lakou-peyi anni-Katjòt
Nan pawol lakou-peyi anni-katjòt ta'a, ni toulong lide lakou-moun eti ki pa trape tjouns sosial, moun ki pa ni anchay kabès politik, lakou-moun otila sosializay politik la pa ka bay ek/oben pa ni an wonn-kabès djok ka kouri lawonn. Se te ke anni katjòt yo ki rete yo pou trape tjouns, branbrann, delè menm mare an liann sosial ; te ni an krèy moun asou chenn liannaj sosial la te ka apiye bat-dèyè sosial ta'a eti tit krèy yo a, tou-yonn, te ka depenn progranm yo, KPN pou Koke Pou Ni. Plis pase fè reklanm ba an progranm fè-manawa aleliwon pou kore mande-trape branbrann woule nan lavi a, se pou te ke lonje dwèt asou an lakou-peyi otila pa ni p'an divini politik ek se pou an semeda san-manman kouri lawonn.
Man matje lakou-peyi anni-katjòt men se "lakou-peyi anni-katjòt-tifi" (hypersexualising girls) eti fok te ke matje ; se pa pou ale mande se kapistrel la oben se katjopin lan pou yo se "mete twel anlè prel" tankon Man Finòt Jean-Yves Rupert la, se pa menm nan kannaval, se nan chante-nwel atè Lawviè-Pilòt otila moun an te ka ale epi sa ; men tankon depenn an kanman eti ka apiye an vèvel fanm bagayalize, fanm branbrannize, an fanm tankon an bagay, si se pa pran fanm pou tjek machandiz, men janmen an moun-asou-latè, an moun yonn-tou-yonn, an moun ki trape an divini, tout bagay eti ka tizi siek tan goumen politik fanm oliwon-latè pou trape manyèt vini kantekant nan lavi sosial epi se nonm lan.
Lakou-peyi anni-katjòt la se an potjel lakou-peyi otila katjòt fanm lan douvan-douvan nan medja kouri-kanmo, nan reklanm, nan penteng dousin (kouri kannaval, chante-nwel, kous-yol oliwon Matnik, dawne nan lari, dwel-ekonomi drivayaj la, match foutbol, tousa) ek nan tout kouri-kanmo, delè menm nan pòte-nouvel, tousa eti ka fè se kapistrel la trape an kanman katjòt avan lè ek ka fè se tibray la rete ababa djoul-koule ka gade jenerachon douvan yo ka zaye kapistrel laj yo, apre se anni karetel semeda sosial la yo ka pe pran. Dekou lakou-peyi anni-katjòt la pa ka tizi semeda anlè fanm, plis pase sa, se pou'y fetaye. Se lespri ta'a eti kò fanm lan, se toulong an dousin nan zie an nonm, ka vini tankon an "machandiz" ; tout moun sav tout machandiz se pou vann, sa eti ka mete'y anba zie tout moun tankon an kò-katjòt, anni an kò-lonji, de janm wouvè ka atann an nonm voye an dlo nan katje'y, tout bagay ki nolfok lèwdou tjè-koko, lewdou masibol, lèwdou-liannaj, lèwdou fanmi yonnife, eti ka desapatonnen se djoubap sosial la. Nan lide ta'a eti tout lèwdou tjè-koko trape, toulong, an divini.
Anba kout-zie tout moun, tout mako douvan kare-vèvel yo (televizion, sinema, òwdinatè, smartfòn, tablèt-dijital, tousa), kò an moun ka pèdi tout lespri-kò ka ale epi'y ("tout kò se kò men se lèspri kò ki mèt kò", eti mèt-tirad lang Matnik la, Joby Bernabé ka matje, ka simidoye) pou vini anni an kò, an katjòt, an koukoun, an toutoun, eti ka debaba depareyaj la ki fondal, nan lavi toulejou, nan mitan andidan epi andewò, chanm dòmi-leve epi gran-chimen ; se pa anni an kou konsa eti moun ka pe wè asou chenn-liannaj sosial la, an fanm debiele, tou-touni anlè de pie'y, ka dawne nan lari Fòdfrans oben Lapwent, leve lolo-nòs de-o-twa kokofiolo djol koule douvan an moun san djing sosial.
Lakou-peyi anni-katjòt ta'a ka depotjole wach-lavi, katjòt la limenm eti ki poto-mitan nan an lakou-peyi, pran an men epi an fanm, zaye'y, fè an tak, fè an koule, tousa eti ki mande pale ek sa pale (franse djol-dou epi sa), rive nan dekou trape dousin katjòt la ek ba dousin katjòt ta'a an divini, ki fè, an tan kouri lawonn, tout bagay eti ka branbrannize, kòtok, depareyaj nonm/fanm lan tankon an anzobraytaj sosial ki limenm se prèmie fondas an wach-lavi sosial, nèhè menm an lakou-peyi. Nan tousa, lakou-peyi anni-katjòt ta'a ka toumpotjole kò-fanm lan, se pa anni pou tout prel yo ka raze, pou yo pa te ke ni pou "mete twel anlè prel", "prel, prel, prelele, gade la manman'w mete mwen...", se pou sere katjòt douvan kout-zie moun ki te ka dekatonnen plodari anlè fanm, anlè katjòt yo ek te ka ba lang la, se se la konsa, adan pawol wach-lavi katjòt la, anchay tjouns langann, anchay pawol, tousa eti ka pe tizi, ka pe anwadi, semeda nan an lakou-peyi.
Se pou mwen se kabeche pèz sosial katjòt la nan lakou-peyi Matnik la, lajounen-jòdi, ek mete'y kantekant epi pèz sosial katjòt la nan lakou-peyi Matnik douvan, si se te lakou-peyi. May-an-may, lakou-peyi Matnik la ka ladje sistenm-bitako a otila katjòt la te sere anba gran wòb owa jare, jip, jipon ek pontalon, delè panti (lang Matnik la te ka di "tjilòt" ba pantalon se nonm lan, ek "pontalon" ba slip se fanm lan) bay adan an lakou-peyi otila jipon djigilòp, pontalon vini slip brazonn-fisel ek wòb la bay anlè tjwis oben tjilòt se nonm lan vini pantalon fanm tou. Se an bidim toumbilaj nan latifay, nan zout moun ka mete anlè yo, eti ka teste an lakou-peyi otila se twazienm dwel-ekonomi an (ekonomi valtayri, ekonomi drivayaj la, kinès, ekonomi brè-manje) eti ka peze plis ek ekonomi bitako a, prèmie dwel-ekonomi an, tizi asou chimen djigilòp ek ka ba anni an ti konpanyi moun djoumbat anba solèy la. Ehe, se nan djoumbat koupe kann lan, chaye bannann lan otila tjilòt se nonm lan vini rad-djoumbat se fanm lan ; se isiya la, tibolonm-lekol, An-Reziyen-Latrinte mitan lanne 70 la, man te ka tann Man Finòt (anlòt Man Finòt) te ka di, "si Ektò se te an nonm an tjilòt li, man pa te ke adan mizè ta'a". Kifè, moun ki vini te ka djoumbate nan frechè gran djoumbatwa te ka tire zout anlè yo, la eti moun ki te ka djoumbate nan kann lan, anba bannann lan, te ka mete anchay zout pou ti pitjan kann lan pa te dek-dek yo, pou zèb-kouto pa te koupe lapo yo, pou fonmi wouj pa te mòde yo, pou lakol bannann pa te malelive lapo yo, pou flèch kann pa te flandje yo, tousa. Nan dekou ekonomi anni twazienm dwel-ekonomi ta'a (atè Matnik se 83,1% tjouns kòtok peyi a, Gwadloup se 83,4% ek Gwiyann se 73% ekonomi an ek se 78,9% kannan djoumbatè Matnik, 79,1% Gwadloup ek 71,2% atè Gwiyann) se pa anni toumbilaj latifay, se pa anni zout moun eti ka tizi, se langann lan ka toumbile, moun twazienm dwel-ekonomi an, plis nan an pale franse pase yo se pale lang Matnik oben lang Gwadloup la, lang Gwiyann lan, ek se pou yo, nan pale lang franse-bannann yo a, pran tout mès franse ka ale epi'y ; nan wach-lavi sosial, an lè, lang la ka pe kabwate kanman-moun lan, machokete an doubout-moun. Man pa la ka matje moun te ke ka trape dousin katjòt plis nan lang franse pase nan lang Matnik ; oben, lang franse a te ke pi sansladè, pi chodin, pase lang Matnik la ; se lide ta'a eti lang franse a ka chaye anchay vèvel tjè-koko, moun ka bo toulong, ka landje aleliwon, nan tout dekou, tout kote, tout pòz ; nan se film lan (pa ni de film kole nan lang Matnik la), nan se medja kouri-kanmo a, nan se medja elektronik la, tousa ek nou plis ki sav nan lespri moun Matnik, landje rale dousin-katjòt nan an bat-zie, sa eti pa ka woule konsa nan lespri franse a.
Si nan chan-kann lan oben anba bannann lan, pou bèt-wouj, bèt-long, fonmi-wouj, mayengwen, yenyen, tout ti bèt anba-bwa, ka fè p'an lanvi dousin-katjòt pa ka leve nan kabèch djoumbatè, nan laliwonn van fre djoumbatwa twazienm dwel-ekonomi an otila moun ka djoumbate size ek pe tjenbe anba toudi grenn dechaje a, se pou lanvi dousin-katjòt kouri nan kabèch moun longsay-ale, tout lajounen. Nan prèmie dwel-ekonomi an, nan chan-kann lan, oben anba bannann lan, se anni moun ka kabwate djoumbat la, koumandè a, jerè a, eti ki nan lanvi dousin-katjòt ; se pa ti rarataj otila isenbòt koumandè te ka fòse fanm ba yo an dousin katjòt, mande fanm ba yo rete, ba yo voye an dlo nan katje yo, si yo le trape djoumbat djoumbate eti moun Matnik ka rarate. Nan van-fre djoumbatwa twazienm dwel ekonomi an, lanvi dousin katjòt la ka bay lakay se fanm lan tou, delè plis lakay se fanm lan pase lakay se nonm lan. Se pou se konprann sa eti dekou ekonomi anni twazienm dwel-ekonomi ta'a, ka fanmize lakou-peyi a, sa eti toulong dous pou tizi sa sipoze tizi semeda a nan an lakou-peyi, semeda tokay la (domestic violence) semeda anlè moun-lakou a (violence intra-communautaire, "violence circulaire") men nan menm balan an, sa eti ka dekatonnen kannan makoumè a, kannan kole-fimel la ("Coucou Marvin, coucou, rentres à la maison") eti se an djing kòtok lakou-peyi anni-katjòt la ; ek, pi nolfok, dekalibiche titak plis, an lakou-peyi ki ja anba-jouk anlòt ek otila an bidim banbann divini ka kouri lawonn, tousa eti ka peze nan dekatonn semeda anlè moun-lakou a, tousa eti ka fè fanm andidannen sweleley se nonm la ek pa fouti ladje kout-zie se nonm lan anlè yo pou wè yo anni tankon an dekou dousin katjòt.
Nan tout lakou-peyi anni-katjòt ta'a, dekalibichay lakou-peyi a se lè laliman nan mitan andidan/andewò a, chanm-dòmi-leve a/gran-chimen an, menm si depareyaj ta'a se ka depotjole sosial la, ka vini tjòbol, sa eti ka apiye bat-dèyè papa ek manman nan pòte-kabès ba se tjanmay yo a. Si nan peyi otila ni an gouvelman natifnatal, menm lòlòy, penteng ta'a pa te desitiran, sistenm-lekol la pe pran djoumbat ta'a pou ta'y, krèy sosial pe vini pran dèyè sistenm-lekol la ; nan peyi otila pa ni an gouvelman natifnatal ek otila lang ek wonn-kabès la pa ka kouri lawonn nan kawbe-gouvelnaj politik peyi a, atè Gwadloup, Gwiyann ek Matnik nou nan dekou ta'a, dekalibichay ta'a ka debaba, depotjole menm, larel sosial la jik pou fè lide an divini peyi-asou-latè, nèhè menm, an divini moun-asou-latè, djigilòp.
Pou plis pimpe isiya la
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire