Kanman-moun nan liannaj la

 

Edouard Glissant

(1928-2011)

Ki lide Edouard Glissant esa, fè moun sòti nan divini yo ki ta yo, ka rive ek se ba yo lè pou yo pase epi sa. Se pa anni pou kanman-moun  eti jenerachon-douvan pa ka anni ladje'y kòtok nan lanmen jenerachon-dèyè, lide ki te ja ka kouri nan plodarelaj Frantz Fanon an ; se lide eti zie-wouvè-asou-lavi ta'a (weltanschauung) te ke kouri lawonn tout peyi oliwon latè nan tan ka vini. Se limenm, kabechè Philosophie de la relation an, ki te depareye moun-asou-latè ki apiye asou matjoukann gangan yo ladje ba yo, ek, moun asou-latè ki pa te ni gangan pou ladje matjoukann ba yo, moun ki rive tou-touni anlè de pie yo, tankon nèg-ginen an rive asou kontinan ameritjen an.

Ata-Eli, an vie driv-nan-kabèch, tou-touni
Otila ourakann rive kanyan pou towblip nan an dris-van
Nou degare an beyaba dawlakataw
Nan labable se palab ta'a eti ka gaye an kriye-anmwe
Piyank zibie  yo anni koule nan lanmè 
Ek se pa ti laboulok nou ja matje asou lanmè
Yol flandje otila rel-fann kouri lawonn
(Edwa Glisan, Peyi kabechinen, peyi tè-danme)

Se pou se konprann lamenm la, tou-touni anlè de pie yo, se te pou plodarye tout mès yo (customs and habits, matjoukann, sa eti moun ka matjouke san janmen toumbile'y, toumpotjole'y) te nan kabèch yo tankon an tras peyi-nanninannan, sa eti te ke fè sa pi flouz pou toumpotjole mès ta'a, ki pa te branbrannize, nan an wonn-kabès (Culture, as a hierarchy of values) ek bat pou toulong pòte-kole, èche lele epi, kanman-moun nan liannaj la. Toupatou oliwon latè, kanman-moun te toulong nan djoubap, nan bay-bok, nan goumen leve-fese, nan tjotjo an moun, nan bout-djol, nan kout-lang, tousa adan ; nan plodari Edouard Glissant an, ni lide ta'a eti tout moun pe brè dlo yo pou dlo ki ni ba tout moun, tout bagay pe woule dous, nou adan an zayonn otila tout lang, tout wonn-kabès te pou ka bay kantekant. Apre sa, pa ale di raratè Mahagony an te ka drive nan kabèch li, pa te ni de pie'y asou latè, an zie-wouvè-asou-divini obre, toulong an lèwdou tjè-koko ki pa ka j'en tizi ek eti si'y pa'a tizi  se pa an lèwdou pou sav nou sav lèwdou tjè-koko se toulong twa moun o-pi-ba dapre plodari psychanalis la, sa eti ka fè liannaj la ka choye anba anchay bok, anchay dekou djenm, anchay kout-chen ; nan lèwdou tjè-koko a, lèwdou yonn ka toulong vire potjelize, vire sitire, lèwdou lòt la.  Kanman-moun Edouard Glissant an, kanman-moun nan liannaj la, toulong pi flouz, pi moliann nan dekou an kantekantaj wonn-kabès oben si tout lang se te ka kantekant, sa eti se an lespwa-mal-papay, sa pe pa ka bay nan wach-lavi toulejou. Isiya la, kanman-moun an se pa an matjoukann eti chak moun ka toumpotjole kon'y pe, se an machoketataj eti chak moun ka pe vire sitire, jou ale, jou vire.  

Edouard Glissant se pa te Frantz Fanon, se pa an moun ki te ka matje nan klète boukan ranboulzay oliwon-latè se lanne senkant/swasant, ventjenm siek la. Raratè Une nouvelle région du monde lan te ka matje anba brazonn ek kwaka an joupa, an kawbe, otila pa te ni p'an bri pou kontrarye'y, p'an welele pou diskoupe djoumbat li, p'an voumkele pou sistraye'y, p'an dezòd pou tenmbolize'y, sa eti ka ba moun, an kabeche pi kalibiche, pi mabial, pi kanmouzaze ; se toulong an lang, lang franse a isiya la, se pa nepi lang Matnik la, pi djoumbate, pi dous pou tirad (poetry), pi kabeche, pi mi, pi veyatif, pi yonnife. Se pa pou se ale konprann plodari Edouard Glissant an, kanman-moun nan liannaj, nou sòti nan divini ka rive ek se ba nou lè pou nou pase epi sa, se te an kabechaj anni pou kouri laliwonn, anni apiye asou mès, wonn-kabès oben kanman-moun, se an kabechaj kantiyonnen eti ka vire kabeche plodari'y apre chak lide matje. Plis pase an kabeche tilili moun oliwon-latè, ladje an tonlonmel, an ploumploum, latè-wonn lan pou pran anlòt tonlonmel, anlòt ploumploum, latè-wonn lan, se an plodari kabechinaj moun oliwon-latè, se pou di an moun pòte eti fondas la, tè-danme a, kare-tè a, peyi a, pe ka pòte nan plodari ta'a, plis pase tan-ka-pase, plis pase wach-lavi nanninannan.

Kanman-moun nan liannaj Edouard Glissant an se tankon kabeche lakou-peyi anchay depareyaj, toupatou oliwon latè, epi yonn adan se mande-sav pi fann-kabèch se lakou-peyi Karayib la, bay-boulin ek fè-yonn sosial nan lakou-peyi otila pa ni an rarataj yonnife leve lakou-peyi asou latè, lakou-peyi otila pa ni tankon an simidòy ba se gangan an, iwì egúgún yorùba a. Se lide-fondas kanman-moun nan liannaj ta'a eti ka pe fè an kabechè, an plodarelè, leve an depareyaj mabial nan mitan fè-tilili epi kantiyonn. Lide ta'a eti kantiyonn karayib la ka tjoke an wach-lavi nanninannan nan menm tan epi kouri laliwonn karayib la ; ka desann nan fondok wach-lavi a, nan menm balan eti'y ka kouri lawonn karayib la, jik delè dekouri lawonn pou vire kouri lawonn. Se pou se rive konprann pòte eti se lang la, se wonn-kabès la tou, ka pòte nan kanman-moun nan liannaj Edouard Glissant ta'a. Se pa anni pou se rive janbe laliman de zie-wouvè-asou-lavi a, de kouri-kabèch-asou-lavi, ladje an ploumploum latè-wonn lan pou anlòt ploumploum latè-wonn lan ; plis pase sa, se pou te rive fè tout lang asou latè lenbe lè yonn djigilòp, kon si chak lang asou latè te ke ka pòte djing-fondok se 7.016  lang la eti ka bay oliwon latè (1.060 anlè kontinan l'Amerik la) ; nan chak dwel la, nou te ke ja ni tout sistenm lan (Hegel epi se plodari tout-sistenm lan nan sosioloji, E. Durkheim, K. Marx, T. Parsons, tout se kabechè ta'a), sa eti ka vire voye moun nan lide ta'a eti "tout-sistenm lan se anni chak dwel la yonn kole epi lòt". Si moun ka pe  sòti nan divini ka rive epi tout djèz yo anlè yo, ba yo lè pou yo pase, se pou konprann se anni moun ki sa ladje an lang pou anlòt, an ploumploum lavi asou latè pou anlòt ploumploum lavi asou latè, ki pe sa rive ; anchay lang ke dekati jik djigilòp nan tan vire-chimen ta'a. Lang Matnik la tou, la ka djigilòp, ka yize tjouns nanninannan'y adan an franse bannann oben kreyol tjoupèpè moun Matnik, an wanniwannan otila moun ki rete pri nan franse yo a ka anni vire kante nan an pale-pawol  yo sipoze pa ni bedji langann, pa ni p'an larel lang mabial, badjolè La Parole au Peuple asou RLDM (Radio Leve Doubout Matnik), le Dimanch. Edouard Glissant limenm te depenn ek plodarele lang ta'a tankon an lang anchay migannaj, an lang anchay zobray, an lang dwel-nan-dwel, eti te ka pe tounen lang an kakol, an lang pou fè welto, an lang pou fè djendjen, anni li sa nan Mahagony : "Prèmie Dimanch mwa Sektanm lan, labe a kèkèbè nan pawol bondje a. Lanmès ka ale, se pou yonn te chwichwi men pou tout moun tann : "laten labe a debare laten an" - eti ka zoumkele labe te pèd lakat, pa ni chimen-vire. Se an pete-ri moun kwennse nan bouden yo pou te reponn epi respe. Nou ka di pie poul, yo ka tann - prié-pour-nous -." 

Plodari Edouard Glissant an kantiyonnen anpil, tankon an welto,  ou wè'y ou pa wè'y",  lide dan-lablanni ta'a eti te ka fè matjè Philosophie de la relation patate se pou'y te matje anba klète tout lang asou latè, pou te apiye tout lang se lang, menm lang eti'y pa te ka konprann se se an palab adan, menm lang eti'y pa te j'en tann wach yo nan lavi a. Se te vire towblip, bligidip, adan ti lespri laliwonnè ta'a eti ki, tankon kreyolis Matnik la, pran lang la anni pou an bagay ka woule nan lavi a, tankon an vivan, an wach-lavi eti ka ladje moun nan chimen, si se pa gare moun nan chimen. Se toulong lespri ta'a eti tout bagay te ke rive dous an lè, ki te ka fè Edouard Glissant titizi se sweleley la, delè pou pa menm wè lakou-peyi Matnik la anba-jouk, se sa ki te fè ankreyolaj li a te toumbile ledjans anchay kou, tankon an bay-boulin nan piplis dekou a, men delè tankon an bagay tjok-an-blok, an meli-melo, Le discours antillais  ek Introduction à une poétique du divers, sa eti ka vire  voye moun nan lespri laliwonnè a ; delè tankon an migannaj ; delè tankon an braksay wonn-kabès, Une nouvelle région du monde ; pi ralba an bidim kouri-lawonn peyi oliwon latè ki pe toudi an moun, nan Le monde incréé ek Traité du tout-monde ; delè an rete-doubout djok nan latè-wonn lan,  La Cohée du Lamentin ;   delè  an tras ka kouri anba bwa eti vie zèb pa sa fè djigilòp,Traité du tout-monde ;  delè an simidòy ka palantje an kare-tè, an tè-danme, an peyi, Pays réel, Pays rêvé ek Philosophie de la relation ; delè konsa, fondas tout-moun an, Traité du tout-monde ek Philosophie de la relation ; nan tousa, an bankoulele oliwon-latè nan menm Traité du tout-monde ek Philosophie de la relation  ta'a.  La eti plodari Edouard Glissant an te ka fè yonn, se nan lespri bay-boulin toulong ta'a eti ki fondase se lakou-peyi Karayib la.

Si moun sòti nan divini ka rive ek se ba yo lè pou yo pase epi sa, se pou se konprann nou adan an lakou-peyi anni depareye (société hyper segmentée) otila chak moun, chak krèy sosial ka woule pou tèp yo ki ta yo ek se pou anchay kanman-moun ka kouri lawonn, (delè jik dekouri lawonn) ka toumpakte yonn epi lòt, delè ka pe pòte-kole nan an dekou fann, nan anchay dekou, delè yonn ka rete alsa lòt, tousa eti ka fè se kanmn-moun ta'a nan liannaj toulong ek lide kanman-moun nan liannaj Edouard Glissant an ka sanm sa ka chaye dlo an panyen, depenn an bagay, an penteng sosial ki ka woule  depi nanninannan, nan Karayib la, men plis, toupatou oliwon-latè pou sav nou sav moun asou-latè, moun ki moun nan moun yo, ka toulong veye anlè tèp yo ki ta yo, ka fè kanman-moun yo nan doubout moun douvan anlòt moun.

Pou plis pimpe isiya la