Karetel-ale an konpayel natifnatalis Matnik

Guy Cabort-Masson

(1937-2002)

Guy Cabort-Masson te èche anchouke plodari Frantz Fanon an nan wach politik Matnik la, an bidim djoumbat, fann-tèt epi sa, pou kabès politik ki flòkò atè Matnik ; men plis pase sa, pou plodari Frantz Fanon an, limenm, ki te ja ka ladje lespri ras-moun an nolfok dèyè nan chimen, la eti moun Matnik te rete pri adan desèvlay franse a asou an bò ek majoukann l'Afrik la, nèg-ginen-krann, Aimé Césaire (1913-2008) a, lòtbòtsay. Guy Cabort-Masson, an konpayel wangannite-politik la, an natifnatalis Matnik, eti te kalandje bann-twel Matnik wo nan siel, tankon pou pran letjèt nan divini.

Plodari politik la pa ka bay flouz ek longsay-ale atè Matnik ; lè an ti konpanyi moun ka bat pou an peyi doubout, nan an dekou fann, piplis moun Matnik ka redi'y dèyè toulong oben nan an dekou fann, ka gade wè fè'y dangoye atè, djol wouvè, epi an plodari ras-moun, franse blanni oben matjoukann l'Afrik, iwì egúngún dùn létí, an tèt-kole epi tjek gangan chimerik l'Afrik la, nan an lang franse wototoy eti ka toulong delantiraye peyi Matnik la tankon peyi-karayib, peyi kontinan l'Amerik la, peyi asou latè. Tousa pou kabeche sa eti plodari matjoukann l'Afrik la, nèg-ginen-krann lan tankon l'Afrik-nanninannan djok la (gangan chimerik l'Afrik la toulong tankon an ras-moun, an koulè lapo-fidji, an el dorado (zayonn), an tan-nanninannan l'Afrik, janmen an kabès-peyi pou letjete nan divini, tousa adan menm karetel epi franse desèvle a, sa eti Frantz Fanon te ja ka matje nan anchay mas blan an (asou lapo nwè a), ek sa eti Guy Cabort-Masson pòkò te rive konprann kòdjòm nan matje Frantz Fanon an, ek te ka fè'y depenn moun Matnik anni tankon moun an migannaj ras-moun, an lakou-peyi moun kalazaza.

Konpayel wangannite-politik Matnik la pa te ale nan fondok kabeche Frantz Fanon an, se anni anlè letal la eti'y te rete nan sa eti, menm si lanne dèyè, nan liv li a, Martinique Comportements et Mentalité epi tit dèyè ta'a, Créolisation, Assimilation, Nationalisme, Guy Cabort-Masson te gade vire pran seraj kabeche Frantz Fanon an pou te fè moun li ek konprann tankon an sosioloji lakou-peyi anba jouk. Mapipi Frantz Fanon an, se pa anni ladje eti'y te ladje plodari ras-moun an nan chimen (sa eti ka fè Frantz Fanon se te an dekinayè, owa-kou, nèg-ginen-krann Enme Sezè a), se li prèmie ki rive kabeche lide ta'a eti moun-asou-latè ka anzobrayonnen, yo menm, jou-ale-pou-vire, esperians dèyè esperians, kanman-moun-peyi yo, lide mabial eti te ka wouvè chimen ba lide ranboulzayè Edouard Glissant (1928-2011) an eti "nou menm ki nou menm sòti nan divini ka rive, ek se ba nou lè pou nou pase epi sa", kanman-moun-peyi a toulong nan liannaj, sa eti ka dezanzobrayonnen lide peyi-natifnatal la.

Guy Cabort-Masson te ka toulong plodaye pou an peyi-natifnatal Matnik, ou pa pe ka vini mande wangannite-politik si'w pa ka menm kabeche lide an peyi-natifnatal oben an lakou-moun-natifnatal men se pou nou ke sa fè moun ki sa li, tann ek konprann lang Matnik la, wè peyi-natifnatal Matnik Guy Cabort-Masson an te ka patate nan mitan peyi-natifnatal Matnik lòlòy Enme Sezè a, an matjoukann l'Afrik-Ginen eti te gare nan mitan lang epi kabès-peyi franse a, asou an bò, ek, lòtbòtsay, peyi-natifnatal Frantz Fanon an eti se te toulong an anzobrayonn politik (political construction), an bay-douvan ki pa te ka j'en bout ni menm koumanse an jou fann. Peyi-natifnatal Matnik Guy Cabort-Masson an se te an memwa kakol ki te bay nan sistenm ankelele-moun pou leve an yonn-a-lòt nan tout peyi a, fè'y pran letjèt nan divini. Peyi-natifnatal Matnik Guy Cabort-Masson an te ka rive ladje peyi-natifnatal Matnik Enme Sezè a, nolfok nan chimen, men te rete pri adan lespri ras-moun an nan sa eti ras-moun migannen, moun-kalazaza a, ka pe leve lide an ras-moun, tousa eti ki nolfok politik. Ki te lide Guy Cabort-Masson esa pran moun Matnik pou an lakou-peyi moun kalazaza ?

