Man toulong teste krannte ras nèg-ginen Eme Sezè a pòkò te rive nan konsians ras nèg-ginen ta'a eti Frantz Fanon te dekatonnen nan liv li a, Peau noire masques blancs. Konsians ras nèg-ginen ta’a eti ka kouri-lawonn pianmpianm atè Matnik, nan plodari afritjennis la ek nan leve-doubout pou wangannite-politik franse a se peye pou flandjat wawayiz la, se yonn adan se plodari a eti ka voye an zie, se se an zie loli, asou pas eti gangan moun Matnik pase epi, pi tektèg, laboulok nèg-ginen oliwon latè.
Lamenm la, avan nou se bay nan gran plodari, se pou moun konprann kòdjòm, nèyè menm flouz, moun asou latè pa ni ras ka depareye yo. Lè Frantz Fanon ka plodare asou an konsians-ras, dabò-pou-yonn se pou depenn an doukou ; lòtbòtsay, se pou moun ki li palab ta'a nan liv Frantz Fanon (nan pawol-potjelize Aimé Césaire a, tou) se konprann konsians "ras" ta'a se konsians wonn-kanman an, konsians laboulok la, an konsians sosial, an konsians mès oben matjoukanniz natifnatal la, se konsians lang natifnatal la (se mwen ka mete ta'a anlè'y), se lakou natifnatal la, nobleri a delè (mès kriye bondje a), tousa nan an menm balan, tousa ka dividje an makrèy epi anlòt, nan lavi toulejou. Djing fizik, kabès oben kanman ka dividje an moun epi anlòt, se se de sese, de makòkòt oben de konpè ; nan an menm makrèy chak moun, moun nan moun li. Lang natifnatal Matnik la ni pawol an kò'y, tousa pou di nan chak makrèy oliwon-latè ni moun bidjoul, moun malouk, moun anchay kabes, moun kouyon kon de pie yo, langayelè, moun desèvle, tèbèdje, moun debiele, brèbrè-mouton, moun san-fontjè, moun lanmen-anlè tjè, moun nan tjè-koko, moun doubout, moun desèvle, sousèkè, mandjannè, moun atjeng, moun aye, moun adoumanman si'w pa kalbòy pa plenn, moun epi moun ; tout moun se moun. Men laboulok nèg-ginen oliwon-latè se pa laboulok natifnatal Matnik la, eti tankon an rarataj se pou’y mete moun ansanm, nan an yonn-a-lòt, nan an pòte-kole, nan an kole-zepol, nan an mayoure ; ek pi nolfok, rarataj ansanm-ansanm ta’a se pou anzobrayte moun Matnik tankon an makrèy-natifnatal ("pèp" pou moun ki kanyan nan lang Matnik la), pi nolfok ankò, tankon an peyi-natifnatal ("nasion", wanniwannan kreyolis kòkòdò a) oben tankon an wonn-kanman natifnatal ("identité nationale" pou zòt pa fout gare anfwa) ka fè moun letjete nan divini. Frantz Fanon eti se, epi Edouard Glissant, langayelè ki katjile asou karetel konsians swelele a, te rive konprann laboulok la ka pòte anchay pou moun siktire wonn-kanman yo. Lide ta'a eti, pi an makrèy, an lakou te ke rarate-matje an laboulok, pi makrèy ta'a te ke fè yonn epi laboulok la, jik pou ba'y tè, an kare-tè pou se andoudoule'y, fè se kout-chen an, se flandjat la, dekati adan, jik pou vini makrèy-natifnatal. Frantz Fanon te lonyen an konsians eti ka teste wayalachi pates nèg-ginen ek ka ale detere nan sab Dungulã, atè Napata, nan pie mòn Gebel Barkal, dis mil lanne douvan, peyi-natifnatal nèg-ginen ta'a eti Tanoutamon ladje kòtok nan wanganni Ejipt ek eti ki pa nan p'an pawol-potjelize Eme Sezè a otila se lide lòlòy an nèg-ginen kantekant epi laliwonn lan ki kouri-lawonn :
"moun ki pa kabèchte ni fizi ni bousol
moun ki pa mètsèvle dlo-cho ni elektrisite
moun ki pa drivayaje asou lanmè ni nan siel
men moun eti san yo latè pa te ke latè bonda-mate ta'a
ka ba moun an van frechè
toulong lonje tè douvan
Plis tè...."
