Plodari 24 Sektanm lan.

CTM, an tòtòt goglè  !  

Nan 1866, Matnik tankon kare-tè franse atè  kontinan l'Amerik te vini trape an ti lanmen-menyen nan jere-lakay eti te ka pe fè'y menyen an lajan taks anlè machandiz ka debatje (menm machandiz franse te adan) ; gouvelnaye sistenm lekol la menm si progranm-lekol se te anni nan franse, lang eti 95% moun Matnik, nan tan ta'a, pa te sa li, matje, pale kòdjòm ; trase karetel an politik rete-djann, tousa, tout ti bagay ki te pe fè tankon an jere-lakay, an ti may anlè larel fondas-politik 74 nan fondas-politik-matje franse lajounen-jòdi, men pòkò te ka bòde bò  an djoktòch politik-lakay, ale wè an wangannite-politik. Fok moun Matnik, ek pi wèt-anni-wèt moun-politik Matnik, se ka rive konprann sa eti tout kawbe-gouvelman-peyi trape an fondas-politik-matje.

An fondas-politik-matje se toulong anchay larel-fondas-politik eti chak la le di an bagay anni lè yo mete'y nan liannaj epi anlòt, epi dòt. An moun pe ke sa li larel fondas-politik 74 franse a si'y pa mete'y nan liannaj epi larel fondas-politik 72 la, larel fondas-politik 1 lan ek larel fondas-politik 53 a, nan dènie dwel matje'y la, tou. An fondas-politik-matje se toulong pou li'y won-nan-won, larel fondas-politik liannen epi larel fondas-politik. An moun pa pe ka li'y tankon an kabeche-matje matematik, depi lide-fondas-douvan jik larel-mabial ek tout lide-kabeche-dèyè eti'y chaye. Fok te ke sa li an fondas-politik-matje tankon an fèy-matje-mizik Ejèn Mona, Pòte banbou, plis pase larel-mabial Ghiyath al-Kashi a, c2=a2+b2-2ab cos y epi lide-kabeche-dèyè Pithagor la, se tout an kantiyonn liy tankanlankantanm, an triyang nawflaw nan mitan toutoun-banbou, tanbou-djouba ek tibwa. 

An fondas-politik-matje se an matje mabial ek kantiyonnen, kabeche/vire-kabeche/toulong-kabeche, eti ka ba moun-natifnatal an peyi an lanmen-menyen asou wach-lavi politik peyi a, asou divini peyi a ; an peyi ki pa ni fondas-politik-matje pa pe ni an divini tankon peyi. Se Repiblik Bolivar Venezwela a ki trape fondas-politik-matje, pi nawflaw, pi demokratik oliwon-latè, pou fondas-politik-matje 1999 eti epi 350 larel fondas-politik li a (se fondas-politik-matje ki pi long oliwon-latè dapre sa man sav) ki anchouke nan larel-fondas-politik 72 li a, ("todos los cargos y magistraturas de elección popular son revocables") an referendum ladje-lanmen ba tout moun-politik si o-pi-ba 20% krèy moun ka vote ka mande sa, mètafè repiblik la, li tou, anba larel fondas-politik ta'a. Men se pa anni pou sa eti'y pi nawflaw pase tout oliwon-latè, se pou se larel fondas-politik 83 a 85 lan ("La salud es un derecho social fundamental, obligación del estado que le garantizará como parte del derecho a la vida")  eti ka anchouke an sistenm rete-djann san-peye-lajan ek kòdjòm ba tout moun (sa eti ki nan fondas-politik-matje Kouba a tou), se larel fondas-politik 127 la tou ("de los Derechos Ambientales") eti ka apiye jenerachon-dèyè nan matjouke yo pou matjouke an laliwonn kòdjòm, an laliwonn eti jenerachon-douvan pa kòchte.   An fondas-politik-matje se pa nepi an danma eti gouvelman an peyi ka pe voye an fidji moun pou mare yo, an rale-mennen-vini, zakate yo, anchouke lespri yonn-a-lòt nan kabèch yo. An larel-fondas-politik pa ka toulong rive kore an banbann politik kontel larel-fondas-politik 233 nan fondas-politik-matje Venezwela a te leve an bidim djoubap politik lè bazil chaye Hugo Chávez Frías ek fok te apiye longsay-ale repiblik la.