Nan lide lakou-peyi moun kalazaza a, man tou dèkètè ba se kabechè "tout-moun-oliwon-latè" a, tout-moun-se-moun, ankreyolaj la epi kreyolte a, ni toulong lide an konpanyi moun ki pi moun pase moun-asou-latè ek nan menm balan an anlòt konpanyi moun ki pa moun, ki pa kont moun yo te pou ye ek oben moun-kalazaza a te ke plis moun pase nèg-ginen an ek anba rel masogan an, betje a, eti ki plis moun asou latè. Men plis pase sa, ni toulong lide ta'a eti pa te ni p'an sitiraj atè Matnik nan lanne epi lanne ki pase ; nan siek-tan ki pase, moun Matnik pa te ke rive kole ayen, an kanman, an lespri, an mès yonn-a-lòt, an lang, an kabès-peyi, eti te ke pe bat lestonmak douvan sweleley ras-moun masogan tankon betje oben pi dèyè douvan sweleley politik franse a. Nan tout kabeche an moun se kabeche, plodari moun-kalazaza ta'a eti ka bay, se se pianmpianm, nan plodari Edouard Glissant an tou, ka toulong voye kabeche a nan dekou de siek-tan ankelele-moun an, an demounizay san-manman, otila se pa anni nèg-ginen an ki pa te moun nan moun li men milat la tou, jik betje a tou, nan sa eti yo twa a te adan an sistenm sosial anba-jouk lakou-peyi l'Ewòp eti ka pran seraj yo tout ansanm ek nan menm balan an ka pe ladje ba yonn koubare anlòt, sa eti ka fè, nan tan-ki-pase, yonn ka kantinen, ka apiye, ka siktire lòt tankon "sistenm mete-nan-brann nanninannan". Konprann sa mwen ka matje la'a kòdjòm, se pa pou ale abwogat tan-ki-pase, sistenm ankelele-moun an, anmasogannizad dèyè epi wangannite-politik ki pa j'en bay atè Matnik apiye wach sistenm ankelele-moun ta'a men se pou an moun se rive konprann ni an sweleley andidan (esịtidem achị) ek ni an sweleley andewò (mpụga achị) ek sweleley andidan ta'a se pa anni an treleyaj sweleley andewò a, lakou beje Matnik la se pa anni sobreka pagna franse a atè Matnik ek gouvelman franse te ke ka pare kou ek foute kou an tjou moun Matnik ba yo tankon Guy Cabort-masson ka kabeche sa adan mapipi liv li a, Les puissances d'argent en Martinique. La caste béké. Ba mwen anni matje sa eti man ke dekatonnen pi dèyè, lakou-moun betje a, ka apiye asou desitiraj lezòt krèy sosial la, (se anni betje a eti ka bat tankon lakou-moun atè Matnik), lezòt krèy ras-moun sosial la (milat, nèg-ginen, kouli, chinwa) pou fondase an sweleley andidan eti kawbe-gouvelman franse a ka pe apiye nan dekou eti'y bizwen sa, jeopolitik se an bonda-manman. Se sweleley andidan ta'a eti ka pe sitire tout se plodari ras-moun an, depi nèg-ginen-krann Enme Sezè a jik ankreyolaj Edouard Glissant an eti te ja ka menyen kare-kabeche kantiyonn karayib la (paradigma de la complejidad caribeña), pase nan lakou-peyi moun kalazaza se mètafè kreyolte a oben ta Guy Cabort-Masson an. Se nan Pourrir ou martyr un peu, an rarataj debòde-rarataj otila Guy Cabort-Masson te apiye lide moun-kalazaza ta'a tankon nan depareyaj epi nèg-ginen-krann Enme Sezè a eti limenm pa te ka ale san an doubout-moun lapo-fidji-blan l'Ewòp oben Etazini an, pase an moun l'Afrik-anba-solèy otila moun pa ni pou bizwen gade koulè lapo-fidji yo pou yo moun.

Kifè, Guy Cabort-Masson se pa te anni an moun plodari politik la, se te an moun ka kabeche asou an lakou-peyi, mande sav poutji moun lakou-peyi ta'a pa ka pran chimen wangannite-politik la ; sa ki pase nan tan-nanninannan pou kabès politik la se flòkò konsa, pou moun Matnik pa fouti wouvè zie anlè divini yo, poutji moun Matnik tògò konsa pou yo ka rive ale vote koubare tèp yo tankon moun nan an kare-tè franse nan Karayib la, ale wè an peyi-natifnatal. Lakay Cabort-Masson te ni an kabeche anlè lakou-peyi a (tankon an sosioloji Matnik) ek te ni an kabeche anlè lespri moun yonn-tou-yonn, ti lespri konpè-lapen se moun Matnik la eti ka toulong plere asou lavi yo, tankon an psikoloji-savann otila se te plis an depenn kanman-moun-peyi anba klète tan-ki-pase ; tout bagay ki bat a-la-deviran plodari psikoloji a eti ki vini an plodari nan karetel depareyaj li epi plodari kabeche-kalibiche a. Epi de liv ta'a, Stratégie de la femme esclave noire américaine, nan 1985, ek apre, Martinique Comportements et Mentalités, nan 1998, Guy Cabort-Masson te ale tjoke histwa, sosioloji ek psikoloji nan menm balan an, sa eti ka toulong debaba tout lonyen-matje nan kalanmplan tankon nan plodari. Se pa bagay flouz, se pa anni redi chèz bò tab, ladje janjol depareyaj san-chenn (unabhängige dichotome Variable) kontel katjòt an moun, pou an janjol dekourel anba-jouk (abhängige Kontextvariable) kontel kanman vote moun Mòn-Poutoun nan dimanch apre an lawonn bèlè Sanmdi anba-minwi, pase blo anlè an janjol anba-fèy (intervenierende Variable) tankon an bagay ki pa ni p'an wach statistik men eti nou sav sa ka pe peze adan an liannaj nan mitan de janjol ; kontel, trape an konpè betje pa ka peze anlè kanman an moun douvan se betje a (janjol anba-jouk) men sa ka toumbile karetel an esperians asou braksay moun (janjol san-chenn) ; se Emile Durkheim eti te prèmie sèvi epi janjol ta'a nan lonyen-matje asou moun-ki-tjwe-kò-yo, lè'y te fè moun wè kanmouzaza sosial la ka vini apiye janjol san-chenn lan (katjòt, laj, mès-kriye-bondje, potjel tokay) pou peze anlè janjol anba-jouk la. Si sosioloji pe ka woule alagadigadaw epi listwa, liannaj epi psikoloji a pa j'en flouz, menm si psikoloji se plodari telolay la (interaction) douvan tout bagay.                 

Rete sa eti lang-matje Cabort-Masson an se te lang franse a ek se pa te an lang natifnatal Matnik menm si an moun se pe ka konprann moun asou latè pe ka rive anchouke an lang peyi lòtbòtsay nan peyi yo. Ki manniè ou ka pe natifnatalis nan lang peyi ka swelele'w ? Ki manniè ou ka pe fè pou, sa jenerachon-douvan genyen nan laswè epi sán-venn yo, jenerachon-dèyè pa ka pèd li nan chimen lavi flap toubolman, si lang eti'w ka pòte kabès an jenerachon pou anlòt, se lang masogan an, lang moun ki pa sa wè'w an zie ? Ki lang franse, menm franse bannann moun Matnik la, oben kreyol lòlòy se mètafè politik palantje-peyi a, "ripran larel" (se "vire pran" moun ka di nan sistenm-lang Matnik la), se mètafè krèy defann-djoumbatè a, pe ka rive depenn tout wach Matnik, pran tout tjouns peyi a ansanm pou vire ba moun Matnik tankon an lespri kòdjòm, an karetel ale ?

Se pa nepi lang lan eti ka fondase kanman-moun-peyi a, ni menm kabès-peyi a, men lang lan ka pe sitire, desitire delè, vire-sitire toulong, rarataj moun asou peyi a, klere (fè'y reldjanse, glimen glaw) chimen divini jik pou moun pa sa gare chimen. Lang lan se pa kanman-moun-peyi a, an moun pe aprann tann, konprann, pale, li, matje, jik kabeche an lang san j'en mete pie nan peyi otila moun ka pale lang ta'a, men lang lan ka pe leve liannaj nan mitan tout tjouns peyi a pou leve an lespri djok pran an karetel-ale. Men moun Matnik pa te ke pe kakole douvan franse a epi lang franse a, kabès-peyi franse a ki pa sa wè "ras-moun" yo nan zie, ki ka demounize yo toulong depi kat siek. Cabort-Masson te konprann sa ek se limenm te nan prèmie moun ki te fè lekol atè Matnik nan tjek lang Matnik piòpiò (epi kalanmplan Gérard Lauriette, Gwadloup la) men pa te rive sitire an larel-kabeche lang lan, ladje lang lòlòy la, kreyol desitirè a, pou an lang karayib kabeche, "ki se sòti nan divini ka rive". Fok te ale tjoke lang-natifnatal-matnik la, lang lavi toulejou moun Matnik la pou te kakole, sa eti natifnatalis Matnik la, palantjè-peyi Matnik la, ranboulzayè sosialis Matnik la pa te fout rive konprann mabial. Se anni lang "ki sòti nan divini ka rive ta'a" eti ka pe mete moun nan lespri kontaj tjouns peyi a, longsay-ale. Si pa ni kontaj tjouns toulong ta'a pa pe ni an bay-douvan politik nan ledjans djok politik la eti se pa anni pou jere an bouk, an kare-bouk, an kare-tè franse lòtbòtsay jik an peyi-san-chenn, men se pou moun leve doubout wouvè chimen divini toulong.

Pimpe Isiya la