lundi 8 octobre 2012

Depi lang anba seren jik lang-matje Matnik la

 Plodari karibeyennizay la eti man ka sitire pianmpianm depi twa dis-lanne, nan radio CARIB FM, nan INKAm, apre nan jounal Vèy-o-gren, Kimafoutiesa, Nou-menm-lan ek Madjoumbe, jik Natifnatal-Wanakera-Karib, ka pòte larel-plodari ta'a douvan eti se se tjanmay dezienm jenerachon afritjen an, yorouba, ibo ek akan, pou piplis, ki masoke lang-pale a eti ki anchouke nan mòn apre desitiraj wawayiz la, vidjoze, pran tout zandja lang li nan leve-doubout 1870 la ek pou vini lang natifnatal Matnik tankon lang-matje, lajounen-jòdi. Pa ale pran kannefis, cassia fistula, pou pwa-dou, inga laurina, man toulong, ka doye lang natifnatal Matnik la epi wanniwannan franse a eti ka kouri lawonn atè Matnik, jòdi-jou.
Larel-plodari ta'a ladje anchay lide-fondas nan chimen, lide-fondas an "lang afritjen" eti plodari gloriye-nèg-ginen an ek konsians ras nèg-ginen an te katjete ; lide-fondas "lang migannen" ankreyolaj Edouard Glissant an ; lide-fondas lòlòy "lang se prèmie betje" eti ki nan plodari-douvan kreyol la epi lide-fondas "walwari langannistik" eti ki nan Gloriye kreyolte a ; lide-fondas "lang franse lantiray" eti kreyolis, kreyolè ek moun desèvle ka katjete san katjile, epi dòt lide-fondas. Se anni pou konprann, plodari karibeyennizay la lonyen kalanmplanm an brannzeng-andidan eti ka mayoure dwel an sistenm pou'y pa dechèpie, pou'y pa se ladje kalibich li, ek an brannzeng-andewò eti ka yonnife tout se dwel ta'a lè'y ka toumpakte sistenm lan. Sa fè, palab ankantiyonn lan se fondas plodari karibeyennizay la, se anlè'y eti tout zobray plodari ta'a doubout.
Se pou larel-plodari ta'a se fè moun konprann pa te ni an makrèy afritjen otila tout moun te ke frè ek sese (menm frè ek sese ka leve semeda delè, lè tèp yo pa ka kole) men anchay makrèy afritjen epi anchay lang-pale afritjen tou eti te ka kouri lawonn nan bitako wawayiz la ek nan mòn nèg-mawon an tou, menm si adan boul lang-pale ta'a, se se lang-pale yorouba a eti te piplis. Avan man se bay pi douvan, man se le langayelè Matnik tankon tout Karayib la, se konprann an wawa, tankon an nèg-mawonn, se toulong an moun yonn-tou-yonn nan moun li. Se pou'y pa te ka djè anchouke nan an wonn-kabès yorouba, ibo oben ashanti ; se pou'y pa te ka pòte wonn-kabès ta'a anlè, nan ledjans ta'a eti an wonn-kabès se anchay tjouns lavi jou-ki-jou eti an moun ka pran pou letjete nan divini, nan moun eti'y ye. Se moun ta'a te pe anchouke nan mès gangan afritjen yo men pa te ka sitire an wonn-kabès. Nèg-mawon an eti li tou, se te toulong an moun yonn-tou-yonn nan moun li, te ka toulong vire-katjile an wonn-kabès yorouba, ibo oben akan (delè tout nan menm tan) pou'y te letjete nan divini'y, nan moun li, yonn-tou-yonn. Se nan dekou ta'a eti an palab, an pawol yorouba, ibo, akan, epi dòt makrèy afritjen ki te pri nan flandjat wawayiz la, te pe kouri-lawonn. Man ja matje, vire-matje sa, piplis palab afritjen ki kouri lawonn nan lang Matnik lajounen-jòdi se palab yorouba nolfok douvan palab igbo ek twi-asante ; apre ni palab kikongo men piplis kongo ki rive Matnik, rive apre wawayiz la, nan 1857 jik 1861, wawayiz te ja bout depi lanne ek lanne, yo gade tit fanmi yo.
Anlòt bagay eti larel-plodari ankantiyonn ta'a mete douvan, se lang-pale franse eti ki pòkò te yonnife nan dekou bitako wawayiz la ek se pou anchay pale lantiray franse (anjven, brèton, nòwman, pika, pwatven, sentonjè, epi dòt) te kouri lawonn, djol-koule, an bitako pou anlòt, nan menm tan epi anchay palab ek pawol lang-pale l'Ewòp kontel angle, laten, panyol, pòtidje, epi dòt. Larel-plodari ankantiyonn lan ka lonyen tou se lang-pale amerendjen an eti ki te pi douvan pou nonmen laliwonn lan eti te pòte plis pase wonn-kabès ; lajounen-jòdi, se wonn-kabes ki ka swelele laliwonn lan. Konsa man depenn tout se dwel ta'a se pou mwen se lonyen, kabeche, liannaj ki bay nan mitan se dwel la, yonn epi lòt, ek asou an lòt bò, yonn epi tout. Lè man matje ankantiyonn karibeyennizay la ka ladje migannaj Edouard Glissant an nan chimen, se pou se konprann ankantiyonn ta'a ka tjoke lide an sistenm-lang oben an lang-sistenm, la eti Edouard Glissant, limenm, pa te le wè palab sistenm lan nan zie. An sistenm-lang se pou teste, plis pase brannzeng-andidan ta'a ek brannzeng-andewò eti ki toulong mare epi'y, ki machokete sistenm lan, tan eti ki pase (nan tout plodari sistem, tan an se toulong an janjol ka pòte), nan an laliwonn fanlan, ka ba sistenm ta'a an karetel kouri lawonn. Pou pa kòche kabèch kabeche moun ki sa li ek konprann sa, lè moun ka fè an gato-malelive (Man Modèstin ka vann le sanmdi nan kawbe-tre chouk, ponm ek tòtòt, Latinte a), se pa anni an kannan patat, koko, sik, ze, kannel, miskad, lapo sitron, lèt, farin eti yo ka mete adan, ni teknik ek tan tjwit gato a ek ni grèd dife men plis pase sa, dlo cho, benyen-konsonmen an, anba'y.
Ankantiyonn man matje, se pou se konprann owala moun ka matje an lang, se pou lang ta'a ale pi nolfok nan ankantiyonn lan. Tout lang ankantiyonnen pou sav nou pou sav, lang la limenm tankon an sistenm, ka ladje moun ka pale'y ek matje'y nan chimen, jik pou yo vire-lang pa sa vale kracha yo. Matje se kabeche toulong, se vire pase lanmen toulong adan sistenm matje a, se lonyen kalanmplanm tan ki pase, vire li laboulok an lakou, an makrèy-natifnatal, an peyi, an lantiray-peyi, an kontinan delè, toulong ek, pi nolfok, vire-anzobrayte laliwonn lang la nan tan ki pase pou kouri lawonn (delè menm dekouri-lawonn) divini. Matje an lang se toulong tjoke tan ki pase, fè se gangan an pale oben vire-lang pou letjete nan divini. Se pòte-kabès ba jenerachon-dèyè ek fòse jenerachon-douvan, pije bouden se gangan an, menm si yo pa djòkò, fè yo pòte-kanmo ; owala moun ka matje lang natifnatal yo, yo ka sitire an rarataj, yo ka sitire an peyi, fè-peyi, nan ledjans sosial la men tousa ka chape anlè yo, ladje yo nan karetel sitiraj. Matje an lang, se toulong an brannzeng moun yonn-tou-yonn men kou ta'a anchouke nan an wonn-kabès natifnatal.
Se pou se konprann, nan lavi lajounen-jòdi otila se anni lang-matje ka pòte, se anni nan lang natifnatal (an lang eti moun anzobrayte jou-ki-jou, eti jenerachon-douvan pe ladje kòtok nan lanmen jenerachon-dèyè) otila moun ka sitire an rarataj asou yo menm, rarataj kote yo sòti, ki moun yo ye, kote yo ka ale ; se rarataj ta'a eti ka machokete wonn-kanman moun yonn-tou-yonn nan moun yo men pi nolfok wonn-kanman natifnatal la. Se pa jòdi man ka teste, nan peyi otila pa ni an kawbe-gouvelman oben an gouvelman natifnatal, peyi anba jouk anlòt peyi, (tankon Gwadloup, Gwiyann, Matnik) pa pe ni an wonn-kanman natifnatal (ek ankò an kou, se an anzobraytaj tout moun an), si pa ni an lang natifnatal pou sitire rarataj la. An wonn-kanman natifnatal eti ki leve nan an rarataj ki woule anba lang an peyi lòtbòtsay (lè ni an gouvelman natifnatal jik an kawbe gouvelman natifnatal kontel nan Karayib anglopal la oben nan Karayib panyolopal) toulong pa pe nawflaw ek se pou wonn-kabès politik la diskoupe nan kouri-lawonn li, bay anni lè jout-politik oben dekou leve-doubout sosial ka bay.
Lè'w wè kouri-lawonn wonn-kabès politik la distopaye, se se an kou konsa, lang natifnatal la pa ka lerize, pa ka sitire palab ek pawol krache-dife ek se pou'y anni pran adan palab ek pawol lang lòtbòtsay, fè yo kouri lawonn li, dawlakataw, san anchouke yo. Se pa an denatifnatalizay lang la eti ka ale sere oben ka tounen lang kadafa. Pi nolfok, se pou mès peyi a (sa eti moun ka fè depi nanninannan san toumbile'y) kouri lawonn plis pase wonn-kabès (sa eti moun ka fè depi nanninannan men eti jenerachon-douvan pou jenerachon-dèyè, yo ka vire-katjile'y toulong), pis pase wonn-kabès politik la, tou ; se pou bagay lontan vire toulong, san lerize, pou pa-yaya, 70 lanne anlè kabèch li, djol flòbòp, trape menm wanniwannan ek menm mès epi tibray 20 lanne a, mande'y "kote zouk la ka bay oswè a". Tousa pou moun sa konprann, se lang natifnatal la, atè Gwadloup, Gwiyann, Matnik ki tjenbe se peyi ek wonn-kabès ta'a doubout tankon peyi ek wonn-kabès, fè pou se makrèy-natifnatal ta'a letjete nan divini, se se an divini flòkò.
Piplis : Pimpe

Aucun commentaire: