Dekinaye plodari ras neg-ginen an

Frantz  Fanon 

(1925-1961)    

"Ni libète mwen eti ka wouvè zie mwen asou lavi mwen ki ta mwen. An-an, man pa pe moun anni pou koulè lapo nwè mwen an".

Se depi  Lapo nwè anba se mas blan an'y lan eti Frantz Fanon te bay nan karetel ladje plodari ras-moun lan nan chimen, ale pi nolfok douvan, rive nan plodari politik la. Ladje plodari ras nèg-ginen an nan chimen se te fè lide-fondas tan-ka-pase a bay nan plodari a, men plis pase sa, pran'y nan an larel mabial eti se peyi-natifnatal la. Isiya la, peyi-natifnatal se pa pou gare moun nan tjek yonn-a-lòt nanninannan otila tout bagay te ka woule dous, moun te ka brè dlo yo, men se pou toulong vire kabeche an divini moun-asou-latè. Se pou moun ki sa tann, konprann, li ek kabeche lang Matnik la, se rive konprann lamenm la, Frantz Fanon, depi prèmie liv ta'a, te ja nolfok krannte ras nèg-ginen tjoupèpè a tankon konsians ras nèg-ginen an, menm konsians tan-nanninannan nèg-ginen an ; jik pou kabeche "mas blan" ka fè tilili, krannte ras nèg-ginen tankon konsians ras nèg-ginen te ke nan menm kanman-desèvle epi manni blanni kanman-moun an.

Tout kantiyonn lan lakay Frantz Fanon, se rive depareye krannte ras nèg-ginen epi konsians ras nèg-ginen, tankon rive depareye plodari tjoupèpè Aimé Césaire, Leon Gontran Damas ek Léopol Cédar Senghor la, la négritude, epi se pawol-pale ta'a, "black is beautiful" (se koulè lapo nwè a ki pi bidjoul) oben "blackism will save the world" (se nèg-nwè ki ke sove moun asou latè), tousa, epi lakou nèg-ginen natifnatal, African Civilization Society, Henry Highland Garner la nan 1858, plodari lwijanboje Henry McNeal Turner la nan 1898 oben ta Marcus Garvey a (Black Line Star), ta Martin Delany a, nèyè menm Father Divine, Reverend General Jealous, ki te ja ka mande, nan 1951, atè Philadelphia, an tòt ranmande kou nèg-ginen Etazini te pran adan sistenm-kèlè a ; ta Malcom X la, avan'y te ladje Black Muslims pou sitire, nan 28 Jwen 1964, O.A.A.U (Organization of Afro-American Unity) eti fok ke sa rive tann ek konprann an jou tankon an ladje plodari kriye-bondje a, kifè plodari ras-moun lan, kifè plodari mès nanninannan an, pou bay nan an plodari politik, "by all means necessary" jik ale douvan Lakou Peyi Oliwon-latè (United Nations) mande pou stanmpe makrèy-natifnatal afro-ameritjen an atè Etazini nan krèy peyi pou dezanmasogannize.

Tout kantiyonn lan lakay Frantz Fanon, se pou moun se rive li ek konprann, konsians ras nèg-ginen an tankon an konsians de potjel, yonn "moun-nwè", ek lòt la "moun-blan" ; se Frantz Fanon, limenm, ki te matje nan Pou ranboulzay kouri lawonn l'Afrik, nan paj 35-36 la, "San an dekou nanninannan nèg-ginen, ni menm an divini nèg-ginen, man pa te ke sa rete epi kanman nèg-ginen mwen an. Pòkò moun-blan kont moun-blan mwen, pa nepi anni moun-nwè ankò, madichon towblip anlè mwen" ; sa eti te ka apiye lide ta'a ki te ja matje nan Lapo nwè anba se mas blan an, paj 114 la : "man te tou kanyan, nan mitan soukou-oliwon ek laliwonn-san-bòdaj, man foute plere atè" ,  se pa pou ayen Frantz Fanon te rive,  depi prèmie liv li a, nan lide ta'a eti pa te ni "lakou moun-blan, ni menm an larel-kabeche blan, pa plis pase an konprinèt moun-blan. Ni, tout oliwon-latè moun ka èche (kò yo)". Se pou di an moun, pòte eti tan-ka-pase ka pòte nan sistenm-kabeche Frantz Fanon an ; ek, dèyè tousa, lide ta'a eti pa pe ni an devire nan tan-nanninannan otila tout bagay te dous, devire nan zayonn lan anba "control Dja rastafaray", nan tjek el dorado afritjen ki pa te j'en bay ; men plis, pou ale nan divini, nan an dekou dèyè-anmasogannizad l'Ewòp la, fok te ke sa ladje kanman nèg-ginen an, ladje se gangan an (ègbè egúngún), sispann iwì egúngún lan, tankon vini moun san gangan, fè madichon towblip anlè'w pou sav ou pou sav si gangan an pa ka fè kanman ek pawol kouri lawonn/dekouri lawonn se tout lakou-peyi a ki desèvle, debiele menm. Plodari Frantz Fanon an se pa bagay tout moun, nou ja adan an dekou dèyè-anmasogannizad nan prèmie liv la, Lapo nwè anba se mas blan an,   lide ta'a eti nou sòti nan divini nou ka rive, eti Edouard Glissant te apiye nan plodari kanman-moun nan liannaj la (plodari-kabeche ankreyolaj la) ek eti'y te mete anlè'y tankon an "se ba nou lè pou nou pase".

Nan de palab kole yonn dèyè lòt, nan kabeche Frantz Fanon an, kanman-moun an se anni an machoketaj, jou dèyè jou ; an bagay eti moun ka sitire yonn-tou-yonn, nan bat oben debat nan lavi yo, pran an dwel kanman asou an bò, kole'y asou anlòt dwel kanman lòbòtsay. Frantz Fanon leve atè Matnik, peyi otila moun rive tou-touni anlè de pie yo, san p'an gangan.  Se prèmie plodaryè ki te leve lide ta'a eti moun ka machokete, ka mare, ka anzobrayte kanman-moun yo ; yo pa ka matjouke'y, se pa an matjoukann, an manni doubout nan lavi a, eti jenerachon-douvan te ke ka ladje kòtok nan lanmen jenerachon-dèyè ek defann yo toumbile'y. Es fok mwen se vire matje isiya la, nan prèmie siek sistenm-kèlè a, jenerachon-douvan pa te ni ayen ladje nan lanmen jenerachon-dèyè a, tan-lavi an kèlè afritjen yo te ka debatje nan l'Amerik se te anni de lanne ; nan dezienm siek sistenm-kèlè ta'a, tan-lavi an kèlè te lonji men sistenm lan te defann moun sitire nan an fanmi, nan an krèy, sa eti te ka fè pa te pe ni matjoukann ; kèlè a se te toulong an moun yonn-tou-yonn nan lavi a, san anman, san apa, ki fè san gangan, san tan-douvan, san yich tou, ki fè san divini. Se, san tjanse, sa eti ka depareye Frantz Fanon epi se plodari ras la, krannte ras nèg-ginen Eme sezè a tankon konsians ras nèg-ginen an, McNeal Turner, Marcus Garvey, Reverend General Jealous, Jean Price-Mars, Malcom X, Baba Oseijeman Adelabu Adefunmi I, tout se moun ta'a eti ki pòte lide an wangannite nèg-ginen jik an wayalachi nèg-ginen an anlè masogan an.

Tousa pou teste nolfok eti moun Matnik, moun Gwadloup tou, nolfok nan chimen konprann kabeche Frantz Fanon an, lè yo ka pran Frantz Fanon pou tjek mètafè  an konsians ras nèg-ginen, lè yo ka pran raratè Moun-dangpantang oliwon-latè a pou tjek yich plodari krannte ras nèg-ginen Eme Sezè a oben tjek tibolonm ki te ke leve nan lekol-kabeche mèt tirad nan lang franse a, ek tout pawol bòlòkò ki pa fouti konprann ek kabeche lang franse a kòdjòm dèyè pale nen-fèmen bouk-bòdaj A-Pari yo a. Kanman-moun se pa menm ek doubout-moun, se toulong sa eti an moun pe toumbile nan tan-ka-pase. An moun pa ke sa toumbile koulè lapo djol li, kifè koulè lapo an moun pa pe kanman-moun li ek se pa anni rete la ka pleyen asou rayi-ras nèg-ginen ka bay. Doubout-moun an se toulong peze eti an moun ka peze nan liannaj epi laliwonn li, nan an fanmi, nan an lakou-moun, nan an lakou-peyi, tousa epi tousa. Kifè, kanman-moun an ka bay adan lide an moun yonn-tou-yonn, san lafanmi, san ti lafanmi, san frè ni sese, san konpè ni masibol, san lakou-moun, san lakou-peyi dèyè'y ; kanman-moun se an lide-plodarele peyi l'Ewòp anba-solèy. Avan-van, sa pa te adan wonn-kabès moun l'Afrik, sa pa te adan wonn-kabès moun l'Amerik, sa pa te adan wonn-kabès moun l'Azi tou, ni menm moun lanmè-oliwon Pasifik la.  

Si kanman-moun an se toulong an machoketaj lakay Frantz Fanon, se pou konprann ni an Frantz Fanon ka plodarele wach-lavi dèyè-anmasogannizad ek ni anlòt raratè eti ki depenn ek kabeche goumen koubare anmasogannizad la. Ni anchay pas nan mitan se de kabechè, si se pa plodarelè, ta'a men fok kanmenm depareye yo nan kabeche asou rarataj Frantz Fanon an si nou le fè an moun menyen ek rive konprann flouz plodari matjè  Lapo nwè anba se mas blan an. Se depareyaj ta'a eti man le kabeche mabial, isiya la, toulong nan lang Matnik la eti man la pou kabeche, matje, miyonnen, palantje, vidjoze, anbidjoule, toulong pi nawflaw jik lè moun Matnik ke sa le wè'y nan de koko-zie yo, jik lè zandoli ke sa pise pi gwo pase koko'y. Man pa nepi adan an karetel degare kabeche Frantz Fanon an eti se franse a, franse Matnik la (se yich-dewò Eme Sezè a, se kreyolis la, se marksis-leninis la, se sosialis-ranboulzè a, se ti-nègrès desèvle wototoy la) tankon franse An-Frans la, te èche tere anba kout wòch yo voye dèyè'y, te èche, jik jòdi se kreyolis la ka èche, fè djigilòp pran plodari-kabeche, tankon plodari politik Frantz Fanon an, nan bay yo toulong ka bay nan an demantibilaj laliwonn ek dekou plodari-kabeche raratè Lapo nwè anba se mas blan an. Anchay kabeche-matje dèyè-anmasogannizad, anglopal (anni Etazini epi Anglitè), panyopal tou (nan Karayib la ek Amerik Latin), anchay li-kabeche Frantz Fanon nan anchay peyi oliwon-latè te ja pòte Frantz Fanon anlè tankon an mapipi kabechè ek langayelè oliwon-latè, tankon plodarelè oliwon-latè, sa eti ka bwabwatize se "kabechè" ek "langayelè" franse Matnik la, moun eti ka ale vote koubare tèp Matnik te ke ni pou ta'y nan Repiblik franse a, moun eti ki pran gouvelnaj franse lakay pou an djoktòch politik natifnatal Matnik, moun eti ki rete pri adan plodari "ras moun-nwè" a, sezeris owa-kou ki pa j'en li p'an liy tirad Eme Sezè ("Chape anlè yo. Se tjè mwen ka mennen mwen, lanmen asou tjè. Chape... Man ke sa rive tibray, dous ek vidjò, nan peyi mwen ki ta mwen ek man ke sa di peyi ta'a eti chòkòy la toufounen lachè mwen : "se pa jòdi man ka drive ek mi man vire vini tjoke gad-kò nanninannan'w lan". Eme Sezè, Matje pou an vire nan peyi-lakay), moun ki rete pri nan sinay wouj l'Afrik la, moun ki pran kontinan Afrik la pou an bouk-bòdaj A-Pari, moun ki rete pri nan bitako betje 18^enm siek la, moun ki rete pri nan tan-ki-pase, moun desèvle ki pa fouti doubout moun Matnik/moun-Karayib nan 21^enm siek wach-lavi oliwon-latè ta'a, tout moun ki pa sa rive moun nan moun yo ; se dèyè moun ki ni moun, jenerachon ki pa fouti doubout douvan katenn eti'y ni pou ta'y tankon Frantz Fanon te matje nan Moun dangpantang oliwon-latè. 

Pou plis, pimpe isiya