Bizoden, Sentmari, Matnik : 39.723 tjanmay-lekol vire pran chimen lekol franse atè Matnik jòdi a, moun pa fè gran leve-doubout oliwon sa ek asou se chenn-liannaj sosial la, pa ni p’an papa, p’an manman tjanmay-lekol ki pran pawol asou sa. Pa ni p’an foto, oben an film-rarate tjanmay lekol ka trilbiche anba pèz an gwo sak-lekol. Se pou di an moun yo pòkò pe rive ladje dekou dousin Jwiye-Awout la. Ayen ; pa ni p’an pawol politik, p’an plodari gran kabechè, p’an rarataj asou plere tjanmay, "man pa le ale lekol" nan wòb, oben jipon-bòdzè, manman yo. Ayen menm ; 80.700 tjanmay ek tibray ka ale lekol franse atè Matnik (se 104.112 atè Gwadloup), 7.643 moun ka pòte kabès nan lekol (se 8.000 nan Gwadloup), nan 335 kawbe lekol men Matnik pa ni an lakou-peyi sitire oliwon lekol la.
Nan lanne-lekol 2013/2014 ki pase, kawbe UAG atè Matnik te ni 4.393 moun ka aprann, UAG (Gwadloup,
Nan liv li a, Civilisés et Energumènes – De l’enseignement aux Antilles, André Lucrèce, yonn adan se mapipi sosiològ ek plodaryè Matnik la, kabeche lide ta’a eti lekol franse a, atè Gwadloup, Gwiyann, Matnik, pa la anni pou fè moun trape plis kabès flouze lavi yo tankon tout lekol oliwon latè, men pou, dabò-pou-yonn"pale, matje ek kabeche nan franse". Sa eti ka fè se tjanmay ek tibray lekol Matnik la bay adan an laliwonn/tan-ka-pase ki pa ni ayen pou teke epi laliwonn/tan-ka-pase Matnik la oben Karayib la, laliwonn/tan-ka-pase ta yo, jou-ale, jou-vire. Se tjanmay ek tibray Matnik la, la ka aprann "le printemps, l’été, l’automne, l’hiver" ; "les rois mérovingiens et carolingiens", "les volcans éteints ou endormis d’Auvergne" ; anchay bagay eti ki pa ke sa sove yo si volkan Senpiè a se vini debloze anlè yo, si latè se tranble epi an kouri-rel anlè 7.00 pou an fondok anba 30 tjilomèt, si tjek ourakann grèd 5 se ka, pou an kou konsa (si kare-oliwon siklòn-koubaran Asò a se desann anba tropik Kansè) rive tenkant anlè Matnik. Se pa anni pou aprann yo ka aprann ta lòtbòtsay men an menm balan an, yo pa ka aprann hak anlè laliwonn/tan-ka-pase yo a ek se pou André Lucrèce te kabeche plodari mèt-lekol la, tankon an plodari palantje an wonn-kabès-oliwon l’Ewòp.
Gwiyann, Matnik se te 13.176 moun ka aprann ek 1.167 moun ka pòte kabès, nan 2013/2014) te rete pri anba an djoubap gouvelnaj eti pòkò bout men pa ni an plodari, an pawol ki pati asou sistenm lekol franse a atè Gwadloup, Gwiyann ek Matnik. Pa ni ayen, piès pawol asou ranboulzay dijital la eti ka toumbile, towtow, tout sistenm pòte-kabès oliwon latè, tout lekol, nan tout peyi oliwon latè.
Sistenm pòte-kabès tankon sistenm pòte-nouvel, teknoloji krache-dife, sa ka sanm pa ni ayen ka pantann moun Matnik ek asou chenn-liannaj sosial la, se anni video fanm ka brennen lawda yo ek bagay djendjen eti moun ka mete anlè twel-zagriyen an, ka defidjire lang-matje Matnik la, nan ledjans mabial tankon nan ledjans vèvèlik. Se pa menm an lakou-peyi dousin otila tout moun an te ke la anni pou blèz kò yo (annimazenblozè), se lakou-peyi eti sa ka sanm pa ni atè Matnik. Se pou mande-sav ki sa sistenm lekol franse a ka pòte ba moun Matnik ? Jenerachon-douvan te ka toulong rete ababa djol-koule, ka kriye waya, lè yonn te rive lekol, tankon ba’y pòte chay pale franse ba tout larestan ; jenerachon-atjolman pa ka fann anlè franse men pa le wè lang natifnatal la an zie. Se tankon tan-ka-pase te ke pran an balan atè Matnik, chak chen ka niche bout … he zotèy li an gou kò’y, epi zavè tjou mel kise pran plon.
Se tout tjak la nan an lakou-peyi konsa, se moun an ka anni ladje se yich yo a nan lekol franse a, san sistraye asou sa yo ka aprann lekol la, san fè, se se an wol ni konsians lekol la pou aprann tjanmay yo vini gran, wouvè lespri’y asou wach-lavi asou latè men pi nolfok dèyè vini gran ta’a se pou ladje manman ek papa, ladje fanmi yo, nan lakou-peyi anba jouk Matnik la, se pou ladje peyi yo anfwa. Se pa anni pou aprann lekol, pou ale, lè laj brayes rive, djoumbate An-Frans ek vire Matnik anlè vie-jou yo ; se zafè se jenerachon-douvan pa ka pòte p’an kabès ba jenerachon-dèyè ek an lakou-peyi otila jenerachon-douvan pa ni p’an matjoukann ka ladje kòtok nan lanmen jenerachon-dèyè, pa ni p’an kabès ba jenerachon-dèyè mete nan kabèch yo, an lakou-peyi konsa se pa an lakou-peyi, se anni anchay moun ka pase an kote, yo pa vini pou rete.
Plis pase an gwo tjak pòte-kabès eti pa ka chaye p'an tjouns lang ek mès jik wonn-kabès Matnik la, se an bidim tjak divini ki ka woule atè Matnik (Gwadloup, Gwiyann, tou) otila moun ka rive ale vote koubare an ti tèp Matnik (tèp Gwadloup, tèp Gwiyann) nan Repiblik franse a. Nan an lakou-peyi otila pa ni an wonn-kabès divini, an kabeche divini, kabeche anlè divini, lekol pa pe ka apiye asou fondas li eti se apiye anlè wach-lavi toulejou pou wouvè lespri tjanmay asou latè-wonn lan otila yo ka brè dlo yo, pran dousin. Tout lakou-peyi oliwon-latè trape an sistenm-lekol eti ki la pou, dabò-pou-yonn aprann moun, li, matje, konte, kifè mete moun nan larel lakou-peyi a, sosialize moun ; ek lòtbòtsay, pi nolfok, dekatonnen an kabeche wach-lavi sosial la ek ale nan fondok kabès la, toulong trape plis kabès. Depi lekol tjanmay jik gran lekol-bouskaj ; lekol la ni twa gran karetel-ale, yonn se pou aprann, dezienm lan se sosializay la ek twazienm lan se bouske kabès pou flouze lavi toulejou.
Es ni anchay bagay ki toumbile lajounen-jòdi, trann-twa lanne apre liv André Lucrèce la, nan dekou wonn-kabès dijital la eti ka kouri lawonn latè ? An mapipi èche-sav, pou sav nou sav, wach-lavi sosial ek politik Matnik pa, depi 68 lanne, si se pa an siek-tan ek katòz lanne, depi Avril 1900, toumbile pou se se flè an pie mal-papay. Nou ka wè sa jou-ale, jou-vire, asou chenn-liannaj sosial la (Facebook, Google+, Tweeter), nou ka tann sa nan se radio a (Radio APAL, RLDM, RFA), nan televizion (TV moun Matinik), menm si moun Matnik se ka pale franse ("wolala dis donque") san ba moun gwo kout wòch (nan matje a se boudoumbe yo ka boudoumbe moun, joure manman moun) yo toujou pa ka kabechinen lang ek wonn-kabès franse a, eti ki pa ta yo, men plis yo lòlòy nan ta Matnik la. Nan 33 lanne apre Andre Lucrèce matje liv li a, sistenm-lekol franse a atè Matnik rive tounen moun zonbi nan peyi yo, pa fouti ale pi nolfok pase pale bagay djendjen nan franse, tjenbe an size-koze moun lakou-peyi-politik nan franse ; lòtbòtsay, pa fouti pale lang Matnik la san tjobole’y epi anchay ti-pawol franse dòmi-dewò tankon "donc par conséquent" oben "man ka penser kè bon kè", tout kakatri konsa, pa fouti depareye an mango-tin ek an mango-ten, ale wè an basiyak ek an mango-tin ek nan kawbe-tre Latrinte a otila de-o-twa mang-Ameli ka fennen anba solèy grennen-tè a, madanm Ladefò a ke sa di'w "se in ersperse dè mang jili".
Se isiya la eti lang ek wonn-kabès franse a, atè Matnik, rive koule lakou-peyi Matnik la pou depotjole tout divini eti moun asou latè pa pe rete-doubout moun si yo pa ni yonn. An kout-zie, towtow, asou wach-lavi sosial ek politik Matnik, se anni bout-djel, se anni djoubap, se anni kankan, se anni milan, se anni zagala, tout bagay eti ka teste an doubout moun-lakou-peyi ki pa ka rive rete doubout pou sistenm-lekol la ki pa anchouke nan peyi a, nan laliwonn karayib natifnatal li.
Pou plis, Pimpe Isiya
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire