Sistenm lang Matnik la

Nan dekou tilili-lang lan     

Se Edouard Glissant te ka matje sa eti limenm te pou, rache-koupe, tilili-lang ta'a nan matje'y, "lang la eti'w ka matje a ka teke epi tout lang oliwon-latè". Se pa pou ale konprann se pou an moun te ke sa pale, li ek matje tout lang oliwon-latè oben piplis adan yo, se te ke voye wòch dèyè solèy ; se te pou fè moun konprann, lè'y te ka matje se pou'y te trape konsians tout lang ki ni asou latè jik  pou te ka tann yo, menm lang eti'y pa te ka konprann an tjou-patat adan. Lamenm la, se pou an moun se rive depareye pale a ek matje a, lang-pale a ek lang-matje a, men plis pase sa, pou se konprann lang-matje a ka ladje lang-pale a nan chimen, ka ale.

Matje man ka matje lide-fondas ta'a, se pou se di an moun pòte eti sa ka pòte lè nou ka rive konprann se lang la, palab yo, pawol yo, sentaks yo tankon fondas yo, nan laliwonn yo eti yo ka sitire jou-ale-jou-vire, nan menm balan eti fok toulong liannen yo epi tout lang peyi laliwonn yo. Man te ja matje sa eti lang Matnik la nan liannaj sitire/desitire/vire-sitire, aleliwon, epi lang Gwadloup la, lang Ayiti a, ta Dòmnik la oben ta Sentlisi a, ta Gwiyann lan, tousa ; ek se pa anni pou an palab, an wonn-palab, an pawol se lang ta'a se kouri lawonn lang Matnik la oben pou lang Matnik la se ale kouri lawonn adan yonn adan yo, se pou an palab, an pawol yonn adan se lang ta'a se ka vini vire ba ledjans an konpanyi palab oben pawol lang Matnik la. Se sa ki yonn adan lide-fondas kantiyonn karayib la eti mwen ba'y tit "kouri-lawonn/dekouri-lawonn karayib la. Tilili-lang Edouard Glissant an te ka fè plodari ankreyolaj li a tankon an migannaj otila ayen pa ka pèdi, an kout-sèbi a santay zewo, sa eti an lang te ke pèd se pou anlòt genyen'y oben menm si an lang se ka djigilòp, se pou'y te ke fonn adan anlòt oben an konpanyi lòt oliwon. Nan plodari ankreyolaj ta'a, pa pe ni dezankreyolaj tankon Jean Bernabé ka kabeche'y la adan liv li a, Approche cognitive du créole martiniquais, Ranboulzay 1/Révolution 1. Plodari ankreyolaj la se pa nepi plodari kreyol la, se an kouri-aleliwon, an kabeche-longsay se lang la, tankon an plodari sistenm menm si raratè Mahagony an pa te le tann pale sistenm-kabeche. Plodari ankreyolaj Edouard Glissant an se te pou tjoke, miyonnen menm, an drivayaj-kabèch kantekantaj nawflaw se lang la ek se wonn-kabès la. Se pa anni pou ale teste "tout lang se lang" oben "tout wonn-kabès se wonn-kabès", se te pou plodaye an yonn-a-lòt mekanik, nèhè menm sitiran, se lang la, "nou pa te ke sa dekatonnen an lang ek kite lezòt la dekati" eti Edouard Glissant te ka matje, lide ta'a eti tilili-lang lan ka ranbonni, ka palantje, wonn-kabès la, san rete. Tilili-lang Edouard Glissant an, man ja matje sa, vire matje sa, se pa te pou kole anchay lang yonn bò lòt, an o-pi-kannan-lang, men tankon an sansle douvan (oben anba) tilili peyi-moun oliwon-latè, an tirad, an lavwa-egal, an simidòy tilili a, plis pase sa, an bay-balan pou vini moun asou latè.

"Peyi oliwon-latè ka ankreyole" eti Edouard Glissant te ka matje tankon lide-fondas plodari ankreyolaj la, ek se anlè sa eti Jean Bernabé mare fidji'y nan liv li a ; isiya la konsa se pa plodari ankreyolaj men dezankreyolaj ki lide-fondas la. Nan matje Jean Bernabé a, wach-latè-wonn eti ka bay lajounen jòdi nan tout peyi oliwon-latè pa pe ka sitire tjek ankreyolaj men anni an kalazazay kabès, wonn-kabès.  Pou tout teknoloji kouri-kanmo ek chaye-moun kontinan a kontinan, wach-latè-wonn lan te ke, dapre sa mètafè plodari kreyol la ka teste, plis an longsay-ale pase an rel-fann. Plodari ankreyolaj oliwon latè a tankon Edouard Glissant te ka depenn li te ka chaye lide an bay-balan anzobrayte se lakou-peyi a, sa eti pa ka tjoke lide an vire-nanninannan, vire pran pawol ek se gangan an, vire pran se bay-lavwa se gangan an,"iwì egúngún, matjoukann l'Afrik oben matjoukann l'Ewòp, si se pa matjoukann Kalinago. Se pou te ke konprann plodari ankreyolaj Edouard Glissant an, tankon an bay-balan san bout, ka chaye dezankreyolaj la epi'y, nan peyi otila lang la ek wonn-kabès la leve nan toumpak anchay lang ek wonn-kabès ; san bout, san wabap, liannaj an mitan se dwel la ka vire sitire anchay dwel eti ka vire kantinen liannaj la.

Rive la, si ankreyolaj la ka chaye lide dezankreyolaj la epi'y, lang eti moun pa ka matje, oben ka matje delè konsa, se toulong lang eti divini yo se pou fonn oben vire fonn nan an lang-madè ki nan menm nich lang epi yo ek/oben lang eti yo sòti adan. Jean Bernabé pa nepi ladje lespri lòlòy ta'a eti ki le lang Matnik la leve nan franse a, se "F" GEREC-F la pou franseyopal, se lide ta'a eti tout palab franse pe woule flouz adan lang Matnik la. Nan lavi toulejou, se sa ka fèt eti anchay tèbèdje atè Matnik, tout moun se moun, ka anni fè an manje-kochon epi lang Matnik la, lè lang franse ka bat yo, koumanse an wonn-palab nan franse ek bout li nan tjek kreyol flògòdò otila franse a pa j'en sispann simèwje ; se pa anni pou anchay palab lang franse a yo ka mete nan chak wonn-palab yo lè ni yonn, de, twa palab lang Matnik la ka kouri lawonn, se dekou wonn-palab la eti yo ka desitire, depotjole menm, lè yo ka chaye an katjetaj franse nan chak wonn-palab yo ; se an wonn-palab san p'an liannè mabial adan. Se pou sa delè, asou chenn-liannaj sosial la, man pe'e fè reklanm ba yo, nan an menm wonn-palab, an palab pe trape de, si se pa twa, jik kat potjel matje. Nan pawol jou-ki-jou moun Matnik, ek se pou sa yo ka kriye'y "lang kreyol", anmwe mèt-lekol franse yo, anmwe le jandàm, lang Matnik la se pa an lang nan ledjans mabial la, se pa an lang ki trape an fondas, se pa an lang ki trape larel-lang, se pa an lang ki trape an karetel lang, anni tjwe koze a, se pa an lang ki trape an divini lang, se an lang moun ka pran lè franse a foute an gojèt an tjou yo, lè franse yo pa ka monte mòn. Piplis moun Matnik, se bèkèkè, brèbrè-mouton, (piplis se pa tout) desèvle an mitan kabèch, pa menm le wè an tèp Matnik nan sistenm gouvelman franse a, ale wè an lang Matnik nan tilili lang ka kouri lawonn latè. Nan an dekou otila piplis moun Matnik eti ka pale lang Matnik la nan an kouri-kanmo epi anlòt moun ka èche, san patate, fè lòt moun ta'a sav yo sa pale franse tou, se tout djoumbat kabeche-toumpak-lang (metalinguistic or reflexive function) , djoumbat laliwonn-lang (referential function) jik djoumbat tirad-lang lan (poetic function)  tankon Roman Jakobson te ka depenn sis wach lang oliwon-latè, ki atè tou-touni anlè de pie yo, desitire. Atè Matnik, se kanmo a an limenm ki lòlòy ; anni koute politikè Matnik la oben konpayel-djoumbatè a pale asou RLDM, "sel radio ki kantekant epi pèp Matinik", se anni la yo pa ka pale yenki franse bannann yo a. Man ka matje sa, man pa nepi sav si djoumbat katjete-lang lan (emotive  function)  ka bay djok atè Matnik pou laliman andidan/andewò a ki toulong tjòbol nan kabèch moun Matnik depi de a twa dis-lanne kole. Djoumbat bay-lavwa a (conative function)  ek djoumbat sonnen-kanmo   a (phatic function), ka bay, se se epi anchay diskoupaj, nan lang Matnik la lajounen-jòdi. Tousa pa sa, Jean Bernabé tankon Edouard Glissant rete anlè djoumbat katjete-lang ek djoumbat tirad-lang lan eti, yonn, tankon langannis le lonyen chimen-rive chak palab lang la pou kabeche an fondas lang la ; lòt la, tankon mèt-tirad ek plodayè, te le sansle anba simidòy, anba lavwa-douvan lang lan.

Karetel krache-dife Jean Bernabé a, kabeche kabès la, ("cognition" franse a leve nan lang laten an asou potjel cognoscere ek ka tjoke lide kabès la, an sa-sav, konnèt bagay, nan aprann, nan wè-douvan-zie, nan memwa, nan konsians, nan ago, nan konprann, tousa) te fè mwen espere, ababa-djol-koule, an bay-adan tjek kare-kabeche an sistenm lang Matnik, se tjou rat ! Jean Bernabé rete adan kare-kabeche kreyolis li otila piplis, si se pa tout, palab lang Matnik la se an toumpotjolaj palab lang franse a, lide, koupe-jare, fann kabèch, ta'a eti avan prèmie moun l'Afrik-anba-solèy te debatje Matnik tankon ninang-founang, nan 1640, moun te ja ka pale an lang kreyol, sa eti ki matje nwè kòtok adan Topay kreyol la ek ka kouri lawonn tout se kabeche kreyolis la. Isiya la, pa ni de palab kole tjek lang l'Afrik anba-solèy (yorouba pou piplis, igbo ek twi-asante tou) pou kouri lawonn, ale wè an toumpotjolaj afritjen tjek palab franse nan lespri ta'a eti man ja kabeche nan kantiyonn karayib la ; konsa ninang-founang l'Afrik-anba-solèy te bite anlè an palab franse ka sonnen kon palab lakay li, se pou'y te pran seraj li, sek anlè'y, mete'y nan tout pawol li tankon moun Matnik ka fè jik lajounen-jòdi epi tjek palab franse ki sonen kòtok nan zorèy yo, ka rarate sa toulong, nan tout pawol yo se pran ek an moun, "c'est pas évident hein", èstèbègè. Pa ni de palab kalinago oben arawak kole tou, astè piplis laliwonn lan se palab se de lang ta'a, 3.200 degra konte (moun ka manje 220 adan yo), 600 zèb ek fèy-bwa pou fè rimèd, 750 ras pweson, kokiyaj ek zekalan lanmè konte,   22 ras pweson lawviè, 12 ras kribich, tousa. Apre, kreyolis la ni an bidim faro anlè afritjennis la epi lo bagay kouyon'y lan ka voye moun Matnik, atè kontinan l'Amerik, ale fouye sab l'Ejipt nan kontinan l'Afrik la, se lè'y ka rive konprann an sitiraj bò-kay, an konpanyi palab ki leve nan lang Matnik la asou pwa kò yo. Nan kantiyonn karayib la, se pa peyi wouvè-zie se palab la ki ka peze, se karetel yo kouri pou rive nan lang Matnik la, sa eti ka ba nou an lide asou laliwonn/tan-ka-pase Matnik la ; ek ka pe fè nou wè ki kanman lang Matnik la nan tilili-lang oliwon latè ta'a menm si piplis moun Matnik flòkò nan kabèch ek pa fouti pran lang Matnik la pou sistenm-lang eti'y ye, tout se dwel-sistenm anba dekou sitire, tout se dwel-sistenm-koubaran ta'a desitire/vire-sitire eti ka ba lang la an divini kòtok.

Ki dezankreyolaj esa nan dekou tilili-lang ta'a ? Nan ki peyi esa moun ka gade lang yo pale, chak jou leve, anni epi zie moun-lòtbòtsay ? Se atè Ayiti, Gwadloup, Gwiyann ek Matnik otila moun peyi a ka ba lang yo ka pale toulejou (sa ki pou sipoze li ek matje toulejou)  tit "lang kreyol" ta'a. Ki divini an lang nan peyi otila pa ni an kawbe-gouvelman oben otila kawbe-gouvelman an, tankon Ayiti, flòkò, pou pa sa leve p'an politik apiye lang ek wonn-kabès la ?

Tit "lang kreyol" ta'a eti ka teke palab-fondas ankreyolaj la epi ta dezankreyolaj la, ka apiye lide malfentan ta'a eti moun Ayiti, Gwadloup, Gwiyann ek Matnik pòkò rive moun, nan rel kòdjòm lan. Lide ta'a eti an moun Gwadloup, Gwiyann oben Matnik te ke moun, yonn-tou-yonn, anni pou moun lakou-peyi politik franse yo ye, sa eti ka tjoke, aleliwon, an sa-pale, sa-li, sa-matje, kòdjòm, lang franse a ; ek moun Ayiti te ke moun, yonn-tou-yonn anni lè yo trape an liannaj tenkant epi lang franse a. Nou sav sa, nan lespri J. Bernabé, ni an "lang kreyol" men pa ni moun kreyol tankon piplis kreyolis la ka matje sa ; lakay li lang la pa ka sitire an lakou-moun. Nan tousa, piplis moun se peyi ta'a, moun ki pa trape anchay tjouns nan lang franse, se pa moun oben se moun demounize depi sistenm-ankelele te demounize yo, ninang-founang, dènie jenerachon apre krapo, ek se ayen ki pa vire anmounize yo dèyè. Menm nan dekou tilili-lang oliwon-latè, moun ki sa pale, sa li ek sa matje dòt lang (angle, arab, braziyen, chinwa-kanton, chinwa-wu, igbo, kalinago, kikongo, mandaren, panyol, tamoul, tayino, twi-asante, yorouba, tousa) pa nepi moun pase moun ki sa pale franse bannann lan, ka foute "R" an tjou'y menm la ki pa ni ek de a twa bedji nan chak palab yo se matje. Pa pe ni ankreyolaj, ni menm dezankreyolaj nan dekou an tilili-lang, nan dekou otila moun sa matje an lang. Tilili-lang lan se dabò-pou-yonn, an dekou lang-matje, dri ek nawflaw ; se pou konprann, nan tilili-lang lan tankon Edouard Glissant te kabeche'y, se pa kannan an ki ka peze (an moun pe sa pale san-epi adan 6.300-epi lang moun ka pale oliwon-latè) men pale-kòdjòm lan eti ka chaye toulong an sa-li, sa-matje lang la epi'y.  Se sa ka pe fè moun sansle asou tilili-kabès moun asou latè, ka rale an bay-balan vini toulong plis moun nan moun yo.

Pimpe isiya la