Avan nou se ale wè film-rarataj la, "Chalvet".

40 lanne  Janvie-Fevriye 74

Se pou nou toulong rete-sonje :

Renor Ilmany (1919-1974)

Georges Marie-Louise (1953-1974)

Guy Cabort-Masson (1937-2003)

Marc Loulou Pulvar (1936-2008)

" … Nou te owonzon 60 moun ka dawne. Nou te ka fè bitako yonn dèyè lot pou fè moun konprann poutji fok te sispann djoumbate, bay nan leve-doubout sosial la. Pa te ni p’an tjak menm lè jandam te le defann an ti krey dawnè pase chimen yo. Yo te voye gaz lakrimojèn ek apre yo te bat-dèyè. Kote twa-hè, nou te ka lonje an ti chimen-dekoupe nan mitan chan zannanna lè jandam bare nou, anliwonnen nou. Se kepi-wouj la te la epi yo ek te ni an elikoptè te ka vole. Yo te anni fè kout fizi yo anlè nou san kriye ago, elikoptè a te ka voye lakrimojèn ek te ka raze fetay piebwa pou vire-voye moun, ki te ka fè pou chape an razie, anlè chimen an. Jandam te teste yonn adan yo fè an kout-revolvè asou an konpayel nou pou'y se te sispann ba anlot jandam an katriyenm kout pa koutla. Konpayel ta’a sete Ilmany.

Bal la te ke djouke nan tjwis li pou bay-monte flandje bouden’y. Man pa nepi sav. Sa man sav se man wè an jandam te ka pile an moun ki te atè a. Man te planni anlè’y, yich-man-bans la te fè an kout-fizi. Bal la te toumpakte fal mwen oliwon de santimet tjè mwen, man se pe fini bat ek lavi a. Nou te kat konpayel ki te flandje flang anba kout-fizi "..

Se te an Jedi, 14 Fevriye 1974 ta'a eti sapatony franse te fiziye Renor Ilmany, an papa-yich te ka djoumbate anba bannann lan pou genyen lavi'y, ba yich li manhe. Penteng Janvie-Fevriye 74 la se pa te anni an sispann-djoumbate, leve-doubout sosial pou te mande betje peye 34,46 fran pou an jounen djoumbat. Se te an penteng sosial ki te tjwe de djoumbatè Matnik ek te ka vèvèle, asou an bò, bay-antre tenkant sistenm sosial franse a atè Matnik, nan dekou twa dis-lanne anchoukaj politik franse, la départementalisation, Eme Sezè a. Lòtbòtsay, penteng sosial ta'a te ka vèvèle, tou, an bat-dèyè ekonomi ek teknik, lè ekonomi mayonmbe bannann lan eti pa ni p'an kabes teknik adan te vini pran douvan ekonomi mayonmbe kann lan eti ki te ni tout an kabès lizin, an kabes teknik (toumpotjelaj melas la nan sik) te ka chaye. Pi nolfok, kabes lizin (industrial engineering) ek kabes teknik ta'a te ka toulong ale vidjoze, ranbonni menm, pòte plis kabes nan an laliwonn sosial natifnatal Matnik eti man ka mete adan, ekonomi vivri a, teknik jaden karayib, tontin, yonn-a-lòt Matnik la, mèdsin razie a, kabes kanbizin, teknik fè an gonmie oben an yol, tout kabes oliwon bèlè a, lang ek wonn-kabès Matnik la, epi sa, epi anchay dòt.

Man pa'ay rete, isiya la, adan an jou-apre-jou penteng sosial Janvie-Fevriye 74 la, sa pa nan kare-djoumbat mwen, sa se djoumbat mèt-laboulok, moun tankon, Marie-Hélène Léotin, Armand Nicolas, Guy Cabort-Masson tou, eti ki matje anchay anlè penteng ta'a. Man ke pran'y anba kout-zie ta'a, an kout-zie Karl Marx trase nan branbranniz laboulok li a eti pi djoumbat teknik se ka dekatonnen, pi sikti sosial ka toumpotjele, ka ranbonni ek pi konsians sosial djoumbatè a ka wakle ek se pou konsians sosial ta'a se ka leve an konsians politik pou rive doubout sistenm gouvelman-djok proletè a, tenkant. Mwen menm ki toulong matje, pou moun ki sa li lang Matnik la, plodari marksis la te t'ak two liy-apre-liy, an bagay mekanik ki pa te fouti wè moun ka rive chape anlè se sikti sosial la, delè. Man ke sa ladje plodari Marx la, lè pou ladje'y, fè eti Frantz Fanon, fè eti plodari sistenmis la, ale tjoke se plodari ekonomi kapitalis lòlòy la, tout plodari sosial Amerik Latin ek Karayib la eti ki ladje Marx tou-touni anlè de pie'y nan chimen kabeche aleliwon. Men nan penteng sosial Janvie-Fevriye 74 la, djoumbatè Matnik la pa te fouti chape anlè sikti sosial la pou tjouns (kabès sosial, kabès nan lang franse a) eti yo pa te ni. Se pou konprann sa anfwa, konsians sosial la, konsians an moun trape pou defann kò'y nan krèy sosial li eti ki ta'y, ka bay nan an dekou otila moun ka tann ek konprann flouz lang eti ka kouri lawonn peyi sosial la, lang sistenm gouvelnaj la. Mi se franse te ka kouri lawonn sistenm gouvelnaj la atè Matnik ek mi lang Matnik la, lang jou-ale, jou-vire, djoumbatè mayonmbe bannann lan pa te nan p'an sistenm gouvelnaj. Ki bat-dèyè teknik esa ? Ki kabès teknik eti an moun ka koupe kann, an belizè, trape pase an moun ka chaye bannann ? Ki tjouns eti ekonomi kann lan te ka pòte plis pase ekonomi bannann lan, atè Matnik ? Ki konpanyi moun te ka pòte sistenm sosial franse ta'a eti te ka debatje Matnik ? Ki sa leve-doubout sosial ta'a pòte, tankon tjouns sosial, ba peyi Matnik la ? Ki santay politik eti Matnik se trape apre penteng sosial ta'a ? Men nan tousa, se pou mande sav kisa ki fè moun Matnik te la ka palantje sistenm sosial an peyi lòtbòtsay nan menm tan eti jandàm peyi sistenm sosial ta'a te ka pete-frisi moun Matnik, tjwe R. Ilmany ek G. Marie-Louise frèt ?

Lè ekonomi mayonmbe bannann lan pran lanmen anlè ekonomi mayonmbe kann lan, se pa te anni an bat-dèyè teknik, an kabès lizin ki dekati jik pou djigilòp, se an bidim bat-dèyè sosial eti sistenm sosial franse a ki te ka debatje vini apiye. An sistenm sosial se toulong anchay ti ranbonni pou flouze liannaj nan mitan djoumbatè ek djoubatayè nan djoumbatwa pou fè kannan tjouns wakle, apre se pou kore semeda a nan lavi toulejou nan an peyi ; pi nolfok, pòte kabès pou moun se ka vire-kabeche, vire-konte tjouns payi ta'a toulong. Sistenm sosial franse ta'a debatje Matnik, ek tankon an chen adan an lari nèf, se pa li te ke rive pòte kabès sosial ba djoumbatè Matnik la pou'y se ka rive doubout djoumbatè nan sistenm lan eti'y te ka trimen anba'y la. Se pa anni djoumbatè bannann Matnik la ki pa te ni p'an kabès pou fè sistenm sosial franse a kouri lawonn, mètafè ekonomi bannann lan, limenm pa te nepi ni kabès franse pou se doubout douvan, vidjoze oben mete-larel an sistenm sosial franse eti te ka pòte'y anlè. Nan dekou ta'a eti de krèy sosial ki pou palantje an sistenm sosial oben mete'y larel pa trape p'an kabes sosial pou sa, sán moun te pe ka rive koule, pou an anhan, pou an an-an. Lòtbòtsay, se pou krèy sosial ki te ka chaye kabès franse a, mèt-lekol epi djoumbatè sistenm gouvelnaj franse a atè Matnik, te vini krèy sosial ki pòte plis nan lavi toulejou atè Matnik, ek nan menm balan an, twazienm dwel ekonomi franse atè Matnik la vini ka swelele jik depotjole de zòt la. Nan penteng sosial Janvie-Fevriye 74 la, krèy sosial ta'a vini te ka defann djoumbatè Matnik la douvan betje a, delè se te an papa, an manman, tjek konpè, tjek zig ki te ka pije anba isenbòt betje a, men yo te vini anni epi liv larel-sosial franse a, dòt liv plodari sosial lòtbòtsay nan franse eti yo pa te ni tan pou toumpotjole'y nan lang Matnik la.

Se konsa eti man ka konprann penteng sosial Janvie-Fevriye 74 la, tankon an penteng sosial eti ka dezanchouke Matnik adan laliwonn sosial nanninannan Matnik la pou mete'y anba ta franse a, fouti eti djoumbatè bannann Matnik la ek mètafè ekonomi bannann lan pa te fouti li sistenm sosial franse a eti te ka debatje. Tousa fè, penteng Janvie-Fevriye 74 la pa te leve an konsians sosial djok men te leve tankon an konsians politik nan an ti konpanyi moun ki te ja nan chimen konsians politk, se owa lanne ta'a eti an mande-trape tjouns politik natifnatal Matnik vini leve, pianmpianm. Man ka matje sa la, man ka sonhe man te tjanmay ti-lekol atè Latrinte, mèch larim ek pat-kaye, an dawne nan lari, an ti krèy moun dèyè an drapo wouj-vèw-nwè, ka bay-lavwa "mande lendepandans", se tjenz lanne apre eti Guy Cabort-Masson te ba mwen tout pawol se bay-lavwa a men dapre mwen se depi jou lanne 74 ta'a eti ti bolonm tjoupèpè a vini ka chaye ek pa ka demòd anlè lide an wangannite-politik natifnatal Matnik.

Pou plis : Pimpe isiya