Gran-Lawviè, Matnik : Se atè Gran-Lawviè otila lavi moun yonn-a-lòt pi tenmpla dapre sa statistik semeda atè Matnik ka fè moun konprann. Nan lanne 2010 la, atè Gran-Lawviè te ni 5 dekou-semeda, 50% dekati asou 2009 ; pa te ni p'an dekou-semeda foukòy (kadjetèd), p'an kontribann dròg, pèsonn pa defonse kay moun, mazenflenyen kat-woul moun, mazenflenyen bagay moun ek semeda, se tou-yonn de dekou kou-ek-flandjaj eti mètafè-polis franse a stanmpe. Woulo ba moun Gran-Lawviè ki viv yonn-a-lòt tankou adan an menm fanmi.
Makouba toupre Gran-Lawviè ka sanm se an bouk otila moun woule ti kò yo alagadigadaw, tou. Si yo konte 10 dekou-semeda, se 9% dekati asou 2009. Nan 10 dekou-semeda ta'a ni an defonse-kay, 2 kou-ek-flandjay epi 3 kontribann kaliwoud. Belfontenn, Gran-Lawviè, Makouba, Fonsendni, Mòn-vè ek Prechè se bouk eti polis-franse pa stanmpe p'an kadjetèd, p'an dekou-semeda foukòy. Si nou tire Belfontenn (+25% dekou-semeda), nan tout se bouk ta'a semeda 2010 la dekati asou ta 2009 la. Dekou-semeda foukòy la (kadjetèd) ek kou-ek-flandjay la se de dekou-semeda ki pi flandjan, se bagay ka kouri nan kabech an moun tout lavi'y ek se pou gouvelman te ke ankatibe kadjetè pase anlòt. An mazenflen ka rape bagay an moun nan lanmen'y oben ka kouyonnen an moun pou pran bagay li ki ta'y, pas ; moun pa wouvè-zie epi branbrann ; moun ka vire-leve towtow, vire-fè kò yo dèyè an mazenfleny. Lè an moun mazenflenyen bagay anlòt, se pou mazenflen an ba moun ta'a an zandja sosial, an karisti lespri pi djok pase ta'y ; an moun sipoze mazenflenyen bagay moun ki trape plis pase'y, an fe a man djenge. An fanm (katjopin, kapistrel oben fanm-maflore) oben an tibray (ta'a pi ralba atè Matnik, man espere) pa ka sa vire fè kò'y dèyè an kadjetèd. Kadjete an moun se tankon voye'y nan abolay dapre sa man rive konprann (si an nonm pe konprann sa) nan fray man leve epi fanm ki pase pas ta'a. Yo toulong te fè mwen konprann se tankou an glas ki pete nan mil zobel ek fok se vire-kole zobel yonn epi lòt pou pran glas la gade kò yo, si yo pa fouti gade kò yo nan glas eti yo sitire, se konsi yo tounen zonbi, yo pa ni kanmanwonn pou ta yo.
Se atè Latrinte ek Sentmari otila dwel kadjetèd, dekou-semeda foukòy la, pi mapipi adan dekou-semeda eti polis stanmpe, 17 asou 801 dekou-semeda pou Latrinte (Foyal 117 asou 7857) ek 17 asou 444 pou Sentmari. Se pou konprann de bagay fap-fap, se pa tout semeda oben dekou-semeda ka rive douvan polis eti ki pe stanmpe'y, delè moun ni tan pran pawol, an moun fanmi, moun oliwonnaj pe mete an mitan nan tou sa, fanm pa ka ale toulong douvan polis lè nonm yo ka ba yo kou, p'an boug pe ke ale plenyen douvan polis si fanm yo foute yo an wonn-bwa, menm si sa ralba. Prèmie wach ta'a pe fè nan se ti bouk la, moun konnèt yonn-a-lòt ek yo pa ka ale èche polis flouz men ka fè pou mete mitan nan anboktaj yo, yo menm. Lòtbòtsay, se pou nou konprann, lè ni anchay kawbe brennbòwyonn kontel gran lekol, linivèsite, lizin, lotel, sikti eti moun ni pou rete ansanm adan, oben nan bouk eti ni anchay moun lòtbòtsay, drivayajè (se moun tala pa ka konprann matjoukanniz la, ni lang la ek yo pa pe leve fray poutji ni ladje an "sakre yich-man-bans", oben tjek "17 bol-diri cho an bol-bondi bon...an-an-an'w", se polis tenkant) sa ka leve dekou-semeda ek pou konnèt se moun ta'a pa djè konnèt sa pi flouz pou ale èche polis oben kawyadò. Kontel, sa pi flouz pou an katjopin fè eti polis nan an katjetèd si katjetè a se an moun eti'y pa konnèt, moun lekol li, djoubak li, pase si se an moun fanmi li, delè menm oliwonnaj li eti'y leve epi'y. Pi katjile, sa pi flouz pou an mazenflen oben an katjetè pran pale (pran konsians tou) asou dekou-semeda eti'y fè andewò pase sa eti'y fè nan fanmi li oben oliwonnaj li. Tousa se pou konprann flouz, avan man se fè eti Frantz Fanon, bay nan gran kabicha-matje asou semeda-nan-lakouwonn, semeda a woule silon anchay janjol sosial, si se pa pou ale tjoke janjol politik la.
Si nou pran, lamenm la, dekou-semeda ki liannen epi kontribann kaliwoud la (zèb, krak-kokayin) se pou nou wè nan de koko zie nou ek konprann, lamenm la, se nan gran bouk ek yogann otila kontribann kaliwoud ka bay ; nan yonn-a-lòt mòn la se epi ronm lan moun ka kwenyen tèt yo. Lamenm la, fok te ke wè se nan se gran bouk oben yogann tala otila ni plis gran kawbe, gran djoubakatwa otila anchay moun djoubake oben ale-vini ek sa mete yo yonn-tou-yonn douvan lavi yo. Pa di yo di, dekou-semeda ka bay nan gran lakou otila liann sosial nan mitan moun pi ladje. Se pa pou sa nou pa ni dekou-semeda nan an fanmi ("fanmi kaka-tout-bèt" se moun jenerachon-douvan te ka di sa konsa) pou liann fanmiyal ki pe ladje tou. Lè liann fanmiyal la ladje, se kontribann dròg la ek semeda-anlè-moun ki pi mapipi, semeda-anlè-fanm lan epi tjanmay la, plis ki tout. Toulong pi nolfok, nou tout sav sa, la eti kontribann dròg la ka woule dri, dekou-semeda piplis. Pa ni anchay dekou-semeda atè Gran-Lawviè oben Ajoupa-Bouyon, pa ni dekou kontribann dròg eti polis stanmpe ; Baspwent toupre a, ni 11 stanmpaj kontribann dròg, dekou-semeda 2010 ka bay-anlè asou ta 2009 la, ek se pou wè defonse-kay, kou-ek-flandjay epi mazenfleny-ek-semeda ka bay-anlè tou. Ronm lan eti se an dròg tou, ka ba kou-ek-flandjay la vidjòyte, tou. Si nou pran Dikos, lapòt lisid peyi a, otila polis stanmpe 107 dekoukontribann dròg, nou ka wè, nan de koko-zie nou, dekou semeda-anlè-moun ka fetaye (144 stanmpaj), ni 80 kou-ek-flandjay, ni 15 mazenfleny-ek-semeda. Kontribann dròg la se an janjolant tenkant nan dekou-semeda. Nan sosioloji semeda fok katjile asou tout dekou-semeda a pou sav moun sav se dekou-semeda a liannen yonn epi lòt nan tout makrèy oliwon-latè.
Men semeda a ni kanmanwonn li ki ta'y atè Matnik ek se pou nou katjile, konprann poutji an janjolant semeda pi djikanm pase anlòt, isiya la. Se pou nou ale fè eti Frantz Fanon pou konprann semeda ta'a eti nou kriye, apre Fanon limenm, semeda-lawonnan, semeda-nan-lakouwonn men pi nolfok se pou lonyen laboulok Matnik ek anboktaj jenerachon-douvan pou jenerachon-dèyè pou konprann janjolant semeda ta'a. Semeda ka bay toupatou asou latè ek mi Matnik asou latè, men atè Matnik ni an anboktaj matjoukanniz (se pa nan menm ledjans epi Clash of Civilizations Samuel Huntington la, isiya pa ni p'an toumbilad sosial ek politik nan chimen), ni de lang, yonn se lang swelelè franse a, lang ek matjoukanniz brennbòwyonn lan eti makrèy la pa mètsèvle men ka fè degwel pale'y, franse-nen-fennen, ça mange pas le pain. Lang ek matjoukanniz franse a pa fouti plodarele asou tout laliwonn lan ; lòtbòtsay, lang ek matjoukanniz natifnatal la eti makrèy la pa nepi ka mètsèvle men eti ki pe plodarele asou tout laliwonn lan. An bat-manman, gran moun ka pale ek mètsèvle lang natifnatal la, ka mètsèvle matjoukanniz natifnatal la epi lòtbòtsay braynes la ka pale an franse tjòlòlò, an franse ti-lantiray, bouk bòdaj Paris ek pa fouti konprann de pawol kole nan lang natifnatal la, ek pa ka mèstsèvle, pies toubannman matjoukanniz natifnatal la, ta franse a tou. Man ja matje vire matje tjak peyi ta'a se zafè lang ek matjoukanniz natifnatal la pa kouri-lawonn, nawflaw, nan lavi brennbòwyonn, nan kawbe politik otila anpanpannè makrèy-natifnatal la sipoze trase chimen-divini peyi a. Sa fè an braynes desèvle ek an peyi ki pa ka lerize, E. Sezè rete 56 lanne mètafè Foyal, pa ka toumbile, vire-pase lanmen nan sikti'y ek man ja di, matje, kabicha lè se gangan an, jenerachon-douvan pa ka rive kannidaye (fè pawol ek wèy yo kouri-lawonn) se tout sosiete a ki kalbòy (se Tobi Nathan, an sikolòjis franse ki te ka matje sa), sa se an gran savann blayi douvan semeda a. Kontribannè, makiyonnè ka pran plis plas lè se gangan an pa ka kannidaye, lè lang natifnatal la pa ka kouri-lawonn nawflaw. Kanmanwonn lan se lang la ka siktire'y, pou moun ki rive konprann, kanmanwonn lan (ki moun ou ye/ki moun ou pa te ke le ye) se an rarataj jou ki jou, an machoketaj, matjoukanniz la tou, se an raratay jou-ki-jou. Pi lang la mabial, machokete kòdjòm, pi rarataj tala ka ba an karetel-ale-nan-lavi, letjete nan divini. Se pa ti kabicha ki la, es an franse-nwè desèvle oben kreyolè sousèkè, ki ale vote kont tèp peyi'y menm ta'a eti ki ankatibe mabial, ke sa rive, se se mache-pran'y, ale wè konprannsa.
Makouba toupre Gran-Lawviè ka sanm se an bouk otila moun woule ti kò yo alagadigadaw, tou. Si yo konte 10 dekou-semeda, se 9% dekati asou 2009. Nan 10 dekou-semeda ta'a ni an defonse-kay, 2 kou-ek-flandjay epi 3 kontribann kaliwoud. Belfontenn, Gran-Lawviè, Makouba, Fonsendni, Mòn-vè ek Prechè se bouk eti polis-franse pa stanmpe p'an kadjetèd, p'an dekou-semeda foukòy. Si nou tire Belfontenn (+25% dekou-semeda), nan tout se bouk ta'a semeda 2010 la dekati asou ta 2009 la. Dekou-semeda foukòy la (kadjetèd) ek kou-ek-flandjay la se de dekou-semeda ki pi flandjan, se bagay ka kouri nan kabech an moun tout lavi'y ek se pou gouvelman te ke ankatibe kadjetè pase anlòt. An mazenflen ka rape bagay an moun nan lanmen'y oben ka kouyonnen an moun pou pran bagay li ki ta'y, pas ; moun pa wouvè-zie epi branbrann ; moun ka vire-leve towtow, vire-fè kò yo dèyè an mazenfleny. Lè an moun mazenflenyen bagay anlòt, se pou mazenflen an ba moun ta'a an zandja sosial, an karisti lespri pi djok pase ta'y ; an moun sipoze mazenflenyen bagay moun ki trape plis pase'y, an fe a man djenge. An fanm (katjopin, kapistrel oben fanm-maflore) oben an tibray (ta'a pi ralba atè Matnik, man espere) pa ka sa vire fè kò'y dèyè an kadjetèd. Kadjete an moun se tankon voye'y nan abolay dapre sa man rive konprann (si an nonm pe konprann sa) nan fray man leve epi fanm ki pase pas ta'a. Yo toulong te fè mwen konprann se tankou an glas ki pete nan mil zobel ek fok se vire-kole zobel yonn epi lòt pou pran glas la gade kò yo, si yo pa fouti gade kò yo nan glas eti yo sitire, se konsi yo tounen zonbi, yo pa ni kanmanwonn pou ta yo.
Se atè Latrinte ek Sentmari otila dwel kadjetèd, dekou-semeda foukòy la, pi mapipi adan dekou-semeda eti polis stanmpe, 17 asou 801 dekou-semeda pou Latrinte (Foyal 117 asou 7857) ek 17 asou 444 pou Sentmari. Se pou konprann de bagay fap-fap, se pa tout semeda oben dekou-semeda ka rive douvan polis eti ki pe stanmpe'y, delè moun ni tan pran pawol, an moun fanmi, moun oliwonnaj pe mete an mitan nan tou sa, fanm pa ka ale toulong douvan polis lè nonm yo ka ba yo kou, p'an boug pe ke ale plenyen douvan polis si fanm yo foute yo an wonn-bwa, menm si sa ralba. Prèmie wach ta'a pe fè nan se ti bouk la, moun konnèt yonn-a-lòt ek yo pa ka ale èche polis flouz men ka fè pou mete mitan nan anboktaj yo, yo menm. Lòtbòtsay, se pou nou konprann, lè ni anchay kawbe brennbòwyonn kontel gran lekol, linivèsite, lizin, lotel, sikti eti moun ni pou rete ansanm adan, oben nan bouk eti ni anchay moun lòtbòtsay, drivayajè (se moun tala pa ka konprann matjoukanniz la, ni lang la ek yo pa pe leve fray poutji ni ladje an "sakre yich-man-bans", oben tjek "17 bol-diri cho an bol-bondi bon...an-an-an'w", se polis tenkant) sa ka leve dekou-semeda ek pou konnèt se moun ta'a pa djè konnèt sa pi flouz pou ale èche polis oben kawyadò. Kontel, sa pi flouz pou an katjopin fè eti polis nan an katjetèd si katjetè a se an moun eti'y pa konnèt, moun lekol li, djoubak li, pase si se an moun fanmi li, delè menm oliwonnaj li eti'y leve epi'y. Pi katjile, sa pi flouz pou an mazenflen oben an katjetè pran pale (pran konsians tou) asou dekou-semeda eti'y fè andewò pase sa eti'y fè nan fanmi li oben oliwonnaj li. Tousa se pou konprann flouz, avan man se fè eti Frantz Fanon, bay nan gran kabicha-matje asou semeda-nan-lakouwonn, semeda a woule silon anchay janjol sosial, si se pa pou ale tjoke janjol politik la.
Si nou pran, lamenm la, dekou-semeda ki liannen epi kontribann kaliwoud la (zèb, krak-kokayin) se pou nou wè nan de koko zie nou ek konprann, lamenm la, se nan gran bouk ek yogann otila kontribann kaliwoud ka bay ; nan yonn-a-lòt mòn la se epi ronm lan moun ka kwenyen tèt yo. Lamenm la, fok te ke wè se nan se gran bouk oben yogann tala otila ni plis gran kawbe, gran djoubakatwa otila anchay moun djoubake oben ale-vini ek sa mete yo yonn-tou-yonn douvan lavi yo. Pa di yo di, dekou-semeda ka bay nan gran lakou otila liann sosial nan mitan moun pi ladje. Se pa pou sa nou pa ni dekou-semeda nan an fanmi ("fanmi kaka-tout-bèt" se moun jenerachon-douvan te ka di sa konsa) pou liann fanmiyal ki pe ladje tou. Lè liann fanmiyal la ladje, se kontribann dròg la ek semeda-anlè-moun ki pi mapipi, semeda-anlè-fanm lan epi tjanmay la, plis ki tout. Toulong pi nolfok, nou tout sav sa, la eti kontribann dròg la ka woule dri, dekou-semeda piplis. Pa ni anchay dekou-semeda atè Gran-Lawviè oben Ajoupa-Bouyon, pa ni dekou kontribann dròg eti polis stanmpe ; Baspwent toupre a, ni 11 stanmpaj kontribann dròg, dekou-semeda 2010 ka bay-anlè asou ta 2009 la, ek se pou wè defonse-kay, kou-ek-flandjay epi mazenfleny-ek-semeda ka bay-anlè tou. Ronm lan eti se an dròg tou, ka ba kou-ek-flandjay la vidjòyte, tou. Si nou pran Dikos, lapòt lisid peyi a, otila polis stanmpe 107 dekoukontribann dròg, nou ka wè, nan de koko-zie nou, dekou semeda-anlè-moun ka fetaye (144 stanmpaj), ni 80 kou-ek-flandjay, ni 15 mazenfleny-ek-semeda. Kontribann dròg la se an janjolant tenkant nan dekou-semeda. Nan sosioloji semeda fok katjile asou tout dekou-semeda a pou sav moun sav se dekou-semeda a liannen yonn epi lòt nan tout makrèy oliwon-latè.
Men semeda a ni kanmanwonn li ki ta'y atè Matnik ek se pou nou katjile, konprann poutji an janjolant semeda pi djikanm pase anlòt, isiya la. Se pou nou ale fè eti Frantz Fanon pou konprann semeda ta'a eti nou kriye, apre Fanon limenm, semeda-lawonnan, semeda-nan-lakouwonn men pi nolfok se pou lonyen laboulok Matnik ek anboktaj jenerachon-douvan pou jenerachon-dèyè pou konprann janjolant semeda ta'a. Semeda ka bay toupatou asou latè ek mi Matnik asou latè, men atè Matnik ni an anboktaj matjoukanniz (se pa nan menm ledjans epi Clash of Civilizations Samuel Huntington la, isiya pa ni p'an toumbilad sosial ek politik nan chimen), ni de lang, yonn se lang swelelè franse a, lang ek matjoukanniz brennbòwyonn lan eti makrèy la pa mètsèvle men ka fè degwel pale'y, franse-nen-fennen, ça mange pas le pain. Lang ek matjoukanniz franse a pa fouti plodarele asou tout laliwonn lan ; lòtbòtsay, lang ek matjoukanniz natifnatal la eti makrèy la pa nepi ka mètsèvle men eti ki pe plodarele asou tout laliwonn lan. An bat-manman, gran moun ka pale ek mètsèvle lang natifnatal la, ka mètsèvle matjoukanniz natifnatal la epi lòtbòtsay braynes la ka pale an franse tjòlòlò, an franse ti-lantiray, bouk bòdaj Paris ek pa fouti konprann de pawol kole nan lang natifnatal la, ek pa ka mèstsèvle, pies toubannman matjoukanniz natifnatal la, ta franse a tou. Man ja matje vire matje tjak peyi ta'a se zafè lang ek matjoukanniz natifnatal la pa kouri-lawonn, nawflaw, nan lavi brennbòwyonn, nan kawbe politik otila anpanpannè makrèy-natifnatal la sipoze trase chimen-divini peyi a. Sa fè an braynes desèvle ek an peyi ki pa ka lerize, E. Sezè rete 56 lanne mètafè Foyal, pa ka toumbile, vire-pase lanmen nan sikti'y ek man ja di, matje, kabicha lè se gangan an, jenerachon-douvan pa ka rive kannidaye (fè pawol ek wèy yo kouri-lawonn) se tout sosiete a ki kalbòy (se Tobi Nathan, an sikolòjis franse ki te ka matje sa), sa se an gran savann blayi douvan semeda a. Kontribannè, makiyonnè ka pran plis plas lè se gangan an pa ka kannidaye, lè lang natifnatal la pa ka kouri-lawonn nawflaw. Kanmanwonn lan se lang la ka siktire'y, pou moun ki rive konprann, kanmanwonn lan (ki moun ou ye/ki moun ou pa te ke le ye) se an rarataj jou ki jou, an machoketaj, matjoukanniz la tou, se an raratay jou-ki-jou. Pi lang la mabial, machokete kòdjòm, pi rarataj tala ka ba an karetel-ale-nan-lavi, letjete nan divini. Se pa ti kabicha ki la, es an franse-nwè desèvle oben kreyolè sousèkè, ki ale vote kont tèp peyi'y menm ta'a eti ki ankatibe mabial, ke sa rive, se se mache-pran'y, ale wè konprannsa.
Toulong Pimpe
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire