Nan lang Matnik la, an ranboulzay se toulong an penteng laboulok la eti ka rive lè an dekou sosial rive nan bout tan kouri-lawonn li ek eti an toumbilad djok pou bay. Kifè, an ranboulzay toulong ni an krèy sosial sitire eti ka pòte'y ek ka bay anni nan an dekou yonn-a-lòt ; sa se beyaba politik eti se sosialis-ranboulzè, palantjè-peyi epi natifnatalis Matnik la te pou rive konprann flouz. Kifè, an ranboulzay ka leve, ka kouri lawonn asou anchay tan ale tjoke anni sikti sosial natifnatal, siek tan, ka vini flòkò, ka dekati pianmpianm, delè ka vire-leve pi djok. An ranboulzay, se brannzeng toumbilay toulong, san rete.
Nan lang franse a, epi nan piplis lang l'Ewòp, an ranboulzay eti an krèy sosial ka pòte oben ka topaye epi dòt pou pòte'y, ka ale lerize tout sikti peyi a asou an tan fann, yonn, de, twa jenerachon. Nan kabès politik l'Ewòp la, ranboulzay ka leve lè an peyi (société nan franse) rive nan pipirit an vire-pran larel apre an dekati towtow, sa eti yo kriye anomie (palab ta'a leve nan Anglitè 16e siek la otila ledjans li se te "dekou krache anlè pawol bondje a" ek E. Durkheim mennen'y nan France pou pran'y nan ledjans an dekou san larel sosial) pou teste an dekou otila larel ek pates an peyi ladje ek djoktoch politik la vini flòkò. Nan peyi anba-jouk, peyi swelele, Matnik se an peyi swelele, ankelele menm, lè ranboulzay la pa rive doubout an wangannite-politik (soberanía del pueblo), an gouvelman natifnatal, anzobrayte an peyi-natifnatal, se pou'y tjoke tout sitiray sosial natifnatal la, politik, mès, kabès peyi a. Se pa jòdi man ka plodarele, penteng Sektanm 1870 ka teste wouvè-zie krèy mayonmbo a atè Matnik ek ka leve tout sikti ekonomi ek sosial (jaden karayib, swen-bèt, lasotè, lawviè-leza, leskap, tontin, epi, epi) ; tout mès Matnik (oliwon bèlè a, lang natifnatal la, mès kanbizinen -sispann djol-poliyis la chaje ek sel la-, epi) jik kanman politik, eti nou konnèt lajounen-jòdi.
Nan lang Matnik la, an gawoule se toulong an dekou tan ki pase, an penteng laboulok la, otila moun ka leve-doubout nan an tan fann pou kore an malfentri, tjek kout-chen, tjek ganm an vakabon te ke fè anlè yo oben anlè konpè yo. An gawoule pa ni p'an se-le politik djok dèyè'y, pa ni p'an krèy sosial fanlan eti ka pòte an se-le toumbile anfwa ; se moun yonn-tou-yonn ka bay nan gawoule. An gawoule ka leve towtow, ka pri oben pa ka rive pri, ka kouri-lawonn ek ka dekati, apre se pou tout bagay vire kon yo te ye douvan gawoule a. Brannzeng gawoule a pa ka debòde an karetel-ale ; isiya la, gawoulan pa ka vire-katjile, vire-konte, toulong, tjouns gawoule a, se ale eti yo ka ale, fouben karetel-ale. Karetel la limenm pa ka toumbile nan tan kouri-lawonn gawoule a. Se pou moun ki sa li ek konprann lang natifnatal Matnik la se rive mete sa nan kabèch yo, an gawoule se anchay moun yonn-tou-yonn ka kouri dèyè an menm bik, nan an tan fanlan. An gawoule se an kous-kouri douvan, pa ni brannzeng sosial ni toumbilay sosial andidan'y. Nan lang franse a, epi nan piplis lang l'Ewòp, an gawoule eti yo kriye insurrection, trape anchay mande-pou politik men pa ni an anzandalaj se mande-pou ta'a. Gawoule franse a se anni an leve-doubout koubare (B. Tilly) eti ka kouri-lawonn jik tan gouvelman oben krèy-kabwataj se bat-dèyè.
Ni de mapipi tjak epi moun Matnik (depi ranboulzè-sosialis la jik nèg-ginen franse desèvle a, pase wè palantjè-peyi oben natifnatalis la ; pas pou ranboulzè-sosialis la ek sousèkè franse a) trape asou penteng Sektanm 1870 la. Dabò-pou-yonn, yo tout pran'y pou an vire-bay (a remake, a new version of) ranboulzay koubare-wawayiz Me 1848 la. Epi kabès politik flòkò a eti ka woule Matnik lajounen-jòdi, 1870 se te ke menm bagay la eti ki te woule Senpiè nan Me 1848, 22 lanne douvan. Se te ke pou teste te ni de Matnik, nan 1870, yonn, anlè-solèy, otila wawayiz te bout nan Me 1848 ek lòt la, dèyè-solèy, eti te ke anba wawayiz la toujou oben tjek sistenm wawayiz lerize. Andjèt an fimel kanna nan mawyej-makoumè gouvelman franse a ! Kouyonnad ta'a leve lè moun ki kale djel yo rarate sa, pa rive konprann plodari franse langayelè-laboulok la eti ka lonyen sa tankon an defolmantaj, an demantibilaj asou 20 lanne sistenm wawayis la. Sa kouyon ba yo, depi 1852 Matnik te adan sistenm kawyadolaj (administration) eti te ka ba'y plis manyèt pase sa eti'y te trape nan tout laboulok li. Conseil Général Matnik te trape manyèt kawyadolaj eti'y te pe leve taks (sa eti palantjè-peyi Matnik la ka plere pou trape jòdi-jou epi "article 74" li a, se pou di an moun, dèyè eti krèy-politik Matnik la dèyè tankon de digonn) ek nan 1866, Conseil Général te jik takse tout machandiz franse te ka debatje Matnik pou te pran seraj politik ekonomik gouvelman franse eti te ka takse tjouns Matnik nan menm grèd epi ta peyi lòtbòtsay. Fok palantjè-peyi Matnik la ke rive konprann sa, manyèt kawyadolaj se pa djoktoch politik, an kawbe kawyadolaj se pa an gouvelman natifnatal. Matnik pèd manyèt kawyadolaj ta'a nan Avril 1900 apre petaye-fizi Fevriye 1900, douvan lizin-sik O-Fanswa a, lè se yich-man-bans la, se betje a ek jandàm franse, konpè yo, te fredi, nèt, 10 adan djoubatè-bitako ki te vini mande "twa fran" (wè simidòy Claudy Largen la, Pou twa fran) anlè lajan-djoubat yo. Nan Maws 1946, kominis Matnik la (Lopol Bisol ek Eme Sezè) apiye demantibilaj politik ta'a, lè yo topaye anlè lwa ki tounen Matnik nan "département français d'outremer" sa eti ki vire-ba se betje a tout djoktoch politik atè Matnik pou dekatonnen djoktoch ekonomik ek sosial eti yo te ja ni nan de lanmen yo ; nan referendum Sektanm 1858 la otila Sezè te mande moun vote anhan apre'y te mande yo vote an-an, an simenn douvan, se te pou te vire trape manyèt kawyadolaj ta'a ek fè Matnik bay nan liy 74 larel-politik fondas franse a eti De Gaulle te fini vire pase lanmen adan. Fok an jou moun Matnik se rive pran tjè ek wè lòlòy eti kabès politik Eme Sezè (kominis la ek natifnatalis PPM la, lanne dèyè) te lòlòy. Men annou matje kanmenm, nan 1958, apre Andre Malraux te vini pale ba'y, Eme Sezè te pou an ti kawyadolaj bò-kay, nan menm larel ek se betje a, sosialis la, se labe a epi moun Matnik ki te pou De Gaulle owa-kou, sa fè 73.580 Anhan ek anni 4.975 An-an eti PCM ek PSU (Roland Suvelor) te ka pòte. Anhan te genyen nan France epi 83% vwa, jik jòdi Matnik ka atann kawyadolaj bò-kay liy 74 yo a. Se tjou rat !
Dezienm mapipi tjak eti moun Matnik (depi langayelè-laboulok, politisen, kawyadolè jik moun mapipi kabès) ni an kò yo, se menm lè yo trape an ti kabès asou laboulok peyi yo, yo pran penteng ta'a anni pou an leve-doubout sosial. Se moun ta'a te ke ale doubout douvan fizi sapatony franse a anni pou chakale rayi-ras-nèg-ginen (négrophobia/mélanophobie) eti te ka woule ek pou fè sa sispann anfwa. Liv Hilbè Pago a, L'insurrection de Martinique, adan lespri ta'a ek piplis politisen ek langayelè Matnik pri adan. Menm si wèy ta'a pi doubout pase wèy vire-bay Me 1848 la, dèyè'y rayi-ras nèg-ginen eti ewopeyen an leve ek ka fè kouri-lawonn depi kat siek, ka bat. Se pa Karl Marx ki te matje asou an konsians lòlòy epi, se pa mapipi Frantz Fanon nou an ki te lonyen konsians desèvle a nan Lapo nwè dèyè mas blan. Sa se nannan djikann plodari gawoule a, an krèy nèg-ginen, "ninang-founang dènie jenerachon apre krapo" eti ka leve anni pou voye-labou koubare an kout-chen rayi-ras nèg-ginen eti an malfentè ewopeyen te ke fè an moun Matnik. Man se pè ! Nèg-ginen an te ke kouyon an tjou'y, pa fouti wè la tèp li ye, jik pou ale fè yo fiziye'y anni pou pran seraj an ewopeyen ki fè an nèg-ginen ki te doubout douvan'y, moun douvan moun, (se pou di'w nou pa te nan an sistenm wawayiz) foute'y an wonn-bwa an tjou'y, an kout-chen, an kras. Man se le moun Matnik rive konprann sa ; penteng Leopol Liben douvan lalwa franse se zeklit an leve-doubout nan laboulok la, se pa leve-doubout la, limenm, ale wè laboulok la. Man ja plodare jik plodarele, rayi-ras moun ka woule asou latè, depi nanninannan, ek se toulong an bagay moun-douvan-moun. Silon dekou a, sa ka woule dri oben pianmpianm ek se pa p'an gouvelman ke rive toumbile sa jou-ki-jou, sa ke woule toulong.
Tousa pou teste yonn nan lòt, prèmie a toukon dezienm plodari Matnik la pa fouti wè brannzeng la ki bay adan penteng ta'a, nèhè menm moun Matnik pa j'en fouti kabeche p'an brannzeng adan penteng laboulok yo, ankantiyonn eti ki woule nan tout penteng sosial, nan tout sistenm sosial. Nan lespri langayelè-laboulok Matnik la, mwen menm ki mwen menm lan man pa nepi langayelè-laboulok kon mwen ye la a, an brannzeng (se se an brannzeng sosial, mès, politik) pa ka toumbile nan menm tan eti'y ka woule, pa ka kouri bare chak bok ki bite anlè'y jou-ki-jou, pa ka pran djikanm, mize an chimen, wakle, dekati, vire-leve pi nolfok, vire-pran larel, vire-dekati, sitire/desitire/vire-sitire adan anlòt pou pa vire oben bat-dèyè. Langayelè ek politisen Matnik la pa ka kabeche an tjou-patat, anni foute palab-anzandjayan kreyol la adan tout wonn-palab ek yo fini bat epi tout moun, ayen pa'a brennen, tout bagay doubout dwèt-pitjèt. Lavi asou latè pi ankantiyonnen pase sa ek Matnik tankon an peyi oben tankon an makrèy-natifnatal se an ankantiyonn. Se pa tapi-mandjan ankreyolè, kreyolis oben kreyolè a, se ankantiyonn (complexité nan franse) karibeyennis la, se pa yonn epi lòt epi anlòt, epi, epi, anlè'y men an kouri/dekouri/vire-kouri lawonn eti ka ale pi nolfok pase kous chak moun ki nan kouri-lawonn lan. Se konsa man ka vire-matje, isiya la, 7 lide-fondas asou penteng Sektanm 1870 eti man dekatonnen depi de kou dis-lanne, pou moun Matnik se sispann rarate kouyonnad ek mete gangan yo nan djendjen. Pou yo se rive anlè lide ta'a eti, nan Sektanm 1870, se an sistenm ekonomi ek sosial natifnatal Matnik (an sistenm-koubaran, an yonn-a-lòt nan mòn la, "un communisme des mornes") ki rive nan matritaj li ek ki vini doubout djok douvan sistenm ekonomi machandaj oben ekonomi kapitalis lòlòy (économie capitaliste dépendante) franse a, atè Matnik. Nan Sektanm 1870, tankon nan tout dekou laboulok Matnik la, ni toulong anchay penteng eti ka bay nan lawonn laboulok la ek se pou sa fok se sispann palab gawoule dèyè-solèy la (Insurrection du Sud, nan franse dòmi dewò Matnik la) ek pran ta ranboulzay Matnik la oben Prèmie Repiblik Matnik la pou stanmpe eti penteng ta'a ka stanmpe wouvè-zie an makrèy-natifnatal Matnik ek pi nolfok an peyi-natifnatal Matnik, nan tan ki pase, atè Matnik.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire