Mizik ek bay-kalinda Matnik

Tradition

Danmyé-Kalennda-Bèlè

de Martinique

Tome 1 : Tibwa & Tanbou déjanbé

Se an lang franse bò-kay, an lang franse lòlòy eti ka wouvè tout wonn-palab li nan an franse nen-fennen bouk bòdaj Paris ek ka bout li nan an langann mitan de lang, an kreyol bonda-dewò, eti te kabwate vire-doubout laliwonn-bèlè ki te bay nan mitan dis-lanne 70 la. Men vire-doubout ta'a te rete pri anba tjek brannzeng krannte ras nèg-ginen (tankon an simidòy Eme Sezè pou anni rete lòlòy nan politik ek nan wonn-kabès) eti ka mare, ka lantje plodari politik Matnik depi an dimi siek tan. Plis pase an mès oben tjek matjoukaj afritjen, si se pa an pòte-kole towtow afritjen nan bitako wawa a, laliwonn-bèlè Matnik la te vire-anchouke tjouns wonn-kabès ek kabès, nèyè menm tjouns nobleri peyi Matnik la nan se lanne 70 la.

AM4 (Mi Mès Manmay Matnik) te simie lang franse bò-kay ta'a pase lang natifnatal Matnik la pou matje-griji an rete-konte tjouns laliwonn-bèlè Matnik la. Nan liv ta'a, Tradition Danmyé-Kalennda-Bèlè de Martinique, eti se an "djoumbat fondoke ek vire-pase lanmen adan an prèmie rete-kabeche eti moun te ja li nan 1980", se lang natifnatal Matnik la ka apiye tout ti zobray laliwonn-bèlè a men se lang franse bò-kay la eti ka depenn ek pòte-kabès asou se teknik bèlè a. La-pou-la, se pou moun ka li liv la rive lawdaye asou bòdaj ek nan an dekou tounen towtow nan an lang oben lòt, sa eti ka tjobole pòte-kabès la ; se pa an vie pawol-pale Itali eti ki teste : Traduttore, traditore. Mi se sa eti se mapipi tjak pòte-kabès nan laliwonn sosial anba jouk ; lang eti moun pran pou pòte-kabès, lang kabès la, se pa nepi lang leve tjouns wonn-kabès.

Dekou tjòbol ta'a ka debaba tout natifnatalte Matnik adan se tjouns wonn-kabès la ek se li tou eti ka voye twòp klète asou anchay lantiray wonn-kabès Matnik la eti ki pou rete anba fèy pou, tankon tout wonn-kabès asou latè, penteng ta'a se tjenbe nan tan ka pase. Dekou tjòbol ta'a ka rale fondas la anba rarataj tan-ki-pase a. Se lang franse bò-kay ta'a eti ka fè langayelè ek plodaryè Matnik la kabeche tout ti wach peyi a nan an lespri anchouke nan wonn-kabès, si se pa mès delè, franse a oben nan lespri an matjoukaj afritjen eti ka bay depi bitako wawa a. Men mi l'Afrik se an kontinan eti te ja kontinan douvan bitako wawa l'Ewòp ek l'Anmerik la. Bitako wawa a se te an laliwonn sosial san memwa, se te tankon rale fondas l'Afrik la anba pie moun, tounen yo zonbi pou yo pa sa j'en vire, se se nan driv-kabèch, nan peyi yo. Lang franse a, limenm, ka kadjaye peyi Matnik la, ka rale laliwonn karayib li anba'y. Man ja kabeche-matje vire kabeche-matje sa anchay kou, tjouns wonn-kabès Matnik la, tjouns politik la tou, ka toulong pran adan laliwonn/tan Ayiti a oben Gwadloup la, oben trinidad-ek-Tobago a, ale pran'y Sentlisi, patali patalòt. Menm manniè, laliwonn-tan Matnik la ka wouzaye chak penteng wonn-kabès Ayiti, Gwadloup oben Dòmnik, sa eti man kriye kouri-lawonn karayib la nan plodari karibennte a tankon an kabeche mabial.

Se bèlè a (bèlè, bèlè-baspwent, bèlè-li-sid, bèlè-pitje, beliya, bidjin-bèlè, gran-bèlè, marin-bèlè) leve nan se lakou mayonmbo a atè Matnik nan wabap 19^enm siek la ek pipirit 20^enm lan. Bidjin-bèlè a pa se pe leve douvan dekou bidjin lan rive Matnik, kanigwe a, yonn adan se sèt lalin klè a, pa te ke pe ja la douvan dekou vals, bidjin ek mazouka rive Matnik ; tout moun sav bèlè-pitje rive apre dezienm ladjè a oliwon-latè. Tousa se pou moun Matnik se sispann rarate kakatri moun desèvle, se bèlè a pa leve nan bitako wawa a men nan lakou mayonmbo eti te ka djoumbate ba kò yo, asou kare-tè yo ki te ta yo. Tankon tout se kouzin karayib li a, depi Trinidad-ek-Tobago jik Sentlisi ek depi Dòmnik jik Ayiti, ek/oben se kouzin l'anmerik li a, depi bòdaj Río Magdalena, atè Kolonmbia, jik lestè Mississippi, yo trape anchay gangan-nanninannan afritjen, nan kalennda nanninannan an. Palab bèlè a te kouri lawonn nan tout se lang yorouba a, bẹlẹ, nan an konpanyi lang Ibo ek awousa tou, men palab ta'a te leve nan lang se Ijwa Nembe a. Nan piplis lang yorouba a ledjans li se toulong bay-lavwa ek bay-kalinda anlè doumbedoum tanbou djùbà, (nan piplis lang yorouba a, djouba ka ledjanse oben liannen epi gwo bonda) menm tanbou ta'a eti moun Matnik ka kriye tanbou-djouba oben tanbou-dejanbe ; moun Ayiti ka kriye'y tanbou-djouba tou ek ka fè'y sonnen nan kadafa vodou Petro otila yo ka bay kalinda eti yo kriye Matinik. Lè man fout di an moun laliwonn-kabès Matnik la ka kouri lawonn nan laliwonn-kabès Ayiti a epi lòtbòtsay. Djouba se an jip eti se katjopin Ayiti anlè-solèy 19^enm siek la te ka mete anlè yo, bagay pou se fè sán se tibray la tije jik nan prel koko yo. Nan lang Gwadloup la, se bèlè a se anni ti bay-lavwa, an ti simidòy, eti se fanm lantiray Sentàn la ka voye lè yo ka djoumbate nan kay yo. Nan piplis lang awousa a, palab bĕlĕ a liannen epi simidòy moun te ka voye lè yo te ka fouye tè oben sèkle. Si atè Trinidad-ek-Tobago, bèlè se te simidòy malelive eti simidò kalipso te ka voye avan yo se pran an kalipso rache-koupe, nan anchay peyi Karayib la, bèlè a se te an bay-kalinda eti moun te ka leve anlè son an djaz banjo, Kòwdeyon, toumba ek viyolon. Atè Dòmnik ek Grinada, bèlè a se an bay-kalinda kannaval eti an fann ek anni an fanm ka koumande ek se pou tanbou a (an djenmbe oben an tanbou ka) se matje se brannzeng la. Nan lantiray anni-solèy Etazini, nan kare-tè djol lawviè Mississippi, bèlè a se te toulong
anchay ti simidòy eti moun te ka voye pou fè tjanmay dòmi oben lè yo te ka fè kabann yo. Nan Kolonmbi dapre sa an kabrès te di mwen, se te toulong an bay kalinda douvan gran tanbou a, tankon an bèlè-lisid Matnik.

Se pou di an moun kantiyonnen eti sa kantiyonnen ek se pou se sispann kabeche bèlè anni tankon an mès Matnik men pran'y pou an wonn-kabès, jik an laliwonn kabès karayib, sa eti ka wouvè asou lide anchay ale-vini karayib, yonn ka pase adan lòt, vidjoze'y oben fè'y djigilòp pa j'en vire oben vire nolfok dèyè asou anlòt potjel. Liv AM4 la, Tradition Danmyé-Kalennda-Bèlè de Martinique, pa adan lespri ta'a, se lang franse bò-kay li a eti ka mare'y adan karetel mès Matnik la. Lòtbòtsay, ni brannzeng vire-doubout l'Afrik nan kabèch moun Karayib ek l'Anmerik eti ki leve nan wabap 19^enm siek la, lè monsenyè Henry Mc Neal Turner eti te mètafè AfricanMethodist Church te katjete Djanmbel (bondje) tout djokte a se te an nèg, ek lè nan pipirit 20^enm siek la, (1914, UNIA, Universal Negro Improvement Association, te vini sitire), nan 1919, Marcus Garvey te sitire leve-doubout pou an back to Africa epi sitire eti'y te sitire Black Star Line.

 

Pou plis, Pimpe !