Nan krannte ras nèg-ginen Aimé Césaire a pa ni p’an laboulok, ni laboulok natifnatal la (ta’a eti tjek nèg-mawon matje anlè kòs an piebwa, nan tjek tras eti de pie'y danme aleliwon, nan tjek kout-tanbou bèlè-kalennda oben nan tjek palab, pawol, ti pawol lang natifnatal Matnik la) ni laboulok nèg-ginen oliwon-latè, ni laboulok tè-wouj l’Afrik anba-solèy la. Pa ni p’an makrèy-natifnatal afritjen (Ibo, Twi-asante/Twi-akwapem eti nou kriye Ashanti, Yorouba, okàn rè wà ní ibòmíràn) eti ki kouri-lawonn palab-potjelize Eme Sezè a. An bat-manman, palab-potjelize ta’a, pa fè p’an ti plas ba tjek palab se lang yorouba a, se lang ibo a (anyí bù igbò) ; lang natifnatal Matnik la pa rive pèse, se se an kou konsa, nan tjek kèkèbè douvan an chouval twa-pat lang franse a. Se tousa ki fè mwen depareye krannte ras nèg-ginen Eme Sezè epi konsians ras nèg-ginen an ki pa ni p'an langayelè atè Matnik (Gwadloup, Gwiyann, tou) pouplodarele'y, fè'y kouri-lawonn.
Poutji p'an nobleri afritjen, p'an mès nèg-ginen pa ka kouri lawonn atè Matnik jòdi-jou ? Ki tjouns konsians ras nèg-ginen an ka mare pou rarate an laboulok nèg-ginen oliwon-latè oben anlè kontinan afritjen an ? Ki pòte-kole laboulok natifnatal la nan konsians ras nèg-ginen ta'a ? Ki chimen krannte ras nèg-ginen an te ke pran pou rive nan konsians ras nèg-ginen ta’a ? Ki grèd konsians politik eti konsians ras nèg-ginen ta'a ka fè kouri-lawonn ? Poutji nan peyi otila konsians ras nèg-ginen an te djòk (peyi anglopal) makrèy-natifnatal la rive flouz nan politik pou sitire an wagannite-politik ek nan peyi konsians ras nèg-ginen flòkò (peyi franseopal) makrèy la sousèkè konsa ?
Konsians ras nèg-ginen an voye an kout-zie, towtow, anlè laboulok la menm si laboulok ta’a se pa laboulok natifnatal la. Laboulok nèg-ginen oliwon-latè ta’a pa te ke pe woule pou peyi-natifnatal nèg-ginen eti pa nan tè p’an kote ; ek se pou'y toulong fè laboulok ta'a pati asou flandjat wawayiz la, si se pa sa, se ale fouye nan sab Kouch la otila moun Matnik pa ni p'an gangan, vini Kemit, an laboulok nanninannan eti tout moun ka pèd pie adan, eti pa'a fè p'an moun sansle. Lòtbòtsay, laboulok la tankon an rarataj sitire eti an makrèy-natifnatal ka anzobrayte jou-ki-jou, ba’y toulong plis kòporans, plis fondok, plis lantiray, plis karetel kouri-lawonn, ka mare an matjoukanniz natifnatal jou-ki-jou ; pa pe ni an matjoukanniz nèg-ginen oliwon-latè, pou mès makrèy nèg-ginen ki fè tilili. Tout makrèy nèg-ginen oliwon-latè, menm anlè kontinan afritjen an, pa pase pas wawayiz la. Pi nolfok, konsians ras nèg-ginen ta’a leve anni nan lakou otila jenerachon-douvan te fè esperians mawonnaj mabial la, tankon an dezanlantiraye/vire-anlantiraye ; se pa te ba'ay djendjen anni fè de jou nèg-mawon pou ale zaye an choukoun oben pa rive leve apre an soukou lèwdou ka voye dlo nan katje an kapistrel koukoun-chatrou ; se ale sitire an fanmi, an lakou, an ekonomi-tjenbe-doubout nan mòn oben koule anba-bwa, nolfok nèg-bitako.
Se nan peyi anglopal ek Brazil otila konsians ras nèg-ginen ta'a kouri-lawonn pi djok. Si Brazil se peyi otila anchay lakou-nèg-mawon (Quilombo) te leve eti mapipi a se te O quilombo dos Palmares, anba gouvelman Akotjirèn, Ganga Zumba epi Zumbi, nan 1635 jik 1697, pou vire pran pi flòkò apre, nan 1715 anba gouvelman Katinga ; nan peyi eti te anba wawayiz angle a, se sikti fanmiy la eti wawayis la pa te depotjole ki fè an pòte-kabes kouri-lawonn jik apre wawayiz la desitire ki fè si konsians ras nèg-ginen ta'a kouri-lawonn dri nan dizneftjenm ek ventjenm siek la. Sa fèt nan Brazil tou, otila piplis wawa dizneftjenm siek la te maye oben nan kanbrezinaj. Apre ni Congo Square la tankon an kawbe-tre otila moun te ka vann ek genyen ti bagay (la te ni an antipilaj) epi ni depareyaj (tankon an apartheid) ki te woule nan peyi anglopal ki fè nèg-ginen sitire djok tankon makrèy-natifnatal, sa eti pa ni nan wawayiz franse a, se toulong an wawa yonn-tou-yonn, djol-koule douvan blenmte fanm betje a jik pou manhe kaka'y, cassia obtusifolia. Kifè, nan wawayiz angle a, yorouba a te rete yorouba menm si'y te wawa oben nèg-bitako, mennde a te rete mennde, ibo a te rete ibo-lele-mayanma, sa eti ki fè konsians ras nèg-ginen ta'a kouri-lawonn. Atè Matnik otila yorouba, ibo, ashanti ladje wonn-kanman natifnatal yo pou vini wawa epi apre moun-nwè ek apre kreyol, an nobleri yorouba lerize, an mès ni ògo Olórun, an mès kriye bondje, pa j'en kouri-lawonn tankon atè Ayiti, Brazil, Kouba, Trinidad epi anchay dòt peyi-karayib ; menm si anchay jès ek potjel bèlè a, fè nou wè an matjoukann yorouba kouri-lawonn pianmpianm ; menm si ni owonzon 350 palab se lang yorouba a ki kouri-lawonn adan lang natifnatal Matnik la, se la man rive nan konte man konte. Jik lajounen-jòdi piplis moun Jamayik ka di se ashanti yo ye, yo pe ke ale fè bwabwa epi kò yo di se nèg-kreyol oben kreyol yo ye ; yo tou, yo fout sav "kreyol" se an palab lang pòtidje a ki pase nan lang panyol la, fè criollo pou dividje tousa ki sòti lòtbòtsay rive ek leve anni anlè kontinan ameritjen an, men moun ki moun nan moun yo sa rive ale pi nolfok, leve an gaway, gare wonn-kanman nan chimen, ni an lè pou brannzeng ta'a bout, ni an lè pou moun konprann an moun se pa anni gangan'y ek laboulok la se pa anni pou rarate pas eti gangan'y pase men se pou sitire an karetel, an chimen-ale depi jenerachon-douvan jik jenerachon-dèyè, letjete nan divini ; si pa ni divini pa pe ni laboulok ek owala moun letjete nan divini (se toulong an rarataj) se pou yo anzobrayte an laboulok. Atè Matnik, se an titis moun ki fè konsians ras nèg-ginen ta'a kouri-lawonn, piplis moun peyi a pri nan krannte ras nèg-ginen Aimé Césaire a oben/epi kreyolte se kreyolis la, owa kou ; yonn tankon lòt pa fouti pran laboulok la tankon an rarataj ka mete an makrèy-natifnatal nan brannzeng. Nan tousa pa ni de moun kole ki ja rive nan konsians politik la, nan plodari karibeyennizay la, pran Matnik tankon an peyi-natifnatal epi laboulok li ki ta'y ek ka ladje laboulok anmasogannizè ewopeyen an epi lòtbòtsay laboulok chak makrèy afritjen an nan chimen pou fè bolonm-chimen'y.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire