114 lanne deblozon volkan Senpiè a

Rarate se pa anni memwa

Rarate a flòkò, si se pa lòlòy, atè Matnik. Toulong an pawol dòmi-dewò otila lang franse a ka malelive lang Matnik la, an laliwonn san djing mabial, an tan-ka-pase san penteng chouk otila an rete-sonhe se ka anchouke oben ale sere vire pran balan. Raratè Matnik la se an tjoupèpè, moun anni djendjen, pou wè eti'y pa sa wè lang laliwonn/tan-ka-pase matnik sitire pianmpianm, nan zie ek pou depotjole eti'y ka depotjole'y nan chak pawol li. Deblozonn Volkan Senpiè a, nan 1902-1905, rete pri adan rarate lòlòy ta'a ; nan franse desèvle a oben nan pale-kreyol djendjen tjanmay la, penteng ta'a se anni an jou fann, ayen douva'y ek ayen dèyè'y.  

Rarate se pa nepi an pòte-nouvel, ni menm an kouri-kanmo eti te ke ka liannen an ti konpanyi moun-ki-sav epi an gwo konpanyi, piplis la, moun-ki-pa-sav ; plis pase sa, rarate se toulong anchouke an lang nan an laliwonn/tan-ka-pase, sa eti ka pe ba laliwonn/tan-ka-pase ta'a plis lantiray, plis karetel, plis chimen-ale tankon chimen-vire. Rarate se an mete-nan-brann laliwonnis (ecological niche) eti ka fè lang la kouri lawonn nich-lavi'y, delè menm dekouri lawonn, vire kouri lawonn ; an kontaj jou-apre-jou tout tjouns ki ka bay nan an laliwonn, nan an peyi. Se pa pou se ale konprann man la ka ladje bililik-aleliwon karayib la pou tjek lespri laliwonn-douvan-moun, se toulong nan rarate moun ka rarate otila yo ka fondase an laliwonn, jik an penteng-nanninannan. Konprann sa yas eti si deblozonn 08 Me 1902 a te rive, blo, brile 28.000 moun owonzon, debaba gran-bouk Senpiè, men se rarate eti moun Matnik ka rarate penteng ta'a, nan an lang ka anchouke'y nan an laliwonn/tan-ka-pase, ki ka fè'y tankon penteng nan lavi a.

Lang la ka pòte anchay isiya la, eti se pa anni pòte-nouvel men fè pou an penteng rete nan memwa moun, tjenbe nan tan-ka-pase, jik letjete djouboum nan divini. Pa di yo di'w, an penteng tankon deblozonn 08 Me 1902 a pa ke sa tjenbe nan lang franse a otila ni anchay penteng peyi-natifnatal franse a ka bay, kon'y pe ka tjenbe nan lang Matnik la otila se nich-lavi'y ; konsa an moun doubout anlè an mòn Matnik (Mòn-Alma, Mòn-Bale, Mòn-bel, Mòn-Bizoden, Mòn-Bouche, Mòn-de-ès, Mòn-dekade, Mòn-Dimoze, Mòn-Djinen, Mòn-Galocha, Mòn-Jakòb, Mòn-kabrit, Mòn-Kongo, Mòn-Konil, Mòn-Kreve-tjè, Mòn-Lakwa Mòn-Lawche, Mòn-Paviyon, Mòn-Perou, Mòn-Pitjèt, Mòn-Pito, Mòn-Poutoun, Mòn-Seron, Mòn-van, Mòn-vè, Mòn-Voklen, Mòn-wouj, se dèyè mòn ki ni mòn) se pou'y sansle anlè volkan Senpiè a, tankon an papa oben manman mòn, mòn ki mòn tout mòn Matnik. Rarate nan lang Matnik la se toulong anchouke an penteng nan wach Matnik la ek karayib la, jik kontinan l'Amerik la, se toulong vire doubout lantiray an laliwonn tankon an kontaj tjouns natifnatal peyi a. A-la-deviran, rarate nan lang franse a, se toulong delantiraye an penteng, voye'y lòtbòtsay, nan kontinan l'Ewo-Azi a, delè kontinan l'Afrik la si se pa kontinan l'Oseyani, fè konsi tout volkan se te ke menm volkan an, oliwon-latè. Rarate deblozonn 08 Me 1902 a nan franse, se tankon plata doubout-moun-matnik douvan penteng ta'a, voye memwa kannan moun ki brile oben chode nan se deblozonn lan (lanne 300-304, 1300-1303, 1632-1634, 1791-1792, 1851-1853, 1902-1905, 1929-1930, tousa), lòtbòtsay, lòtbò-dlo, dèyè-do-lanmè, an-tjou-man-deviran. Rarate nan lang franse a oben nan pale-kreyol djendjen tjanmay (si se pa pale-kreyol bwabwa) se palantjè-peyi Gran Sanblé a oben se mètafè CSTM lan asou RLDM (Radio Leve Doubout Matnik, anni radio ta'a ki kantekant epi moun Matnik, epi sa) se toulong defondase, dezanzobrayte, denate wach-lavi Matnik la, fredi volkan Matnik la, aleliwon-galba.

Tout volkan oliwon-latè pa menm volkan an, mi volkannis oliwon-latè ka depareye senk potjel deblozonn eti, lanne apre lanne, yo ka mete dòt anlè'y. Men se pa anni sa, an menm volkan pe ka toumbile deblozonn dèyè deblozonn, volkan Senpiè avan deblozonn 1902-1905 la se pa menm epi volkan Senpiè dèyè deblozonn 1929-1930 la. La-pou-la, an deblozonn volkan se pa an dezas ka rive an jou konsa, pou an bondje ki te ke pran seraj dousinè katjòt-aleliwon ;  se anchay ti toumblow douvan ek anchay ti toumblow dèyè mapipi deblozonn lan, an simèwjay dlo-cho, an lawviè-labou debòde, an lodè ze-pouri ka pit, anchay rel-fann-tè, anchay ti douk latè-tranble, bèt-a-zel ki pa sa vole oben fonmi ek zandoli ka djigilòp, anchay chen ka plere, gran lajounen mannikou ka trennen nan chimen, tousa adan. Rarate nan lang franse a ka toulong pran deblozonn 1902-1905 lan asou anni an jou, 08 Me 1902 a 08 hè epi 02 minit, nan pipirit la. Se anni rarate nan lang natifnatal Matnik la eti ka pe fè depareyaj ta'a, rive fè moun konprann an volkan pa ka deblozonnen zoup an jou konsa ek chak deblozonn lan ni an potjel, an djokte, an simèwjay, an boulin, an koulè sann-dife,  ki ta'y. Se pa anni boulin magma a adan fouka a oben simèwjay gaz la ki ka fè toumbilaj ta'a, se rarate a dabò-pou-yonn. Se pou mande sav ki lespri asou deblozonn lan eti lang Matnik la ka pe fè kouri lawonn ? Ki divini eti lang Matnik la ka anzobrayte ba volkan Senpiè a, la eti lang franse a silèkse'y (mare'y djok) nan deblozonn 08 me 1902 a, 08 hè epi 02 minit, nan pipirit la ?

Rarate se pa anni kouri kanmo ek pòte nouvel asou an penteng ki rive an jou, se toulong anzobrayte, dezanzobrayte, vire anzobrayte (fondase, defondase, vire fondase) an laliwonn/tan-ka-pase, an lakou-moun, an peyi. Rarate se toulong fè an lakou-peyi kouri lawonn dèyè an penteng. Rarate deblozonn 1902-1905 lan atè Senpiè, se pou apiye'y epi ta lanne 1929-1930 lan, pran pawol asou se ta lanne 1712 ek lanne 1851 an, jik ale kabechinen ta lanne 1300 an oben ta lanne 300 an eti te kouri dèyè arawak ki te ja ka vini rete la jik mapipi deblozonn peleyen an ni 25.000 lanne epi bidim lanm-lanmè eti'y leve nan lanmè Karayib la apre tout lestè karayib la depi Prechè jik Djanman lajounen jòdi te denngole nan lanmè, an razmare, tsunami se pa rete la.

"Nèf volkan fè fondas Matnik", se Enme Sezè (1913-2008) eti te ka katjete ek matje sa toulong nan lang franse wototoy li a, depi volkan Kreve-tjè a (Sentàn lajounen-jòdi), volkan Mòn Paviyon an, asou zetok-tè Karavel la (Latrinte) jik volkan Senpiè a eti ki tije anba lanmè ek vini soude de kare-tè-nan-dlo, ni 300.000/400.000 lanne, pase. Matnik se anni volkan, ni pase nèf, man tou dèkètè ba mèt-tirad nèg-ginen-krann nan lang franse a men se pou'y te rive konte nèf kanmenm, la eti piplis moun Matnik epi lang franse djol-fennen-nan-tjou-poul, dòmi-dewò yo a, pa fouti konte plis pase yonn, volkan Senpiè a eti yo mare (plonbe menm) nan deblozonn peleyen 08 Me 1902 a, a 08 hè epi 02 minit, nan pipirit la.

À le li plis : Pimpe Isiya