An
plodari-langayele liannáj la
Isiya la konsa, se pa nepi plodari-langayele liannáj la tankon Edwa Glisan te ka kabeche y nan wabáp ventjenm siek la otila se te pou mete toút se mès-longsáy-peyi a, oliwon-latè, asou an menm rel, an kantekant-náwfláw se mès-longsáy-peyi a tankon se lang-peyi a, men an prèmie liannáj ki, pou djoubáp eti y te ka leve, te ka chaye lide eti toút se mès-longsáy-peyi taha te pe ka defann kò yo, tjenbe larel èk/oben fè kakol douvan koút-djenm ék koút-isenbòt se mès-longsáy-peyi-ewòp la, se lang-pale-ewòp la. Nan plodari Franz Fanon an, liannáj la se an tilili koút-soubawou, anpil rayi-rás-nèg-ginen, ancháy pran-seráj èk leve-djenm, ancháy rache-koupe, ancháy desèvláj sousèkè, tousa ; men, nan menm balan an, se an gwo konpanyi moún-anba-joúk ki te ja ka fè zie-dou ba lang èk mès-peyi se zawa-ewòp la èk te ka krache anlè lang èk mès-longsáy-peyi yo. Se pa anni pou vini badjole sa eti moún-desèvle a, tankon Franz Fanon te ka depenn li a, te ke debiele nan mitan tèt, toút lavi y, se Franz Fanon limenm ki depenn èk dekantje an pran-konsians, an toúmbiláj konsians lan, depi nèg-ginen desèvle a jik nèg-ginen nan leve-douboút politik pou palantje peyi-natífnatal la, pase nan nèg-ginen krann Eme Sezè a ; se plís pou se rive blo anlè lide taha, dwe isiya la konsa, si ni an tilili más blan nan tít lív Franz Fanon an, se te ke pou konprann, nou te ja nan pa-lapòt kanman-kòtòf liannáj Edwa Glisan.
Es se te ke pou plodaye pou ladje kare-kabeche-plodaye konsians rás la tou ? Si nan plodari Franz Fanon an, yonn tankon lòt rete pri anba koút-zie zawa-ewòp la, plodayè-dekantjè Lapo nwè anba se más blan an, te ka depareye yo, nan dekou dekantje yo ; konsians rás-nèg-ginen eti Franz Fanon te ka depenn pa te ka anni flanbonnen an kanman-kòtòf nèg-ginen (plodari nèg-ginen-krann Eme Sezè a) men te ka ale fouye tou, nan tan-nanninannan an ek te ka debatje blo asou an konsians tan-ki-pase eti limenm ka pòte ba konsians politik la owala moún-anba-joúk se malakse y epi peyi-kotok la, Peyi kabechinen, peyi kòtok Edwa Glisan an, latè-peyi a, latè a eti ka "pòte pwa nonm lan" 2. Ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a ek plodari nèg-ginen-krann lan tou, se te ke pou apiye asou fondokte konsians-politik la, dekou taha otila konsians lan ka sispann gobe nan lang-pale zawa-ewòp la, ababa-djol-koule ek zie bòy epi sa, kout-zie zawa-ewòp la ek ka sanble tout matjoukann li, "by all means necessary" Malcom X la, pou apiye asou pwa kò y. Lamenm la, se pou mwen se pòte konparezonni matje, si pa ni an lang-natifnatal kare-bare (se pa kreyol dòmi-dewò se kabwatè MIM lan asou RLDM), an lang natífnatal kalibiche-mabial, pa pe ni konsians politik, an dekou otila yonn-a-lòt natifnatal la ka wakle nan peyi a, toulong vire-kabeche jík rive nan an depareyáj yonn-a-lòt nanninannan/yonn-a-lòt vire-kabeche eti ka apiye lide taha otila moún adan lèspri eti fok ni an gouvelman natífnatal pou ranbonni yonn-a-lòt nanninannan an ("solidarité mécanique" Emile Durkheim la), fè y rive nan an yonn-a-lòt gouvelman-peyi-natífnatal ("solidarité organique"), bagáy ki pa ka rete pri anba mès ti-konpè nan mitan moún.
An peyi-natifnatal pa
se pe rive pete chenn, rive nan dekou politik la, nan lang-natífnatal zawa-ewòp
la, ancháy peyi Afrík anba-solèy trape an gouvelman natífnatal men pa nepi pete
chenn pou sa, pa rive nan wayalachi-politik la, pou lang gouvelman an eti se
lang-an-frans lan, pa ni de moún kole ka plodayele lang-an-frans taha, ek
se pou gouvelman natífnatal taha rete pri anba joúk politik yo ka kabeche nan
se boúk-gouvelman Ewòp la ba yo ; an moún-anba-joúk, yonn-tou-yonn, pa se pe
trape an lanmen-asou-tjè ba moún lakáy li epi lang zawa-ewòp la eti, "toút
lang adan menm rel lang lan" ankreyoláj
Edwa Glisan an, trape tout matjoukann pou kouri-nouvel, men lang zawa-ewòp
taha ka leve an tilili depareyaj sosial, an tilili rel plodayele-lang
(tan-ki-pase fondalnatal isiya la konsa) eti se gouvelman peyi-afrik taha pa fouti
kabwate ek pou se sistenm-lekol la ka desèvle se tjanmáy la ; delè menm an
lakou-moun tankon ras-moún ; nan lang atè-lakáy-mátnik la, an milát se
dabò-pou-yonn, an moun ka badjole lang-an-frans lan floúz. Franz Fanon pòhò te
rive jik la men Edwa Glisan te mennen plodari-kabeche Franz Fanon an nan se kare-kabeche-plodaye
taha otila lonyen-depenn-kabeche a ka tjoke an bililik-longsáy, chak wách
sosial la adan an dekou vire-kabeche-trase aleliwon. Men, menm
kare-kabeche-plodaye ankreyoláj Edwa Glisan an pa te ka rive
lonyen-depenn-kabeche tout bililik-longsáy nan Karayíb la, nan sa eti, pou medja
kouri-nouvel ka báy oliwon-latè (chenn-liannáj sosial la) ancháy kanman-kòtòf, anchay
zobráy-kare, mafoudja (Afrík-nanninannan oben Ewòp anni-wangan) pe ka vire leve
ek kouri lawonn jík matjoke dòt zobráy-kare pi bililik-longsay ankò. Ek,
bililik-longsáy taha se lè se se nèg-ginen natífnatal-mátnik oben
natifnatal-gwadloúp ki ka fè se zobráy-kare mafoudja ewòp taha kouri lawonn, an
bát-manman.
Se pou se tann ek
konprann sa eti lonyen-depenn-kabeche Franz Fanon an ka rete nan an rel floúz
pou konprann, an liy-dèhè-liy eti Franz Fanon, limenm, te ka lonje dwèt anlè y, lè pou y te li-tann-konprann plodari-kare-zobráy kabeche-longsáy K. Marx ek F. Engels
la. Se Franz Fanon limenm te ka matje, nan wabáp
Lapo nwè anba se más blan an, sa eti y pa te mele epi "sistenm
ninang-founang ki te demounize gangan y", oben nan menm wabáp taha, "tan-ki-pase
pa pe ka kabwate kanman mwen", sa eti se te an bidím katel Franz Fanon
te voye nan jaden K. Marx ek F. Engels men nan menm balan an, se pou y te
kabeche an konsians tan-ki-pase eti te ke vini kantinen konsians politik la
tankon nan plodari kare-zobráy rarate-tan-ka-pase a. Franz Fanon te adan an
bidím malaksáy ek an katel nan menm balan an, plodari lavi-bòdò Jean Paul
Sartre la "moún ka fè konsians yo nan fè yo ka fè bagáy nan lavi
toulejou", plodari moún-doubout-longsáy Friedrich Wilhelm Nietzsche
la, an moún desèvle ka pe rive ladje lèspri-desèvle a nan chimen, pran konsians
pou rive nan dekou konsians politik la otila pou ni an konsians anlè pwa kò y
(Georg Wilhelm Friedrich Hegel) ki ka báy ek menm plodari Karl Marx la nan
kare-zobráy la ki ka fè konsians se moún lan nan menm balan yo menm,
moún-asou-latè, ka fè tan-ka-pase a. Kát plodari-kabeche taha toulong nan an
djoubáp plodari eti nou foút sáv lajounen-jòdi yo ka depenn ek kabeche an dekou
pasáy doúk, an chimen-doúk, nan mitan moún-yonn-tou-yonn ek lakou-moún an,
tout-moún-ansanm lan, jík Toút Moún Edwa Glisan an. Nan plodari sosial K. Marx la, konsians krèy sosial la se
toulong tankon nan plodari konsians politik, konsians moún-douboút, Franz Fanon
an eti ka pase nan dekou an konsians anlè kò y pou rive nan dekou an konsians
ki ka bát pou santáy krèy sosial li. Nou ka ladje yonn-tou-yonn lan pou rive
adan an yonn-a-lòt, an nou-menm-ki-nou-menm ; si lakáy K. Marx pasáy taha pe
klè, zobráy-kare sosial la ka apiye pou sa, plan-divini krèy sosial djoubakè a
pou fè an lakou-peyi san krèy sosial, apre gouvelman-anni-larel-gouvelman
kominís la ; lakay Franz Fanon pasáy taha, depi yonn-tou-yonn jik
yonn-a-lòt la pi tjòbol, nou pa nepi sáv magre tout djíng plodayè-ewòp Franz
Fanon an, ki kote pasáy taha ka koumanse kòtòk ek epi ki matjoukann-peyi eti
nèg-ginen anba-joúk la ka wouvè chimen yonn-a-lòt taha si se pa nan dekalbore
zawa-ewòp la, menm si Franz Fanon te le fè toút bagáy koumanse epi goumen pou
palantje peyi-natífnatal la, "se anni goumen pou dezawaye peyi a ki ka
leve mès-fondalnatal la, ka wouvè lapòt kabeche-djezinen ba y".
Pa ni djendjen isiya la
konsa, si goumen dezawaye peyi a ka pe leve mès-fondalnatal la, ka fè moún
ladje mès-nanninannan, sistenm-vie-fanm lan, pou an mès-longsáy-peyi pi mabial
eti ka malákse zobráy-kare mès-fondalnatal zawa-ewòp la ek zobráy-kare mès-fondalnatal
pi djòk, pi nan lèspri tan-ka-pase a nan peyi anba-joúk la (plodari-kabeche
kote-douboút Edwa Glisan an), se te pou konprann, nan plodari-kabeche Franz
Fanon an, se de prèmie rel konsians lan, konsians-anba-zakato a ek plodari
nèg-ginen krann lan nan konsians rás-nèg-ginen an, ka mare mès-longsáy-peyi a nan an mès-nanninannan eti Franz Fanon ka depenn, nan Pou ranboulzáy afrík
la, tankon an tilili wách-lavi ki ka apiye dekou-anba-joúk la, toulong, jik
pou piplís plodayè-kabechè ewòp te bát lanmen anlè se wách-lavi-nanninannan
taha. Se pou se tann ek konprann sa kòdjòm, isiya la konsa, Franz Fanon te ka
depenn an konsians nèg-ginen anba-joúk ki, desèvle nan mitan kabèch nan an
prèmie dekou a, ka, máy-an-máy, epi bòk laliwonn sosial la ka foute y, pran
konsians pou, dabò-pou-yonn, rete sonhe gangan y, pa wont gangan ninang-founang
li, ek apre pou rive nan an konsians tan-ki-pase an, jik an konsians politik,
dekou taha otila moún anba-joúk la ka pe pran peyi a epi tan-nanninannan an nan
de lanmen y pou fè pwa-peze nèg-ginen peze kòtok anlè zawa-ewòp la. Atè Mátnik,
peyi-anba-joúk, se nan dekou konsians politík la otila moún te pe aprann matje
lang natifnatal-matnik yo, aprann rarate-tan-ki-pase (ranboulzáy pete-chenn
ninang-founang lan, gawoule-politik Sèptanm 1870, leve-douboút sosial ek
politik Desanm 1959, leve-douboút sosial Janvie-Fevriye 1974, tousa) vire mete
ancháy mès-nanninannan larel ek fè yo tounen mès-longsáy-peyi. Nan matje,
man ja matje asou plodari Franz Fanon an (an moún se pe látche floúz anlè sèbi
mwen ek fè an lív epi sa), man toulong apiye asou sa eti karetel konsians
nèg-ginen anba-joúk la se pa an chimen-lwiloúd dwèt, rel-koút-zie ka pèd lakát
dèhè laliman, men se an chimen-doúk, ancháy detoún, ancháy siyák, ancháy
chimen-chen, ancháy chimen-dekoupe, chimen-kochi, chimen-kore, kát-chimen,
makoúnga3, trás-kabrit, trás-mannikou, trás-mile, trás-sèpan, delè
an koule4 nan tèt-anba mòn lan ; konsians politik la ka pe vire lang
ale tjoke an rás-nèg-ginen-krann pou se rive trape an tòt-ranmande sistenm ninang-founang
ki te bay asou de sièk oliwon kontinan natífnatal la, Amerik, san trape an
gouvelman pou sa. Franz Fanon te ka toulong depenn se dekou toúmbiláj
rel-konsians lan apre an bòk oben ancháy bòk ; se koút-zie moún-ewòp la,
se krache eti moun-ewòp la ka krache anlè kanman nèg-ginen anba-jouk la, ki ka
rale se toúmbilaj konsians taha mennen yo vini. Ek, lamenm la, si se anni
kout-zie moún-ewòp la ka fè kanman douboút-moún nèg-ginen an, se pou anchay
toumbilaj mès-fondalnatal tankon politik se kouri lawonn pou mès-longsáy-peyi ek
sa-sáv politik ewòp ka pe tjoke yo, aleliwon.
Se tousa ka fè ancháy
vire-larel nan konsians nèg-ginen an, jik pou ladje konsians tan-ki-pase a ek
vire ale gobe, oben tjoke, tjek wách-mafoudja atè-afrík eti zawa-ewòp la te
limenm anbidjoule pou fè wol vire trape an kalibích
nan an liannáj ki tro kraze, tro depotjole pou faroze an kanman-kòtòf moún
defarouche, pou debwarennen liannáj sosial la, antipile faktoráj la. Lide taha,
si nou se ladje kare-kabeche-plodaye konsians-anba-zakato a, se te ke pou ladje
kare-kabeche-plodaye konsians rás-moún lan eti, li tou, ka depotjole toút lide
natífnatal-mátnik, toút kare-zobráy natífnatal-mátnik tankon si tan pa te ka
pase nan peyi taha, ka ale boúske nan kontinan lòtbòtsay toút matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a èk djíng lang, tousa ki ka depotjole kare-zobráy lang
natifnatal la èk si lang lan pa pe ka fè kanman-kòtòf moún, li tou-yonn,
se pou y apiye oben tizi toúmbele se toúmbilaj kanman-kòtòf la oben
douboút-moún an eti ka bát toút moún-asou-latè èk ka kouri nan toút lakou-moún,
oliwon-latè.
I – Konsians-anba-zakato a lakáy Franz Fanon
Nan plodari Franz Fanon an, konsians anba-joúk ka,
toulong, fè an karetel ki liy-dèhè-liy ek se anni koút-zie moún-ewòp la ki ka
leve an toumbile nan karetel taha, se pou sa man ka matje sa eti y pri anba
anni an janjol biolojik, ras-moún an. "Moún-anba-jouk la se an
debiele" eti Franz Fanon te ka matje ek se te ke pou se tann ek
konprann, dabò-pou-yonn, moún-anba-joúk taha ka toumbile lèspri ek kanman’y,
aleliwon-galba, epi, lòtbòtsay, pou anba-joúk eti y anba-joúk
moun-peyi-lòtbòtsay (moun-ewòp la, kokazian an ki pa ni menm koulè lapo-fidji
epi y) se pou y toulong ni an kanman douvan moún-ewòp ek anlòt kanman douvan
moún-atè-lakay, konpayel-peyi y.
Konsians-anba-zakato Franz Fanon an se pa menm epi
konsians-lòlòy Karl Marx la, lide taha eti nan plodari sosial kominis la,
djoubakè-lanmen-griji a nan an djoubap sosial epi gwo-boulikann lan, epi
kabwatè lizin lan, se anni depareyaj matjoukann-kòtok ki ka ba’y ek nèhè an
jou, djoubakè-lanmen-griji taha pe vini an kabwatè-lizin, tjek self made man,
tjek Frederick Douglass5, an karetel yonn-tou-yonn eti ka apiye
toumbilaj sosial la tankon yonn adan se rel-rive djoubap sosial la.
Konsians-lòlòy Karl Marx la se te ke pou di an bagay ki pe rive nan an dekou
fann otila djoubakè-lanmen-griji a pe pa ka bat pou santay li ki ta’y men sa pe
toumbile nan an rete-kabeche, an deredi konsians lan asou kò y.
Nan konsians-anba-zakato Franz Fanon an, se anni
kout-zie moun-ewòp la, kokazian an, betje a, katalan an, masogan an,
pòpòt-lacho a, ki ka pe leve deredi konsians taha. Se anni lè kokazian an ke
di’y menm epi lo fawde-klerey la, lo fifinen-kanman’y lan, lo pale-franse
djol-pwenti’y la, se toujou nèg-ginen eti’y ye, an soubawou-bwa-mitan
lennte-kravate, otila moun anba-jouk la ke toumbile lèspri y ek fè eti
gangan-afrik li. Konsians-anba-zakato Franz Fanon an pa adan pies djoubap
sosial, ni menm an djoubap mès-fondalnatal, tout djoubap mande an
depareyaj-aleliwon, poze an kanman-fondalnatal ek fè yonn douvan se zawa a.
Ehe, mi nèg-ginen anba-jouk la, limenm, le sanm zawa a.
Nèg-ginen anba-jouk la se an debiele eti Franz Fanon
te ka matje, se te pou te tann ek konprann menm nèg-ginen sousèkè kokazian an
pa te le wè anlòt nèg-ginen nan zie ; menm moun anba-jouk la ki ka ale
èche tout djing-lavi y nan peyi-ewòp la, pa te le tann pale an djing-lavi
atè-lakay, ale wè natifnatal, se se an piebwa-ponm-dou, nan gran-letal-blayi a,
tre ponm-frans chaje epi faktorel kore-pouri trape plis djol-dou douvan’y pase
tre ponm-kannel la. Pi nan fondok, se te pou, nan dekou chape anba kout-zie betje
a, nan dekou toumbilaj la, pou tan ka pase adan tout liannaj, moun-anba-jouk la
ka ale èche chimen’y nan peyi oben kontinan lòtbòtsay ek jenhen atè-lakay.
Franz Fanon te ka lonhe dwèt asou kanman-kòtòf taha nan Pou
ranboulzay afrik la, otila nèg-ginen krann atè-lakay-matnik la oben
atè-lakay-gwadloup la, te "apre bidim bedji blan an, pri anba an bidim
lèspwa-mal-papay nèg-ginen". Man te pou matje "an bidim
lèspwa-mal-papáy nwè" ek pa "nèg-ginen" pou rete nan
lèspri plodari Franz Fanon an. Tít-langayele depenn "nwè" a ka fè nou
konprann nou adan an longsay-ale konsians-anba-zakato a, isiya la, se Franz
Fanon limenm ki matje sa konsa, nan menm Pou ranboulzay afrik la, bagay
pou dèk-dèk se plodari moun-nwè lajounen-jòdi a, "Men lè yo ka pale
asou lakou-moun-natífnatal nwè ba mwen, man ka fòse lèspri mwen konprann".
I-1.
Tit "anba-zakato" taha. Zakato a se an tit-langayele lang natifnatal-ayiti
a, moun Ayiti yo ap di "lenba" tou, tankou nan pawol sila "mare yon
lenba" men zakato plis adan larel bloublou moun an pase "lenba" eti plis nan
lèspri danma a, zèskay la. ; bagay pou moun atè-lakay-matnik se tann tankon an
dlo-santi-bon "rale-mennen-vini" ek moun atè-lakay-gwadloup, an
liann-zanmann-anmè, merremia dissecta nan tit laten y ek bejuco de
indio atè Kouba,tranpe pou redi lèwdou-tjè-koko.
Nan lang natifnatal-matnik la ni an tit-langayele-mete-nan-brann "zakate" pou depenn dekou bloublou an moun, fè’y mache dèhè’w ; men, tit-langayele taha ralba, anni nan laliman Lawviè-Pilòt, Sentèspri, Sentlis ek ayen pa ka di se pa nan tit-langayele vodou Ayiti a, zakato otila y sòti.
II – Dekantjaj konsians-ras-moun an lakay Franz Fanon.
Konsians-ras-moun an liannen, an mekanik-machin, epi
konsians-anba-zakato a lakay Franz Fanon nan sa eti’y ka vini lamenm dèhè’y ek
ka bat tankon an rel-anlè konsians-anba-zakato a, lè betje a rache mas blan an
nan fidji nèg-ginen an. Ni an liannaj nan fondok tou, eti fok se
dekantje-kabeche nan an depareyaj nan mitan le de rel-konsians lan, se pou
piziè mas blan ki ni, lè betje a rache prèmie mas-blan an, anchay dòt ka vini
dèhè pou fè an longsay-ale nan mitan konsians-anba-zakato a ek konsians-ras-moun
an ; se liannaj nan fondok taha ka fè moun-anba-jouk la anni tounen se kanman
desèvle a djol-anba pou fè se “konsians-ras-nwè” taha ek pi douvan
konsians-ras-nèg-ginen an.
"Konsians ras-nwè" taha, ni moun ka anni di
“konsians nwè” ek Franz Fanon te ka lonhe dwèt asou tit-langayele-fondas
"lakou-moun-natifnatal nwè" a, se pou se tann an konsians ki pri,
toulong, anba kout-zie zawa-ewòp la. Menm epi mas blan’y lan (fanm blan’y lan,
nonm blan’y lan, pale-franse djol-lonji nan tjou-poul la, tousa), moun
anba-jouk la pa rive kouyonnen zawa-ewòp la ki pa demòd nan pran’y pou an
nèg-nwè, soubawou epi sa. Se pou se konprann, nan lèspri Franz Fanon, konsians
ras-moun nwè taha, "lakou-moun-natifnatal nwè" taha, te ka
rete pri anba kout-zie zawa-ewòp la, se pou kanman-fondalnatal se moun taha te
ke menm lan depi bòdaj bidim lawviè Nijè a jik anlè wòch Lawviè-Lezàd anba bwa
Gwo-mòn lan oben sab misi-ziibi lang Ojibwe a, nan Etazini.
Nan Pou ranboulzay afrik la, Franz Fanon ka
pran seraj konsians-ras-moun taha nan an depenn djoubap-depareyaj moun-antiy ek
moun-afrik. Se pou’y apiye asou sa eti nan lèspri’y, ni an "lakou-moun-natifnatal
Afrik" menm manniè ni an “lakou-moun-natifnatal Antiy”, asire-pa-nèhè
men lè moun ka badjole asou an "lakou-moun-natifnatal nwè" se pou
konprann yo pa rive konprann depareyaj ki ni nan mitan peyi-natifnatal,
lakou-moun-natifnatal, peyi-lanmen-asou-tjè ek lakou-moun. Lè moun ka badjole,
san kabeche, "lakou-moun-natifnatal nwè" yo ka fè moun konprann se
moun koulè lapo nwè a te ke ka topaye asou ancháy bagáy (yo te ke ni menm
rel-rive a) ek an larel-fondás kole-tèt (a principle of communion) te ke
ka liannen yo.
Nan lide Georges Gurvitch taha eti kole-tèt la te ke
chaye an pi gran rale-mennen-vini epi pi piti apiye-longsay anlè moun pou fè an
nou-menm-ki-nou-menm (kannan-moun an se anni kannan an ka konte, ek kole-tèt la
se anni dri-longsáy la nan bay adan nou-menm-ki-nou-menm taha ki fondok,
lakou-moun an nan mitan le de), "lakou-moun-natifnatal nwè" taha pa
te ke sa ni an tan-nanninannan pou ta y, fok ni an rarate-tan-nanninannan anni
pou ta’w pou fè kole-tèt taha. Mi rarate-tan-nanninannan ayiti se pa menm epi rarate-tan-nanninannan
matnik, Ayiti ni an gouvelman natifnatal-ayiti pou ta y ; mi
rarate-tan-nanninannan gwadloύp pa pe menm epi rarate-tan-nanninannan
lakou-nèg-ginen-etazini an, ek nan an menm peyi, La-Gwiyann pe ni an tilili
lakou-moun (aluku, bata-chinwa, blan-frans, chinwa, djuka, emeriyon, galibi,
hmong, kouli, kreòl, kwinti, mataway, oyanpi, palikour, vie-blan, wayana, epi
dòt lakou-moύn) sa eti ka fè an tilili rarate-tan-nanninannan.
Se pou se tann ek konprann, konsians-rás-moύn lakáy Franz Fanon an se pa anni an welto-rive pou fè sa brile betje, fè pou zie nèg-ginen an brile zie betje a, se pa anni an katel-pran-lanmò tankon y ka bat nan poenm nèg-ginen-krann Eme Sezè a, se an fouye nan tan-nanninannan an, fè eti se gangan an, fè lèspri moun kouri asou an tan-ki-pase eti se konpayel plodari "rás-nwè" taha, yo menm lan, pa fouti lonyen-depenn-kabeche pou matje eti’y pa te jenhen matje oben matje piòpiò anni nan lang-ewòp eti ka krache anlè gangan-afrik taha. Ek pou sav nou fout sav gangan an se pa jenhen an moun san-koule-nan-venn cho ek lakwenn, men anni an djezinay-rarate tan-nanninannan an, se pou gangan-afrik taha pa sa tjenbe doubout douvan kout-zie kokazian an, se pou sa Franz Fanon ka matje, nan senkienm dwel-matje Lapo nwè anba se más blan an, sa konsa "betje a ki te estèbèdè nan an prèmie dekou, vire pran lèspri y ek katjete sa eti nèg-ginen se anni an vie rel dekatonn moύn-asou-latè".
III – Ladje konsians-anba-zakato a pou
konsians-ras-nèg-ginen an.
Ladje konsians-anba-zakato a (konsians lòlòy la) pou
konsians-ras-moun an, konsians ras-nèg-ginen an, se toulong bat asou chimen
tann-konprann-topaye epi rarate-tan-nanninannan an, ek se Franz Fanon, limenm,
ka matje nan Lapo nwè anba se mas blan an, nan senkienm dwel-matje a, "Man
te le vini moun-asou-latè, anni moun-asou-latè. Yo te ka mare mwen epi se
gangan ninang-founang mwen an, moun yo krache anlè yo : man rete la, man
pran tjè". Se pou se tann ek konprann, la tou, se kout-zie,
krache-tja, moun-ewòp la, betje a, kokazian an, masogan an, ki ka fè nèg-ginen
rete sonhe pàs eti gangan’y pase, kracha yo pran.
Men nan prèmie dekou konsians ras-nèg-ginen taha, se
pou rete pri adan an lèspri miyonnen-lapo-fidji-aleliwon, an dekou otila kò a
te ke mèt lèspri a pou toumbile pawol-djezinen Joby Bernabé a "tout kò
se kò me se lèspri kò ki mèt kò". Pa ni peyi dèhè pran-tjè taha, pa
menm ni an rarate-tan-ka-pase, se anni pou rete sonhe se gangan-afrik la eti,
yo menm, pa se pe ka pòte an peyi (an lang-natifnatal, an mès-fondalnatal, an
kout-zie-asou-lavi) men an tilili lakou-moun (an tilili lang-pale, an tilili
mès-nanninannan, an tilili mès-kriye-jah) ek se anni djoubap nan mitan tilili
lakou-moun taha ki pe apiye an tan-ka-pase.
Se nan pasay taha depi konsians lòlòy la jik
konsians-ras-moun an otila plodari-kabeche Franz Fanon an ka bat bè, se pou an
rarate-tan-nanninannan ki lòlòy nan sa eti se lang-pale/matje ewòp la
(lang-anglitè, lang-an-frans, lang-espany, lang-pòtigal) ki ka mete
rarate-tan-nanninannan taha nan brann, ka kare’y ek ba’y an kous-kouri-ale. Se
pou fè gangan an pale angle, franse oben panyol, pòtidje tousa ek gare yo,
tounen yo nan zonbi-gare anfwa. Pi nan fondok, pou matje eti moun ka matje se
lang taha longsay-ale, se pou dechèwne se gangan taha, fè pou tout lide
bay-longsay-dèhè-aleliwon se pèdi nan chimen ; epi lang-matje a pa ni
ladje-chimen.
Se pou se konprann sa kòdjòm, nèhè menm nawflaw, nan
senkienm dwel-matje Lapo nwè anba se mas blan an, tit li se Wach-lavi
nèg-ginen an, Franz Fanon ka depenn an toumbilaj blo, konsa nèg-ginen
anba-jouk la te wè welto-rive pou tizi depareyaj nan mitan zawa-ewòp la epi
limenm pa te pri, se pou’y te apiye tout depareyaj epi zawa-ewòp la,
nèg-ginen-krann Eme Sezè a, ek se pou debòwdinen se depareyaj taha, "man
le pase nan lapòt la, ou ka fèmen lapòt, man ka pase nan finèt", lide
Chester Himes ek/oben Jean Genet taha. Men isiya tou, nou adan an welto-rive
otila nèg-ginen anba-jouk la ka gade wè bloublou zawa-ewòp la, piaye’y, mete'y
anba zakato.
Se pou konsians tan-nanninannan an pa rive kouri
lawonn nan dekou an welto-rive fondase anni anlè kò moun an, black is
beautiful, koulè lapo-fidji’y ek menm si plodari nèg-ginen krann taha ka
matje tankon an katel, se pa nepi an katel-pran-lanmò, nèg-ginen anba-jouk la
ka sispann brè pawol zawa-ewòp la, mache nan tras mèt li, isiya la konsa se pou
gade wè mete zawa-ewòp la anba zakato’y. Se klète an chimen-divini eti
nèg-ginen anba-jouk la pèdi. Nan senkienm dwel-matje Lapo nwè anba se mas
blan an taha, Franz Fanon ka vire pran anchay pasay Tirad an devire nan
peyi wouvè-zie Eme Sezè a, pou fè moun tann ek konprann sa eti
nèg-ginen-krann Eme Sezè a pòhò nan konsians-ras-nèg-ginen an, pou apiye eti’y
pa ka apiye anlè rarate-tan-nanninannan an men anni anlè djing an
laliwonn-afrik ki pa te pe ka bay atè Matnik.
IV – Rive nan konsians tan-ka-pase a avan konsians
politik la.
Dwe senkienm dwel-matje Lapo nwè anba se mas blan
an, Franz Fanon te ja ka kabeche rive nan konsians tan-ka-pase taha, dekou
a otila nèg-ginen anba-jouk la te ka fè eti gangan’y, kouri lawonn latè pou
rarate tjek fè-kakol nèg-mawon nan dangpantang sistenm ninang-founang lan, rete
sonhe gouvelnaj Zumbi nan fè-kakol Repiblik Palmares nan Pernanbouk 1678-1695
lan, lakou Wangan Ganga Zumba oliwon 1670, oben lakou nèg-mawon Lanmaniel la
anba kabwataj Sebasien, lakou Wangan Ambrosio a, Repiblik Para a eti Anastasio,
an zanmbo (um cafuzo) te doubout, lakou wangan Miguel la, lakou-moun
Santiago a, tousa ; jik pou ale detere tjek farahon pat-kochi nan sab
nanninannan Ejipt la.
Dekou konsians tan-ka-pase taha menm si’y pòhò te pe
rive leve an laliman-peyi (Ejipt se nan Afrik atè-solèy, al-Machreq al-Arabi,
lanmè a se Meditèrane ek Lanmè-Wouj ; Ayiti, Gwadloup ek Matnik se nan
Karayib la, kontinan an se Amerik, lanmè a se lanmè Karayib la, Gwiyann se
kontinan Amerik-anni-solèy) ja pi djok pase dekou konsians nèg-ginen-krann lan
eti se anni pou reponn krache-tja zawa-ewòp la ; Franz Fanon ka vire pran
pawol Eme Sezè : "kimafouti defarouche esa men…zeklit dife
bondie-beni latè-wonn lan, lachè kranm lavi a lè’y ka petaye anba digidi
latè-wonn lan", ek pi douvan, "lapo-nwè mwen an… ka pran
letjèt nan lachè boukan siel la".
Se pou se wè toumbilaj djing konsians anba-jouk taha
tankon an kote vire-wouvè-zie, an kote vire doubout moun-asou-latè men se Franz
Fanon, limenm, ka matje "Ee, bèkèkè. Betje a ki te rete estèbèdè nan an
tan, vire pran lèspri’y ek reponn mwen sa eti nan san ka koule nan venn mwen,
mwen se anni an rel-dekatonn nanninannan moun-asou-latè" pou fè moun
tann epi konprann katel taha pe rive pri anni si betje a, ka tann ek topaye
asou doubout-fondalnatal nèg-ginen taha. Nèg-ginen-krann Eme Sezè a te nan menm
rel epi konsians-anba-zakato a, anni rete la ka gobe an kout-zie farozè, jik
nan konfiolo, kokazian an, betje a, matiyon an ; anni pou miyonnen lapo fidji'y
ki te ke pi bidjoul pase ta pèsonn.
Konsians tan-ka-pase taha eti plodari Franz Fanon an
pa ka kabeche kare-bare, se pa anni pou badjole asou dekou ki fèt nan
tan-nanninannan oliwon-latè, otila nèg-ginen te ka brè dlo yo nan an lakou-peyi
anni kanmouzaza sosial tankon se plodari abòfiò anni-afrik la oben
wayalachi-nèg-ginen an ka badjole atè Matnik lajounen-jòdi. Pa pe ni lakou-peyi
san djoubap sosial. Franz Fanon ka matje sa nan wabap Lapo nwè anba se mas
blan an, an kouri-nouvel nan mitan an plodayè-kabechè nèg-ginen epi
plodayè-kabechè lagrès, Platon, pa ka toumbile nad-marinad "nan lavi se
ti bolonm ywit lanne a ki ka djoubake nan se chan kann lan, atè Matnik oben atè
Gwadloup". Konsians tan-ka-pase taha se te ke pou rive kabeche an
longsay-ale nan mitan wach tan-nanninannan ek wach lajounen-jòdi pou pran
letjèt nan divini.
Nan plodari atè-lakay-matnik la, konsians tan-ka-pase
taha, se lè moun natifnatal-matnik la ka rive trase pòtre an lakou nèg-mawon
nan Bwa-Leza Gwo-Mòn 1756 la oben gloriye se konpayel Ehèn Lakay la nan tjek
bat pou leve an Repiblik nèg-ginen nan Matnik 1870 la, pou se rive kare an
plan-divini politik ki ka bat pou an apiye-asou-pwa-kò-nou, avan menm wayalachi
politik la, RNDP FRONALIMA7 a, se pou se gade wè fè an kontaj mabial
tout se matjoukann peyi a. Isiya la konsa, moun anba-jouk la ka ladje badjolaj
moun-debiele yonn-tou-yonn li a, "se mwen ki ka pale ba’w la a ki fè
kabwatè-gouvelman la-frans toumbile larel-fondas-politik li", pou bay
adan an plodari ka liannen moun yonn-epi-lòt.
IV-1. Semeda ranboulzayè a ka vire douboύt
moύn-atè, plodari Franz Fanon ka ladje depareyaj kretjen
lanmen-asou-tjè ek danma a. Nan
semeda depotjolè Epithalos la, nan Les Mains Parallèles, fok sa rive wè
an lanmen-asou-tjè, lide Franz Fanon ta’a eti semeda ranboulzayè a, ka debaba
desèvlaj la, ka tire an lèspri moun-desèvle pou mete anlòt lèspri
moun-san-chenn.
Nan Les Mains Parallèles, se pa anni pou ladje
an lavi kouchal, an lavi matjonnen, rive adan an lavi apiye-asou-pwa-kò tankon
nan l’Oeil se noie, se pou depotjole, defaltje, demantibile, an
wach sosial ek politik, koupe tèt wangan an (se isiya la konsa eti'y ka ladje
depareyaj kretjen an, wangan an ka toulong vèvèle djanmbel la asou latè), pou
rive ladje tout koraj pou moun se kabeche-djezine floύz,
toύmbile nan mapipi, moύn-anni-lèspri-mabial
Nietzsche la.
V – Konsians politik la
nan dekou mès-lonsáy-peyi a ka kouri lawonn latè.
Dabò-pou-yonn, nan
lèspri Franz Fanon, mès-longsáy-peyi a te liannen
djok epi konsians politik la, "se goumen pou pete-chenn peyi a ki ka
deblotje mès-longsáy-peyi a, ka wouvè lapòt djezinaj ba y" eti y te
matje nan Se lapidanm oliwon-latè a, èk se te pou tann ek konprann se
anni moύn-douboύt-djòk,
moύn
ki ni nan an leve-douboύt, moύn
ki trape an konsians politik ki ka pe báy adan an goumen pou palantje an peyi,
pete chenn an peyi, delofe an peyi. Se pou se tann ek konprann tou, konsians
tan-ka-pase a fondok nan dekou leve-douboύt
taha ek pou konprann moun ki ka mete nan brann isiya la konsa ja rive ladje
plodari ras-moύn an nan chimen.
Sa te ke mande pou mwen
se desann pi nan fondok plodari-kabeche Franz Fanon an, se pa nepi redi chèz bò
táb, konsians tan-ka-pase a ka bát anni pou mès-longsáy-peyi a, se pa an
goumen-politik (se pa ti dezodè Franz Fanon te dezodè) nan lèspri djòk se
goumen-politik la, se, nan gloriye an mès bidjoul nanninannan, tjek zayonn oben
tan-benmbo otila se gangan an te ka blèz kò yo, bát adan larel rás-moun an
tankon nèg-ginen-krann Eme Sezè a, ek, se pa jòdi man ka matje sa, rete pri
anba kout-zie zawa-ewòp la. La-pou-la, nan ras-nèg-ginen-krann Eme Sezè a
tankon nan apiye anni anlè mès-longsáy-peyi a (isiya la se plis an
mès-nanninannan pase an mès-longsáy-peyi), gloriye gangan ki goumen tousa, se
toulong karetel an moun yonn-tou-yonn.
Se goumen pou
pete-chenn peyi a, wayalachi-politik la, an gouvelman natífnatal tousa, ki ka
pe fè an mès-longsáy-peyi kouri lawonn, se, nan lèspri lwijanboje Franz Fanon
an, pou ladje tan-nanninannan an nan chimen ek vire fè an chimen nèf, an "tout
moun an sanble, nou ke fè an peyi nèf" PTM-APAL pipirit se lanne 80
an. Anni vire dèhè nan se paj wabap Lapo nwè anba se mas blan an, otila
Franz Fanon ka matje "man pa nepi ninang-founang sistenm ninang-founang
ki te demounize gangan mwen" ek pi douvan "rèchte tan-ki-pase
pa pe ka machokete kanman-moun mwen. Mwen se misie mwen menm". Ek se
te pou y palpate sa eti se nan ladje se djing-trase tan-ki-pase taha eti limenm
ka vini moun-yonn-tou-yonn eti y ye a.
Se lide Jean Paul
Sartre taha eti an moun-asou-latè pa te ke pe moun-asou-latè si’y te ke mare ek
nan menm balan an, lide Friedrich Wilhelm Nietzsche eti an moun pe rive ladje
mès-fondalnatal la (isiya la se an bagay ka chaye anni fal-frèt) pou fè bolonm
chimen’y. Ladje eti'y te ka ladje plodari Karl Marx la nan chimen ek malakse
Jean Paul Sartre epi Friedrich Nietzsche, Franz
Fanon te ja adan lèspri Edwa Glisan taha otila "nou sòti nan divini ka
rive", se ba nou lè pou nou pase epi sa, se moun ka pe fè kanman-fondalnatal
yo eti se anni an bagay moun-yonn-tou-yonn, se pa bagay an peyi ; ek nan
leve-doubout goumen pou pete chenn peyi a, chak moun an ka vini moun-asou-latè.
Sa ka fè nou konprann,
nan dekou matje Se lapidanm oliwon-latè a, ek pi douvan se nouvel-matje Pou
ranboulzay afrik la, Franz Franz Fanon te vire pran lide an yonn-a-lòt
eti’y te ladje nan Lapo nwè anba se mas blan an nan dekantjaj kanman
moun-anba-jouk douvan mès-fondalnatal zawa-ewòp la. Owala nou plodaye asou an
mès-fondalnatal se pou trase pòtre lang-natifnatal la ki ka chaye’y la ek pou
wè yonn-pou-anlòt, ek silon lang natifnatal ki nan lawonn yo, se lang zawa-ewòp
la pa ka kare depareyaj yonn-tou-yonn ek yonn-a-lòt la epi menm djokte a. Tousa
eti ka fè konsians politik la pa pe ka simèwje epi menm djokte a, an
peyi-anba-jouk pou anlòt peyi-anba-jouk.
IV-2. Peyi-natifnatal
F. Fanon an te ka ladje ras-moun, kabès-fondalnatal, mès-atè-lakay,
lang-natifnatal ek tan-ki-pase nan chimen. Lamenm la se
pou se tann ek konprann bililik-aleliwon eti peyi-natifnatal bililik-aleliwon
nan plodari-kabeche Franz Fanon an. Peyi-natifnatal ta’a se anni an
doubout-zobray politik, se tout tjouns eti moun trape anba lanmen yo ek nan
kabèch yo pou mare an leve-doubout.
Se pou te ke tann ek konprann sa eti nan plodari-kabeche Franz Fanon an,
peyi-natifnatal la tankon an doubout-zobray, pe ka mete tan-nanninannan,
lang-natifnatal, kanman-fondalnatal, kabès-fondalnatal oben mès atè-lakay nan
kavalaj, nan an bidim telolay otila yo ka pèdi anchay dwel ek vidjoze dòt. Nan
plodari-kabeche Franz Fanon an, nou toulong adan an pimpe-aleliwon moun-doubout
(una dinámica humanística y humanizante) astè nan plodari-kabeche Enme
Sezè a nou adan an matjoukann-l’afrik (ohun ini ile Afirika) ki ka mare
nou ek baboutje nou nan tan-nanninannan.
V-2. Franz Fanon epi Friedrich Nietzsche. Nan wabap Peau noire masques blancs an, Franz
Fanon te matje anchay wonn-tit file kon razwè bò tab sèbi tankon "Man
pa nepi ninnang-founang sistenm ninang-founang ki te demounize gangan
mwen" oben ankò "tan-nanninannan pa ka klere chimen mwen",
tout wonn-tit ki ka fè’y ladje plodari Marx la nan chimen men nan menm balan an
ka fè’y bat nan plodari moun-anni-lèspri-mabial Nietsche la.
Fok se tann ek konprann
sa eti pa dèyè plodari moun-anni-lèspri-mabial ta’a, Nietsche se te
plodayè-kabèchè tan-kòtok la, isiya la konsa, se pa te pou ale plere asou
tan-ki-pase, pas eti gangan pase. Epi Nietsche fok te gade lavi a, bagay
lavi-toulejou, nan de koko-zie ek Fanon te adan lèspri ta’a dwe Peau noire
masques blancs ek ankò pi djok, jik pou ale pi douvan ankò nan kabeche
semeda a, semeda-kore-semeda a, nan Les damnés de la terre.
Se pa anni pou malaksay aleliwon se
mès-fondalnatal la, oliwon-latè. Pa nepi ni mès-fondalnatal latè-wonn lan ka
bay men anni anchay faktorel mès-fondalnatal (nan an sistenm vann/genyen) ki ka
rive blo asou an peyi yonn-tou-yonn ek eti se moun lan ka pe konprann kon yo pe
oben ek djing-kòtok mès-fondalnatal eti gouvelman yo ka ladje nan lanmen yo,
kòtok. Se pou an blo mès-fondalnatal ki ka pe fè an tilili djing-kòtok eti moun
ka pe bat epi yo nan an doukou fann men ka toulong vire ale èche mès-fondalnatal
peyi a, lè gouvelman natifnatal la djok kont djok li pou vire kabeche’y towtow,
pou se ranbonni’y oben vidjoze’y.
Nan an peyi san
gouvelman natifnatal, Matnik pa menm ni an gouvelman atè-lakay, se pou plodari
ankreyolaj Edwa Glisan an eti ka mete kote-doubout la douvan (plodari
ankreyolaj la se, pa di yo di’w, an plodari kote-doubout), nan dekou malaksay
mès-fondalnatal taha, moun pa ka èche desann nan fondok peyi a, ale fouye an
chous, pèd tan yo nan rarate-tan-nanninannan, se janbe laliman-peyi a ki tout,
toulong an ti sose dawlakataw ki ka gare tout kanman-fondalnatal nan chimen.
Franz Fanon te ja ka
miyonnen lide taha eti kanman-fondalnatal la se anni pou moun yonn-you-yonn ek
pe toumbile anba an kout-zie, an zie-dou, an zay, an chawa, se pa bagay an
lakou-moun ni menm an lakou-peyi, men tankon an dris-van moun-asou-latè ki ka kouri
lawonn san-chenn ek eti moun pa sa pran nan dig yo oben mare nan kabouya, si se
pa an nika, tjenbe'y, kore tan-ka-pase pou'y pa se kouri adan'y.
Mès-fondalnatal Franz
Fanon an te ja anba wach goumen pou pete chenn peyi a ek se te ke pou tann ek
konprann sa eti mès-fondalnatal taha anba anchay janjol eti tan-ka-pase a se pi
fondok la ek ka toulong ladje moun tou-touni anlè de pie yo nan dekou-patate
divini an.
Nan dekou eti
tan-ka-pase a ka wakle boulin pase’y, wakle-boulin sosial tan an, pou teknoloji
krache-dife ka debatje ek pou anchay janjol sosial ki ka vini toumpakte’y,
chenn-laiannaj sosial la, se anni an gouvelman natifnatal ki ka pe kore boulin
taha ek tout toumbilaj sosial ki ka rive blo anlè lakou-peyi a ek ka pe fè’y
gare chimen divini vire towblip nan mafoudja lakou-moun afrik-nanninannan, nan
sistenm vie-fanm djol-flòbòp.
Simao moun Wanakera
1 – Benmbo : nan
tan benmbo oben nan tan bimbo, nan lang natifnatal-ayiti a,
tan ki ja pase depi anchay tan, tan ki ja kite tan ka ale, tankon an tan
nanninannan nan lang natifnatal-matnik.
2 – Nan Latè-ya,
Joby Bernabé, disk 3 Mo, 7 pawol…, J.B Konmbo, Fòdfrans, 1981.
3 – An makounga se
an chimen anba-bwa, an tras anba-bwa eti bòdaj li pa toulong trase oben trase
kòdjòm. Se tit an chimen anba bwa Bouliki a, atè Sen-Jozèf.
4 – An koule, isiya la se an trase fondas la
nan mitan de kan mòn eti ki wèt ek ka desann bim.
5 - Frederick Douglass, te wouvè zie nan lavi anba tit Frederick Augustus
Washington Bailey nan 1817 anba larel sosial an ninang-founang ek
alelouya-zakasia nan 20 fevriye 1895 atè Washington. Gran plodayè pou abwogat
sistenm ninang-founang lan, Frederick Douglass te djezinen an journal, The
North Star, te stanmpe liv ek te djoubake ba gouvelman Etazini. F. Douglass
te matje twa liv trase-pòtre, Narrative of the Life of Frederick Douglass,
an American Slave nan 1845, My Bondage and My Freedom nan 1855 ek Life
and Times of Frederick Douglass nan 1881, tousa ka mete’y doubout tankon an
self made man, an moun ki fè kò’y tou-yonn.
6 - Lawviè-Lezàd
sebidim lawviè-matnik la, 35.59 tjilomèt londjè ek 20 kilomèt-kare
kannal-koule, trape 24 lawviè ek ti-lawviè ka jete dlo adan.
7 – RNDP FRONALIMA se an plan-divini politik République
Nationale Démocratique et Populaire eti konpayel-politik FRONALIMA (Front
Nationale de Libération Martinique) te doubout nan 1975 men ki djigilòp nan
lanne lamenm-dèhè.
8 – PTM-APAL, Parti des Travailleurs de
Martinique ki te doubout nan 1982 ek toumpotjole Conseil National des
Comités Populaires nan Awout 1983. APAL, Ase Plere Annou Lite, se an tit-fondok
pou an jounal, an radio ek pi won-ladje-won an lawonn leve-doubout politik.
Li Frantz Fanon nan :
Oeuvres, Peau noire masques blancs, L'an V de la
révolution algérienne Les Damnés de la terre, Pour la
révolution africaine. Editions La Découverte, Paris 2011.
Les mains parallèles. L'oeil se noie. La
conspiration, pièces de théâtre inédites, 1949/50.
"Peau Noire, Masques Blancs".
éditions du Seuil, Paris 1952.
Introduction aux troubles de la sexualité chez les
Nord-Africains (en collaboration avec les docteurs J.
Azoulay et F. Sanchez), manuscrit inédit, 1954/55.
Racisme et Culture, texte d'un
exposé au premier Congrès des écrivains et artistes noirs à Paris, septembre
1956.
A propos d'un plaidoyer.
El Moudjahid N°12
Les intellectuels et les démocrates français devant
la révolution algérienne. El Moudjahid
N°1/15/30
Aux Antilles, naissance d'une nation ?
El Moudjahid N°16
Le sang maghrébin ne coulera pas en vain.
El Moudjahid N°18
La farce qui change de camp.
El Moudjahid N°21
Décolonisation et indépendance.
El Moudjahid N°22
"L'An V de la Révolution algérienne". éditions
Maspero, Paris. 1959.
"Les Damnés de la Terre".
éditions Maspero. Paris, 1961.
"Pour la Révolution africaine". éditions Maspero. Paris, 1964
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire