Lang natifnatal Matnik la eti tjanmay dezienm jenerachon afritjen an leve ek eti kakol douvan sistenm wawayis la sitire ek vidjoze nan wabap 18enm siek la ek pipirit 19enm la, te ke, toulong-ale, anba toumpak lang ek mès franse a. Se kreyolis la limenm ki toulong plodarele lide flòkò tala, lè’y teste : "tout palab franse pe woule alagadigadaw nan kreyol " li a. An moun ki trape tjouns pou kabicha pi nolfok te ke ni pou konprann lamenm franse se lang gran zandja, an manman-lang oben papa-lang ek kreyol kreyolis la se anni an pale/matje eti moun ka sitire jou-ki-jou pou yo se depri lè yo se pri, pran pa la mete isiya, pran asou franse a, mete nan " kreyol la " pou si an ka kouri vini, anni ale lonje an chaspann wouye nan gàd franse a konsa moun se kore nan koze toulejou yo. Nou sav, pase pèsonn, bok eti lang natifnatal Matnik la tankon lang natifnatal Gwadloup la pran jou ki jou anba langann se mètafè akokitaj politik oben akokitaj-djoubakè. Kreyolis la, kreyolè a tou, ke di an moun se konsa sa woule atè Gwadloup ek Matnik, toulejou solèy klere anlè peyi a. Dèyè lide tala, an tjè-senyen, an flandjèt, lang tala pe te ke an lang nan ledjans djok se lang lang lan. Anni an pale-matje pou depenn dekou lavi toulejou men lang ta’a pe te ke pe plodarele ek leve an brannzeng andidan, ni menm brannzeng andewò eti ka mete sitenm lan nan pangal, nan banbann papal (entropie/néguentropie) nan de palab kat pawol-pale, fè tankon an sistenm-lang pou sav nou sav an lang se pa anni palab yonn dèyè lòt, ni menm an plodari sitire kalanmplan men an zie-wouvè asou lavi a (weltanschauung), an kanmanwonn (nou menm ki nou menm lan, an we-feeling), an rarataj natifnatal ("ana'kalina ote", "Anyi bù igbò", "Orílè-èdè yorùba", epi, epi) eti moun machokete jou-ki-jou ek eti an makrèy-natifnatal ni pou ta’y. Kontel, menm si moun Gwadloup ek Matnik te ke trape menm palab la pou pale-matje an wach lavi toulejou, rarataj natifnatal ta’a pa pou menm atè Gwadloup ek Matnik. Se pou sa de peyi ta’a pe di yo sese ; si yo se sese, yo pa menm ek se pa anni pou laboulok yo oben jeografi yo kip a te ke menm.
Tousa pou kreyolis la, tankon tjoul krannte-ras-nèg la (Eme Sezè) oben tjoul ankreyolizay Edwa Glisan an se rive konprann, lang la prèmie douvan nan kanmanwonn an makrèy-natifnatal. Lamenm la se pou man teste tout lang se fondalnatalann an sistenm-lang. Pa ni lang san sistenm, san an lèlèm andidan, san an mannigèt asou laliwonn li. Edwa Glisan, pòkò ni an lanne eti’y fè tè epi Matnik, nèyè ka voye pie nan tonm li lè man ka matje, an lang se an sistenm-lang. Nan peyi otila pa ni walayachi politik, Gwadloup, Gwiyann, Matnik, si pa ni an lang natifnatal, pa pe ni makrèy-natifnatal, se anni an makrèy tou-yonn. Se nan lang natifnatal la eti an konsians laboulok ka leve ek si pa ni konsians laboulok ta’a pa pe ni konsians politik eti limenm ka depenn an makrèy-natifnatal ka letjete nan divini. Se lang natifnatal la, li tou-yonn, ki pe li kòdjòm tan ki pase (laboulok la) ek ba moun tout tjouns eti fok trape pou letjete nan divini. Krannte ras-nèg la, kreyolte a se an krannte-ras tou, pa fouti se se lonyen divini, wouvè an chimen, wouvè an zie-loli asou karetel lonyen divini, se anni tounen lawonn, " masibol fol ", woule lawda douvan franse aeti ka mete yo flouz tou-touni anlè de pie yo.
Plodari Matnik la pri andan tè sek tala, nan mitan krannte ras-nèg Eme Sezè a ek an kreyolte ki pa rive ladje rayi-ras-nèg ewopeyen an asou an bò ek krannte ras-nèg Eme Sezè a lòtbòtsay, nan chimen ; ankreyolizay Edwa Glisan an, magre si brannzeng andidan an te fondal te tro rèd pou konprann pou rive kouri-lawonn nan plodari Matnik la. Apre se pou nou se rive kabicha an plodari ki trape an dan kont divini, ki rete pri nan laboulok la, men san p’an konsians laboulok, isisya la laboulok la se wawayiz la, an plodari ki pa fouti voye an kout-zie, depann divini pou lang la eti’y pa fouti pran tankon an sisten- lang.
Pimpe isiya la
Tousa pou kreyolis la, tankon tjoul krannte-ras-nèg la (Eme Sezè) oben tjoul ankreyolizay Edwa Glisan an se rive konprann, lang la prèmie douvan nan kanmanwonn an makrèy-natifnatal. Lamenm la se pou man teste tout lang se fondalnatalann an sistenm-lang. Pa ni lang san sistenm, san an lèlèm andidan, san an mannigèt asou laliwonn li. Edwa Glisan, pòkò ni an lanne eti’y fè tè epi Matnik, nèyè ka voye pie nan tonm li lè man ka matje, an lang se an sistenm-lang. Nan peyi otila pa ni walayachi politik, Gwadloup, Gwiyann, Matnik, si pa ni an lang natifnatal, pa pe ni makrèy-natifnatal, se anni an makrèy tou-yonn. Se nan lang natifnatal la eti an konsians laboulok ka leve ek si pa ni konsians laboulok ta’a pa pe ni konsians politik eti limenm ka depenn an makrèy-natifnatal ka letjete nan divini. Se lang natifnatal la, li tou-yonn, ki pe li kòdjòm tan ki pase (laboulok la) ek ba moun tout tjouns eti fok trape pou letjete nan divini. Krannte ras-nèg la, kreyolte a se an krannte-ras tou, pa fouti se se lonyen divini, wouvè an chimen, wouvè an zie-loli asou karetel lonyen divini, se anni tounen lawonn, " masibol fol ", woule lawda douvan franse aeti ka mete yo flouz tou-touni anlè de pie yo.
Plodari Matnik la pri andan tè sek tala, nan mitan krannte ras-nèg Eme Sezè a ek an kreyolte ki pa rive ladje rayi-ras-nèg ewopeyen an asou an bò ek krannte ras-nèg Eme Sezè a lòtbòtsay, nan chimen ; ankreyolizay Edwa Glisan an, magre si brannzeng andidan an te fondal te tro rèd pou konprann pou rive kouri-lawonn nan plodari Matnik la. Apre se pou nou se rive kabicha an plodari ki trape an dan kont divini, ki rete pri nan laboulok la, men san p’an konsians laboulok, isisya la laboulok la se wawayiz la, an plodari ki pa fouti voye an kout-zie, depann divini pou lang la eti’y pa fouti pran tankon an sisten- lang.
Pimpe isiya la
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire