri lawonn ? Se pa anni an mande-sav pou fè an djèz kabeche, an ganm rarate, se lide ta'a eti bèlè a pa pe anni an mizik-nanninannan ek atè Matnik, pa pe ni an divini andewò sistenm-lang natifnatal ek sistenm kabès-peyi Matnik la. Ehe, man matje sa la man pa kriye dèyè pèsonn, man pa malelive p'an kapistrel alsa lawonn bèlè, de janm lan ka fè dibilap, dibilap ! Pi douvan, nan mande-sav la ni lide ta'a eti se bèlè a ka tjenbe nan tan-ka-pase pou rive yo ka rive anchouke, anlarelize (sistenm-lang la ka lonje pal pou sa) anchay dwel kabès ki sòti lòtbòtsay ka debatje. Se mizik-naninannan an ka anchouke pi flouz dwel mizik ek dwel kabès kare-peyi-oliwon, "Ansinel leve, mete limiè pannan mako pa la", an zie-dou djol-koule ba Kongo Bara Trinidad-ek-Tobago a. Nan dekou an tilili mizik, nan dekou otila mizik gran kare-tre ka jijinen, anchay ti toumbilaj ka pe rive adan se mizik-nanninannan an (bèlè a se yonn adan yo) ; nan premie dekou, nan tout falbala oliwon, men bèlè a ka pran tout ti tan'y pou gloubap se toumbilaj ta'a. Mizik bèlè a se pa nepi an mizik kabeche (mizik gran-jan-bel, classical music), mizik eti moun ka aprann nan lekol mizik, epi tout kalanmplan aprann ki bay nan lekol ek lespri anchouke sistenm-lang natifnatal ki pou kouri lawonn tout lekol ; chak jenerachon ka pe pòte'y anlè nan an dekou fanlan, fè moun sansle asou an dwel eti yo pa te j'en menyen, apiye anlè lavwa-douvan an pase anlè mizik la, vire jwe'y epi toumbap mizik lajounen-jòdi. Bèlè a se toulong menm toumbap-mizik la ek tout chenn faktore'y la ka fèt atè-lakay menm si se an branbrann lòtbòtsay eti yo te ke toumpotjole. Mizik Bèlè a se toulong an tanbou-djouba, an tibwa eti se toumbap-mizik ki fèt atè Matnik, se pou di an moun pòte  lang natifnatal la ka pe pòte nan mizik ta'a ; se lang la ka fè toukouloukoutoum lan ek fè mizik se toulong kabeche mabial.

Nan sistenm-lang Matnik la, bèlè a se kat penteng nan menm balan an, mizik-nanninannan, bay-lavwa, bay-kalinda ek dekou bay-kalinda, kifè, palantje liannaj sosial la, sitire liannaj nan an lakou, fè pou katjopin Mòn-Poutoun lan jwenn epi tibray An-Chètin lan.   Se  nan an lang lakay eti moun ka bay-lavwa mizik la, ka pe blèz kò yo, brè dlo yo, aladous ; se lang lan ki ka chaye tout kabès, mizik la se an kabès tou. Se pou sa moun ki bat pou afritjennize se mizik-nanninannan Karayib la nan menm desèvlaj la epi moun ki bat pou ewopeyennize'y, delè menm yo pi desèvle pou sav nou sav ewopeyennizay ta'a se toulong anni mete lang franse (oben lang angle) nan mizik-nanninannan ta'a men ka gade fondas natifnatal peyi-karayib li, la eti lwijanboje anni-l'Afrik atè peyi-karayib ka bat pou depotjole fondas natifnatal peyi-karayib la ek fè lang franse bannann li a ek/oben lang angle wispitinglish li a, kouri lawonn adan ; se pa yo, afritjennis atè peyi-karayib, ke sa ale èche tjek lang ek kabès-peyi yorouba, tjek kabès-peyi igbo, oben kabès-peyi twi-asante mennen'y adan, se an tjou lang franse a oben angle a yo le wè klè. Se tout bèkèkè plodari anni-l'Afritk atè peyi-karayib la, se toulong tanyen, krache anlè wach-lavi natifnatal se peyi-karayib la ; Frantz Fanon te ja fè moun li sa eti plodari se mistinè ta'a se zakate, rale-mennen-vini,  se pou dòmi nan zie masogan an, moun l'Ewòp la. Annou pa kouyonnen kò nou, se anni an djendjen mande lèwdou tjè-koko ki la. Tousa pou vire teste isiya la, bèlè Matnik la leve nan se mòn Matnik nan labrenn 19^enm siek la pou pipirit, jik dezienm dwel 20^enm lan menm si'y se ale èche an tit Yorouba, bèlè Nenmbe a, tankon "toukouloukoutoum se tanbou djouba a" (ni an palab bèlè nan se lang awousa tou eti se te bay-lavwa, san toumbele tanbou, moun ka djoumbate nan jaden yo), menm si'y se vire pran teknik faktore tanbou djouba a. Chak jenerachon, nan chak peyi, sipoze fè mizik li nan ti kare-tè'y san fè gwo so, san ayen ka tenmbolize'y, san ayen pou sistraye'y, apiye anlè mizik jenerachon-douvan pou wouvè an chimen divini eti ka pe fèmen owala mizik jenerachon ta'a se kèkèbè. Ki sa bèlè a te ke ni ki ta'y ek pa ka bay nan p'an dòt mizik-nanninannan oliwon latè ? Ki sa bèlè a pòte nan/ba mizik gran kare-tre a nan mizik se peyi Karayib la, nan mizik oliwon-latè ? Ki sa ka depareye bèlè a epi dòt mizik peyi a ? Es se pou anni an matjoukann yoruba (oben tjek matjoukann l'Afrik anba-solèy) eti bèlè a te ke ka sonnen ?

Plis pase matjouke mès mizik yoruba a, mizik l'Afrik anba-solèy, oben tjek kanman l'Ewòp jik ale tjoke mizik ek kanman tjek peyi, kare-peyi, oliwon-latè, se pou konprann sa eti tankon mizik-naninannan, se bèlè a ka vire li, epi tjouns yo trape nan an dekou, tout se mizik jenerachon-douvan an ; bèlè Matnik la se pa anni doumbegedoum se djouba yorouba a ki te ke anchouke nan se mòn Matnik la men tankon an vire li tout dwel mizik l'Afrik anba-solèy eti yo te masokade kon yo pe, tout mizik l'Ewòp la ki te kouri lawonn peyi a nan tan ta'a jik nan tan dèyè, tousa epi kabès mizik eti jenerachon l'Afrik anba-solèy ek ta l'Ewòp te fè kouri lawonn, epi janjol kabès ta'a eti te toulong woule silon grèd djoubap ras la, djoubap sosial la, se pa ti-lespri djol-koule kreyolte a pou ale konprann se te an migannaj nan gran kanmouzaza epi sa. Mizik la ni anchay laliman adan ek se pou konprann se an mete-nan-brann sosial tankon anlòt ek tankon tout mete-nan-brann sosial se pou'y pri nan an bay-balan toumbile. Nan lespri mabial ta'a eti jenerachon-dèyè pa ka anni matjouke kòtok tout penteng kabès-peyi jenerachon-douvan, men ka ladje an konpanyi, ka vire-pran anlòt konpanyi, ka pran an konpanyi san toumpotjole'y, ka pran an konpanyi apre toumpotjole'y towtow, tousa ; bèlè a ka toulong leve nan toumpotjole lavi toulejou eti an  lakou-moun ka fè pou anchouke nan an laliwonn/tan-ka-pase. Pi douvan, an lakou-moun pe ale èche an tit nanninannan pou depenn an bagay tankon an vire-doubout lakou-moun (revivalism, reappropriated identity) oben menm nan dekou an vire-pimpe-douvan (resiliency, positive identity), bagay eti ka rive lè anchay kabès-pòte ka pe kouri lawonn an lakou-peyi oben an lakou-moun, lè an konpanyi moun nan an lakou-peyi ka vini trape plis kabès pou yo se rive doubout yonn-tou-yonn (empowerment, continued identity), andewò lakou-moun yo. Tousa pou mwen pòte konparezonnri, matje isiya la, nan 21^enm siek ta'a, bèlè Matnik la se plis an fondasay kabeche pase an matjoukann tjek gangan afritjen, menm si yo te ke sa di an moun "Òròmọdiẹ kò mọ àwòsi, iyá rè ló mọ àṣá" sistenm-lang yorouba a.

Pimpe Isiya la