Se pa tankon ou ka pe tann nan pawol moun-politik ka kouri lawonn Matnik, anni li an larel fondas-politik franse  ek/oben fè de larel fondas-politik franse goumen yonn epi lòt, nan an franse-bannann ka desèvle an tjanmay-lekol nan mitan lari Lawviè-Sale. Sistenm kawbe-gouvelman franse a, se an kawbe-gouvelman yonnife ek demitannen, larel fondas-politik 1 an. Kifè, An-Frans se pa an kawbe-gouvelman kare-peyi (ein Bundesstaat tankon Almay) ni menm an kawbe-gouvelman kare-tè-danme (un estado regional  tankon Espany), se kare-tè-danme'y la pa pe apiye anlè an djoktòch politik lakay menm si ni an ti-konpanyi moun-politik franse ki ka bat pou sa depi kon kawbe-yonnife l'Ewòp la ka mande sa ek depi kon kawbe-gouvelman franse a debantje kon an Kris anlè an kwa blan nan an kat-chimen bitako. Lanmen-menyen nan jere-lakay se pa an djoktòch politik eti te ke sipoze an peyi ka pe sitire larel gouvelnaj li, matje larel politik li oben vire pase lanmen adan larel politik li lè'y le pou anchouke oben ranbonni se larel la eti tankon tout anzobraytaj moun asou latè anba jouk tan ka pase. Fok moun Matnik se rive konprann sa pou pa ale kale djel yo rarate bèkèkè, fè moun ri yo. Pran de kawbe-jeray kare-tè franse atè Matnik, fè yonn epi yo, se pa an wangannite-politik eti fok ni an fondas-politik-matje natifnatal pou sa ; se pa an djoktòch politik lakay eti fok trape an lanmen-menyen politik asou de-o-twa kare-gouvelnaj, tankon sistenm-lekol la (lang ek kabès kare-tè a ka pe kouri lawonn sistenm-lekol la ek sistenm-gouvelnaj la tou), sistenm sosial la (larel djoumbat la, ek sistenm rete-djann lan, adan), djoktòch polis andidan an ek sistenm taks anlè brannzann ekonomi. Sa ki kouyon ba moun-politik Matnik la, ek pi wèt-anni-wèt, palantjè-peyi a (CNCP-APAL, MIM, PALIMA) se zafè CTM (Collectivité Territoriale de Martinique) ta'a, se pa an bay-douvan nan sistenm-gouvelnaj franse a atè Matnik (évolution statutaire) ni menm an bay-douvan kawbe-sitire-politik Matnik (évolution institutionnelle) pou Matnik eti ka rete an kare-tè franse eti'y ye depi 1852 ek pou CTM ta'a eti ke woule anba larel 73 fondas-politik franse a tankon Conseil Général Matnik la te ka woule depi 1946 menm si yo trape an kawbe-kabwataj politik 9 moun eti nou plis ki sav mètafè a, moun ki te ka mennen bat-lawonn politik la, Lètchimi oben Marie-Jeanne (Man pa ka wè ki dòt moun ki pe genyen jout-politik ta'a menm si man te ke simie wè an krèy ka bat pou wangannite-politik genyen'y, man te ke simie wè Nou Pèp la epi Maslen Nado genyen"y men real politics polls se an bagay tenmbolizan), ke sa mennen 8 zòt moun kawbe-kabwataj politik ta'a tankon moun ki la anni pou an pòte-kole ek janmen pa mètafè, moun ki kabeche an plan-divini politik ; nan krèy-kabwataj ta'a  pe pa ni distopayè politik pou faro 11 dodinèt eti krèy-politik ki rive douvan ke trape. Kisa ki fè mètafè politik Matnik la pann anlè CTM ta'a tankon an zetrenn joudlan ?

Men tousa pa sa, CTM ta'a ka vini tankon an apiye diskoupaj longsay-ale politik Matnik, si se pa an bat-dèyè. Plis pase yè, nan 1866 pou Avril 1900, Conseil Général de Martinique, tankon kawbe-gouvelnaj Matnik (konprann sa yas eti gouvelnaj se pa gouvelman), te ni plis lanmen-menyen politik (compétence politique) pase CTM ta'a tankon yo trase'y ; lanmen-menyen se pa nepi djoktòch. Longsay-ale politik Matnik (depi nanninannan jik jòdi, men isiya la konsa se ke anni depi 1852 jik jòdi), se te pou anchouke pi douvan nan sistenm politik franse a, rive trape tout tjouns kantekantaj sosial Aimé Césaire (1913-2008) a, nan Maws 1946, nan an-an douvan ek anhan dèyè nan Sektanm 1958 (lè De Gaulle fè yo matje larel fondas-politik 74 la) ek nan sispann-karetel-politik (le moratoire) 29 Me 1981 an, ek matjoukè politik li, Sèy Lètchimi, nan Janvie 2010 eti te mande moun Matnik pou ale vote kont tèp Matnik nan Repiblik franse a, tankon pou moun-politik Matnik la (li menm se yonn adan yo) pa te ni p'an tjouns politik apiye Matnik tankon kare-tè franse. Ki djendjen politik esa, an kawbe-gouvelnaj ki ka bay anni adan an liy liannen fondas-politik franse a ?

Si moun-politik Matnik la te li kòdjòm larel-fondas-politik 72 nan fondas-politik-matje franse a, "Se kawbe-gouvelnaj nan Repiblik la se, se bouk la, se kawbe-gouvelnaj sosial la, se kawbe-gouvelnaj-ekonomi an, se kawbe-gouvelnaj anba larel tou-yonn ek se kawbe-gouvelnaj kare-tè dèyè-dlo eti ki anba larel fondas-politik 74 la. Se anni an larel fondas-politik-matje  ki ka sitire an kawbe-gouvelnaj eti pou pran plas yonn oben pliziè kawbe-gouvelnaj eti tit yo matje nan liy ta'a..." yo te ke sa wè matjè fondas-politik la "denèfle" larel-fondas-politik 73 ta'a ek fè pou larel-fondas-politik 74 la ka angloupe'y, nan lespri ta'a eti se de sistenm-gouvelnaj bò-kay ek te ke ni an tilili sistenm-gouvelnaj 74, an konpanyi tankon Sen-Maten, Sen-piè-ek-Miklon anchouke (san p'an lanmen-menyen politik lakay) ek anlòt konpanyi eti ki trape an lanmen-menyen politik lakay, Tahiti ek pi nolfok Walis-ek-Foutouna ; Kanaki pa fout adan larel fondas-politik 74 la men adan 76 la eti ki an larel fondas-politik ki ta'y tou-yonn. Nan liy 3 larel fondas-politik 72 la, Repiblik franse a ka matje tit se kare-tè ta'a, tankon lakou-moun nan mitan lakou--moun-natifnatal franse a, nonmen eti'y ka nonmen yo tout, depi Gwadloup, Gwiyann, Matnik jik Tahiti pase Kanaki oben juan de Nova, se pou'y depareye yo, fè moun sav yo chak ni karetel politik yo ki ta yo, nèhè menm divini yo ki ta yo ek pe, an jou, apre an larel fondas-politik-matje, ladje lakou kare-tè franse ta'a. Se pou konprann kawbe-gouvelman franse a mare an patje ba moun-politik Matnik eti ki nan laflenm, si se pa nan kakarel, douvan'y, pou sav yo plis ki sav an kawbe-gouvelnaj san p'an djoktòch politik lakay pa pe mennen an peyi, an kare-tè a 8.000 tjilomèt kawbe-gouvelman ka gouvelnen'y, nan dekou politik kare-peyi-oliwon (régionalisation) ta'a, nan dekou peyi-oliwon-latè (mondialisation) eti yonn liannen epi lòt nan lavi toulejou men eti fok depareye yo pou kabeche yo. Ki karetel politik an kawbe-gouvelnaj yonnife te ke sa wouvè ba Matnik epi an ti lanmen-menyen nan jeray lavi toulejou, an kou konsa, silon van, silon koulè politik gouvelman franse ?

Se silon moun ka kabwate CTM ta'a eti ke pe fè'y ale adan  plis "anchoukaj politik franse" oben rete adan menm grèd anchoukaj politik franse lajounen-jòdi, lè man di an moun, Matnik pri an tè sek. Se silon liannaj epi gouvelman franse a (gouvelman an se pa menm epi kawbe-gouvelman an) eti mètafè politik CTM ta'a ke pe trape plis oben mwens lanmen-menyen politik, sa eti ka fè CTM ta'a se an bat-dèyè politik san-manman, an sistenm ti-konpè politik ki ke rale Matnik ankò pi dèyè nan sa eti'y ke lavannen tout tjouns politik eti Matnik te ke rete nan sa'y te ni pou ta'y ek fondoke politik anni-an-moun politik ta'a, anni Marie-Jeanne oben anni Lètchimi. Marie-Jeanne ja ni laj dènie won chouval-bwa politik li anlè tèt li ; Lètchimi pa ni p'an kabès politik (nan dekou an politik anni-jere, nan senk lanne, kawbe-gouvelnaj Matnik ta'a ja debantje, tout moun ki debantje ko douvan an triyang mab) tousa eti ka fè asou an bò oben asou anlòt, Matnik pri nan tè-sek anni-an-moun politik la. Ki plodari 24 Sektanm esa ? Men, ki liannaj pri-nan-tè-sek ka mare epi gawoule politik Sektanm 1870 la ?

Man te ja kabeche sa eti gawoule-politik Sektanm 1870 te leve lè sistenm-sosial nanninannan Matnik la (bèlè, kabès ek lang Matnik, jaden-karayib, laso-tè, lawviè-leza, lèskap, mèdsin-sel pou rete djann, tontin, yonn-a-lòt se mòn lan -o comunismo dos morros-, tousa) te rive nan an grèd sitiraj kòdjòm pou te bat lestonmak douvan sistenm sosial franse a, ki pa te fouti palantje p'an moun Matnik si se pa an betje oben tjek djoumbatè-gouvelman franse, pòpòt-lacho ki te ka pase Matnik. Man matje sa anchay kou, nan lang Matnik la tankon nan lang franse a, men man pa nepi sav si ni de moun-Matnik kole ki rive konprann sa, zie yo ka pete anlè gidon an, pa fouti gade chimen an (apre yo ke plere "Koko Lanmber dans lè banmbou"), se an tjou liy-dèyè-liy se plodayè tan-nanninannan Matnik la (mwen menm ki mwen menm lan pa nepi plodayè tan-nanninannan epi sa) yo le wè klè. Si gawoule-politik 1870 ta'a te rive lamenm dèyè ti lanmen-menyen jere-lakay 1866 la, se pou mwen se kabeche, nan apiye sistenm-sosial nanninannan Matnik ta'a, tankon an sistenm-koubaran eti ka toulong bat pran-lanmen nan dekou an sa eti Emile Durkheim, papa sosioloji franse a, te kriye "anomie", an palab angle eti ledjans la te ke tankon krache-anlè larel bondje a, eti Emile Durkheim ka tann tankon an dekou djigilòp tout larel sosial la. Lide ta'a eti jere-lakay 1866 la te ke leve an lespwa mal-papay anlè moun Matnik eti ki kreve zie yo ek fè yo wè ayen pa ka toumbile fok te bay nan an karetel pi fouben lavi, an karetel goumen sapatonn nan lanmen, zafè Liben an se anni an zeklit men se pa sa ki fè mayonmbo se mòn Matnik la ale fal wouvè douvan fizi franse a. Se te ke pou nou menm moun wangannite-politik Matnik la (karibeyennis, ranboulzè-sosialis, palantjè-peyi tankon natifnatalis) se bay adan lide ta'a eti fok gade wè ladje CTM ta'a nan chimen, konsa yo mete'y doubout. 

Pimpe Isiya