Kannaval 2016 Matnik la

an Vaval wototoy

"Twop awogans pa bon", Vaval Matnik la pa sa pale lang Matnik la. Pa te ni p'an moun, p'an kreyolis, p'an langannis, p'an moun gran-kabès pou te di yo se "wototoy" moun ka di sistenm-lang Matnik la. Nan bidjin li a, larout Chanflò asou disk Coeur d'un homme, nan 2006, Max Ransey te ka bay lavwa "ou awogan ou awogan" men se pou nou espere se pou toumbele bidjin lan eti'y te mete "ou awogan" ek palab ta'a pa ka bay nan lang Matnik la men se wototoy ki kòdjòm.

"Twop awogans pa bon", se pa anni palab "awogans" ta'a, se tout wonn-palab la ki pa kòdjòm nan lang Matnik la. Nan dekou an kannaval, an kouri-vide se pa pe "bon" ki ka depenn wach la, se "dous" oben "bidjoul", "flouz", "lwil-koko", "nawflaw", "kòdjòm", tousa pou konprann pa ni ayen ka kore oben koubare. "Bon" se toulong pou manje oben pou matje an rel-fann, an moun ka pe "bon ek anlòt moun oben kanman anlòt moun", tousa. Se chak lanne moun Matnik ka kouri kannaval (kouri vide) dèyè an bwabwa eti ka vèvèle gwo penteng politik ek sosial ki rive nan peyi a longsay lanne kannaval douvan ki pase. Si yo te di "Tròp wototoy pa dous" oben "fè wototoy sa pa ka fèt/sa pa kòdjòm" oben "fè wototoy sa pa fèt" epi anchay dòt man se pe kriye woulo.  

Lamenm la, se pou moun Matnik se rive konprann pòte eti sistenm-lang Matnik la ka pòte kannaval la, se fondas kannaval la. Se li eti ka ba kannaval Matnik la, tit kannaval Matnik li, se pa lang franse a. Se li eti ka fè kannaval ta'a se pa an vide moun debiele, ka joure moun an lari oben ka chante malelive. Se anni nan lang Matnik la otila moun ka pe li, kòdjòm ek a-tout, se mas kannaval Matnik la, tankon an fidji (an vèvel) lakou-peyi a, an latifay (menm rad kabann lan se an latifay) ek an moun ka pòte mas la, an zanpanlan, tousa yonn-nan-lòt. Andewò sistenm-lang Matnik la, nan tout lang oliwon-latè, se te ke pou li mas la anni tankon an latifay oben an fidji oben, pi ralba an moun-dèyè-mas la, an zanpanlan, men janmen pa yonn-nan-lòt. Ababa-djol-koule, agoulou-gran-fal, ansèsel, bann-zawa, bètafe, bèt-seren, bòbò, bòbòyòt-Vaval, boloko, bonda-mate, bonda-mine, bwabwa, chofè-bwadjak, chabin-zie-klè, chen-fè, dekalfoutje, dezodè, djab-anba-fèy, djab-ble, djab-pa-djab, djablès, djabloten, djablotin, djab-nwè, djab-wouj, djol-bòpiè, djol-sendou, fanm-dewò, fanm-ka-pete-bonm, fanm-Vaval, gad-kòkòt, gran-jile-piti-pantalon, kaka-kòk, kalmò, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, kochonni, kokofiolo, koukoun-santi, kouli-teson, ladjablès, lapo-farin, lapo-fig, lapo-pistach, lolèz, lolo-nòs, lwijanboje, machann-pistach, machann-sinobol, machapia, makoumè, mariyàn-lapo-fig, mal-mouton, manawa, manman-kòch, mas-lanmò, mas-kilili, mas-labou, mas-sal, masoukwel, moko-zonbi, moun-ka-manje-an-tiwè-tab,nèg-bitako, nèg-gwo-siwo, nèg-labou, nonm-a-gwoprel, papa-djab, pete-pie, petrolèt, plerèz, pòpòt-lacho, rache-pwel, rara-lasimenn-sent, rat-bal, ravèt-legliz, swiye-vire-mete, tèt-kas, tèt-lanp, tèt-mabolo, tèt-zoto, touloulou, vakabòn, videyò, volpòn, walpa, yich-kòn, yich-man-bans, zie-koki, zoukèz, tousa epi dòt, se tout se mas ta'a eti ki ni an divini toulong pou kannaval Matnik la (epi pi nolfok lakou-peyi a) ki anchouke yo lanne-kannaval dèyè lanne-kannaval. Se pou se konprann lamenm la, se sistenm-lang Matnik la, li tou-yonn, eti ka pe toumpotjole mas la, tikatikataw, nan tan-ka-pase ; se li tou-yonn ka pe ba mas la, men zanpanlan an tou, an divini, an kouri-lawonn nan tan-ki-pase, nan tan-ka-pase, ek nan tan-ka-vini.

Zanpanlan-kannaval la nan mitan zanpanlan-teyat ek zanpanlan-sinema, se pou'y tjenbe wonn-kanman'y dèyè an mas, vire vini limenm konsa'y tire mas la. men nan plodari sosial an ti konpanyi moun-Kannaval, zanpanlan-kannaval la pe ka vini, lanne-ale, lanne-vire, mèt mas la, moun eti ki trape zandja sosial mèt an mas kannaval, mèt mas djab wouj la, mèt mas papa-djab la, mètres katrin-pitjan an, tousa pe adan. Zanpanlan-teyat se toulong an moun eti ka ladje wonn-kanman yonn-tou-yonn li dèyè an mas, dèyè an vèvel eti'y ka anpanpannen, se pou'y pran wonn-kanman mas la, wonn-kanman zanpanlan-teyat la.  Zanpanlan-sinema ka toulong rete moun eti'y ye, ka rete limenm, moun eti'y ye dèyè vèvel la, dèyè mas la, se tankon pou'y se fè moun wè an manyèt ki te rete anba-fèy. Lidja  moun Mòndezes ka rete limenm dèyè mas mawyàn-lapo-fig la oben Tako videyò Bò-Kannal ka rete limenm dèyè Djab-wouj la oben Papa-djab la. Nan kouri-vide a, se pou delè mas la pi douvan ek delè mas la bat-dèyè, owala yo tire mas la yo ka vire yo menm. Moun ta'a ni kanman'y ki ta'y, mas la tou ni kanman'y ki ta'y, moko-zonbi a ke toulong rete moko-zonbi menm si tjek kreyolis desèvle se le ba'y an kanman l'Ewòp. Mas la se toulong fidji mas la limenm, se latifay la eti ka ale epi'y la, ek se fanm oben nonm lan eti ka pòte mas la. Kannaval la se toulong twa fondas ta'a, ek se toulong an moun zie-wouvè ka pòte an fidji epi an latifay.

Chak zanpanlan kannaval la trape an tit, Mariyàn-lapo-fig, Karolin-zie-loli oben Moko-zonbi, de makoumè-leve-nan-pijama ; ek se tit ta'a nan liannaj yonn epi lòt, pa pe ni djablotin nan kannaval la si pa ni papa-djab, ek nan menm balan an, anchouke nan tan-ka-pase. Sistenm-lang la toulong ka anchouke tan-ki-pase, ka natifnatalize tan-ka-pase, ek an kabechinen tan-ka-vini, toupatou oliwon-latè. Se pou konprann tit-kannaval ta'a ka anchouke zanpanlan an nan an laliwonn-tan-ka-pase ek se anni epi sistenm-lang natifnatal la eti anchoukaj ka bay pou sav tout moun pou sav se pa toulejou ki ni kannaval. "Twop awogans pa bon", se anni an tit ka lonje dwèt asou an kanman men pa ka nepi mete an fidji moun asou Vaval la menm si'y se ka sanm moun ki pri nan zafè CEREGMIA a, yo se pe trape an tit-vaval ka foute tit moun krèy gran bouskè ekonomi douvan Adam Smith (1723-1790) epi de zòt papa-blan mètafè ekonomi ; Sir Arthur Lewis (1915-1991) te ke ka pete ri sa, nan tonm li anba latè plat Bawbàd la ek Sentlisi a. 

Pou plis Pimpe Isiya