l'Afrik, nanninannan
Se Frantz Fanon eti te ka matje nan wabap,
Peau noire Masques blancs li a, fok toulong apiye asou anchay mas eti
sipoze ni nan tit la : "An-an, man pa pe moun anni pou lapo nwè mwen an"
("Non, je n'ai pas le droit d'être un noir" ), wonn-palab eti fok
se liannen, toulong, epi anlòt nan menm wabap la : "man pa nepi wawa
sistenm-wawa eti ki demounize gangan mwen" ("je ne suis pas esclave de
l'esclavage qui déshumanisa mes pères") ek eti fok konprann tankon an apiye
lide ta'a eti wonn-kanman an moun se toulong machoketaj li, yonn-tou-yonn.
Frantz Fanon te ale nolfok nan plodari lonyen kanman moun tankon sistenm sosial
ek te pi adan tjek kuanza tena kwa Afrika pase tout mètafè
gloriye-nèg-ginen ek tout afritjennis eti ka fouye sab nanninannan
Kemèt la, "tè nwè" a, nan bòdaj gran-lawviè a, Jtrw
(Iteru), nan tan faraon an, Na eiore, pou tè bwak-lawviè, siek-tan
dèyè. An dimi siek tan apre'y chape nan abolay, piplis plodaryè ek langayelè
Matnik pòkò pe rive konprann an tjou-patàt nan plodari Frantz Fanon an.
Ni de mapipi tjak adan wèy moun se kat peyi ta'a
(plodaryè tan-ki-pase, langayelè, raratè, mizikè, kontè, nouvelis, mayonmbo,
djoumbatè, moun ka brè dlo yo tankon moun ka trimen) asou "sistenm wawa-a" :
yonn, se fouti eti yo pa fouti kabeche kakol, tout kakol, laliwonn kakolan ki te kouri lawonn adan
depi pipirit sistenm lan, man te'e simie "laliwonn-wawa", nan mitan
17enm siek la jik dekati'y nan mitan 18enm pou mitan
19enm siek la, fok se aprann langayelè Matnik la an sistenm politik
ek sosial pa ka anni rete la dekati nèt nan an leve-doubout sosial ek politik
men ka dekati asou siek tan epi leve-doubout sosial ek politik ka toulong fèmen
dekou dekati-nèt ta'a ; lamenm la, an sistenm pa ka anni leve konsa, nan an
bat-zie, se anchay tan douvan tankon laliwonn sosial ka wakle, anchay tan dèyè
tankon laliwonn sosial ka dekati. Sistenm-wawa a pa anni leve zoup konsa nan
1640, se bagay eti te ja ka bay depi anchay tan douvan, tankon laliwonn sosial.
Se wèy lòlòy ta'a eti ka fè piplis moun Gwadloup, Gwiyann ek Matnik ka kale djol
yo toulong mete kantekant sistenm-wawa epi sistenm ekonomi kapitalis lòlòy
Gwadloup la oben ekonomi machandaj Matnik la, lajounen-jòdi, ale di
sistenm-wawa ta'a pa te ke j'en bout, te ke ka bay jik lajounen-jòdi, nan tjek
sweleley nèg-ginen (moun lapo nwè) douvan pòpòt-lacho (moun lapo jòn-blanni),
oben ka fè yo pran leve-doubout mayonmbo Sektanm 1870 la, atè Matnik, pou tjek
leve-doubout koubare sistenm-wawa, ki pòkò te ke bout oben te ke vire leve zoup
apre ranboulzay koubarè sistenm-wawa, depi Oktòb 1822 jik Me 1848. Lòt mapipi
tjak la se pou rarate eti se moun ta'a rarate sistenm-wawa a te ke leve an ras
nèg-ginen, an makrèy-nafnatal nèg-ginen delè menm an peyi-natifnatal nèg-ginen,
si se pa an peyi-natifnatal moun lapo nwè, (se pou konprann se anni wèy debiele
ewopeyen an anlè yo eti ka fè wonn-kanman yo, sa eti Frantz Fanon te ja chakale
adan wonn-palab la "Non, je n'ai pas le droit d'être un noir"), an
pwenyen kontribannè ewopeyen te ke debatje nan l'Afrik anba-solèy, an jou konsa
nan 1640 (pòtidje a se te pi douvan, Dinis Dias, atè Cabo Verde lajounen-jòdi,
nan 1444 epi prèmie kare-tè, Elmina, nan Ghana lajounen-jòdi, nan
1482), epi te ke anni rape moun, mare yo, batje ek chaye yo pou ale vann yo nan
l'Amerik. Fout ewopeyen ta'a te ke radi ek trape riz an tjou'y, rive fè tousa
san lonje-pal an konpanyi moun l'Afrik anba-solèy oben si se pa fout moun
l'Afrik anba-solèy ta'a eti te ke bwabwa an tjou yo, si se pou pran l'Afrik anni
pou an makrèy-natifnatal. L'Afrik anba-solèy nanninannan te pri anba an mapipi
kinès lò ek an moun pou sav la eti ki ni kinès an wòch-kawolis oben an tjouns
fondas la, semeda ka bay toulong (se petwol lajounen jòdi) ek dri ; jout mès
kriye djanmbel, epi jout krèy sosial, jout mès ek kabès ka kole anlè semeda
jou-ale-jou-vire ta'a pou tounen'y nan semeda toulong menm si nan menm balan an,
se jout ta'a pe ka dekatonnen ekonomi an tankon kabès la. Se toulong menm wèy
lòlòy ta'a, menm afritjennis la adan, eti ki pran ewopeyen an pou moun pi djok
ek pi malen pase pèsonn oliwon-latè. Se toulong wèy desèvle ek desèvlan ta'a eti
ki pa fouti, wè moun tankon moun nan an peyi-natifnatal, orilè-èdè
Yorùbá, men toulong an koulè lapo, toulong koulè blan an pou larel,
gloriye-nèg-ginen Sezè a, ras nèg-ginen afritjennis la oben kreyolte se kreyolis
la, pa fouti pran l'Afrik pou kontinan an eti'y ye a ek Matnik pou peyi-karayib
anba sweleley franse eti'y ye a, ale-wè goumen pou se depotjole sweleley franse
ta'a, anfwa.
Se anlè dezienm mapipi koko-makak ta'a eti
plodari mwen an ke woule. Nan anchay plodari-22-Me douvan, man ja depenn, vire-depenn, konte,
vire-konte, kabeche, vire-kabeche, toulong depenn, konte, kabeche, anlè tout se
kakol la, nan tout peyi oliwon Karayib la jik Amerik delè. Se anni pou mwen se
lonyen se sistenm matje a nan l'Afrik nanninannan ta'a pou se trape tjek kabès
asou laliwonn sosial ek politik, grèd sitiraj politik ek sosial nan l'Afrik
nanninannan ta'a, pi nolfok, wè tilili makrèy-natifnatal ki te ka kouri lawonn,
wè rive eti'y te ja rive ka ladje tilili nan chimen pou tjoke an sistenm
kantiyonnen aleliwon, moun anchay mabialte te ke katjile la eti ni sistenm pou
ni kantiyonn aleliwon. Man ja matje nan kabeche-matje douvan, fè-tilili afritjen
ta'a ka pòte anchay anlè kantiyonn karayib la ek ka fè nou wè, nan de koko-zie
nou, poutji kantiyonn karayib ta'a ja ladje fè-tilili kreyol la nan chimen ka
ale. Matje se toulong an bagay kantiyonnen ek owala an moun, an makrèy vini ka
matje dri, se pou konprann makrèy ta'a ja ka rive letjete nan divini
toulong, jenerachon-douvan te ja ka pòte-kabès ba jenerachon-dèyè nan an sistenm
lekol, ek pi nolfok pou tann ek konprann lakou sosial eti makrèy ta'a sitire ja
anchouke djok nan an brannzeng toumbilaj sosial pou jenerachon-dèyè eti ka
toulong lerize kabès eti jenerachon-douvan se pòte.
Man le rive teste sa, si l'Afrik anba-solèy te ni
lang eti te ja ka matje, menm si se te ke an ti konpanyi moun te ke ka matje yo,
an ti krèy langayelè oben gran plodaryè, moun ka kabwate kadafa kriye djanmbel
la, sa tou-yonn te ke fè an mabialte kouri-lawonn ek wouvè chimen anchoukaj
sikti gouvelnaj oben sikti kriye djanmbel jik pou fè an djanmbel wakle ek rive
ka mennen lezòt djanmbel la, vini an djanmbel tout djokte eti ki mete lavi asou
latè. Pou ni an djanmbel tout djokte, ki sav tout bagay ek ki la toupatou asou
latè fok ni an matje, an bagay eti se pa an branbrann, eti ki pa kòtok. Si ni an
djanmbel tout djokte, eti ki sav tout bagay ek ki toupatou, se pou plodari
makrèy-natifnatal yich bondje a, makrèy-natifnatal bondje a,
"makrèy-natifnatal nonmen an", kouri lawonn. La pou la, se pou makrèy
ta'a eti ki leve nan lespri eti'y se makrèy-natifnatal bondje asou latè èche
swelele tout makrèy-natifnatal, sivitize yo.
Anchay moun Ayiti, Gwadloup, Gwiyann ek Matnik
adan wèy desèvle ta'a eti masogan anni debatje ek chaye nèg-ginen, anchay
afritjen adan tou, afritjennis tankon franse nwè, ewo-nèg, nègzagonal, pou batje
yo batje anlè djengèt ta'a eti l'Ewòp ke peye lajan mande lakalida pou soubawou
eti sistenm-wawa a te soubawou ek yo ke pe konte lajan, kòtok. Si wèy lòlòy ta'a
te ke pe ladje seraj la anlè gangan se afritjen an, se pou'y te ke mete'y anlè
gangan se ewopeyen an, dapre yo. An moun se pa nepi gangan'y ek wèy ta'a pa mabial pou ayen, pi nolfok se limenm eti ka dekatje
leve-doubout mande trape tjouns pase flandjat tenmbolizan ta'a. Anni katjile sa,
si se anni gangan ewopeyen ki debatje anlè kontinan afritjen an ek rape moun,
mare yo, chaye yo ale, lamenm la, se anni gangan ewopeyen ta'a eti te ke mètafè
adan sistenm ta'a, sa eti ka ladje seraj anlè gouvelman peyi l'Ewòp nanninannan,
sa eti ka fè gouvelman l'Ewòp lajounen-jòdi te ke pe lave lanmen asou zafè peye
tjouns pou pase flandjàt defolmantan ta'a. Pou moun ki pa nepi konprann kòdjòm,
dabò-pou-yonn, owala moun mete flandjat ta'a asou kont anboktaj
moun blan kont moun nwè (menm si sa te mabial), se pou demètafere se gouvelman
afritjen 17enm ek 18enm siek la (nan mabialte lide ta'a
ni toulong rayi-ras nèg-ginen eti afritjen an se an soubawou ki pòkò rive nan
sitiraj politik) ek lòtbòtsay sa ka ba gouvelman ewopeyen lajounen-jòdi tout
djoktoch pou lave lanmen nan dèt eti yo ni douvan se peyi-natifnatal Karayib la
ek Amerik Latin tou. Pi nolfok, sa pou fè moun katjile flandjat ta'a se te anni
gouvelman douvan gouvelman (laliwonn wawa ta'a te ja ka kouri lawonn nan l'Afrik
nanninannan an apre semeda wanganni pou anlòt ; lè ewopeyen tankon sapatony
kawbe-gouvelman ewopeyen debatje, yo vire-sitire'y, vidjoze'y pou se ladje
laliwonn-wawa tounen sistenm-wawa) ek, lòtbòtsay peye-tjouns pase flandjat ta'a
se ke anni pou gouvelman peyi-ewòp douvan gouvelman peyi-karayib. Men mi
Gwadloup, Gwiyann ek Matnik pa nepi ni gouvelman, man tou dèkètè ba Mouvement International pour les
Réparations.
Tousa, pou kabeche leve-douboutmande-trape tjouns
pou kore flandjat de siek sistenm-wawa ta'a eti ki bay nan tout Karayib la depi
1977 ek ki rive Matnik nan se lanne 2000 la, se pa anni gouvelman peyi-karayib
ki te anlè'y, an konpanyi gouvelman peyi l'Afrik anba-solèy vini bay adan, sa
eti ka fè'y vini tjòbol. An lanne asou anlòt, mande-trape tjouns ta'a pe ka
dekati oben wakle, pou gouvelman chak peyi eti ka bay adan kon yo pe ek pou
liannaj epi gouvelman l'Afrik anba-solèy eti ki pa nate djok oben delè pa te
menm nate. Pi nolfok, se pa jòdi man ka matje sa, owala peyi l'Afrik anba-solèy
vini adan mande-trape tjouns pou kore flandjat vare moun wawayize yo, sa ka depolitize leve-doubout
mande-trape tjouns ta'a ek voye'y anba an tjak fann-kabèch ras moun, nwè douvan
blan, onye õjií nà onye ocha ihu nà ihu, ek se pou leve-doubout
mande-trape tjouns ta'a rete pri nan karetel tjouns kòtok, branbrann.
Pou li tout : Pimpe
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire