Nan dekou Jounen lang èk mès-longsáy peyi-kreyolopal oliwon-latè

 

Plodari-langayele bililik-longsáy karayíb

Tankon toút mete-nan-brann moún-asou-latè, toút kâwbe-djoubak dijital ka wouvè lapòt an jou, ka mete moún nan liannáj djoubak, ka wakle vini pi djòk nan liannáj sosial, ka dekati vini flòkò, èk ka djigilòp an jou. Natífnatal-Wanakera-Karayíb.typepad.com se te an káwbe-djoubak digital ki te ka báy depi 2006, owonzon ven lanne ka palantje lang-natífnatal-mátnik la,  nan matje y, nan lonyen toút tít-langayele èk pawol-pale y, nan dekantje larel-kòtòf li ; 3.500 nouvel-matje asou politik, ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi tou, dekináy rarate-kabechinen, nan pran-tan li-lív, vire-li-lív ki ka dekantje wâch Karayíb la èk Amerik-Latín lan ; an bidím abstrak an diksionnè plís pase 200.000 depenn-o-kare nan tít-langayele, pawol-pale, ti-pawol, konte-kantináj-tít-bagáy, jou-gloriye tan-nanninannan-longsáy, trase-pòtre, depenn-trase-laliman, depenn jou-lanne, titím-bwa-sèch, tanbi-sonnen-lang tou ki pou rive an jou nan divini ; an trase-dekantje-langayele eti moún pa te  jenhen wè  ; an bidím brèt-zouti epi mil-e-mil foto, fím-video, son-kapte. Se pa nepi mwen ki anni rete sa blíp konsa, se typepad.com, káwbe-djoubak-dijital atè Etazini, ki te dekatonnen palantje sístenm blòg la depi 22 lanne ki vini pèd lakát nan joút ekonomi-dijital, rache-koupe, ki ka báy oliwon-latè. 

Se pou konprann Natífnatal-Wanakera-Karayíb ke sa pímpe, vire douboút asou anlòt potjel oben anlòt larel, nan tan-divini ka rive blo anlè Mátnik, tankon peyi-asou-latè. Se pou se konprann tou, pou flòkò eti mès-li dijital dekinayè a flòkò atè Mátnik, la atjòlman-la, si se pa lòlòy, men se toút mès-li lang natífnatal la ki flòkò atè Mátnik, pou jik jòdi rete brèbrè-mouton atè-lakáy-mátnik ki ka vini badjole "kreyol se pa an lang",  an djoubak konsa se bagáy an katafal moún, asou piziè kare-láj èk se anpil toúmbiláj trase-dekantje-langayele eti sístenm-matje a adan yo, nan tan-ka-pase. Se pa anni pou di nou pou ladje an matje choús-franse (ta Man Mari-Terèz Lung-Fu a oben ta  misie Jilbè Grasian an) apiye asou, èk ladje y nan menm balan, ta GEREC-F (Groupe d'études et de Recherches en Espace Créolophone- Francophone), toút smartfòn ka matje "o" mòl la lajounen-jòdi èk toút lang oliwon-latè nan an liannáj kalibiche eti ka fennte  toút pale-franse-oliwon-latè, bagáy ki limenm ka piti se ních-lang lan, floúz. Atè Mátnik, se lang kalinago, tayino, tupi-gwarani tousa, douboút piplís laliwonn lan ;  se lang-afrik la (yorouba pou piplís, igbo ep twi-asante, tousa) fonn nan se lang-ewòp la pou leve an tan-ka-pase, èk pou tousa ki divini se anni se lang-ewòp la ki pòte y Tousa pou rive nan an sístenm-matje toulong pi bililik-kòtòf otila se pa anni sonnen lang lan ki konte, se pa anni pou choús se tít-langayele a, men se liannáj kalibiche nan mitan ních-lang lan ; kalibích la se pou toút lang lan rive anlè an menm rel lang-asou-latè tankon Edwa Glisan  te ja ka matje. Se pa anni pou badjole an lavwa-egal 'toút lang se lang", sa eti ja ka fè moún konprann toút lang lan pa te ke anlè menm rel lang lan,  ni lang ki te ke pi lang pase dòt lang ; se lang matje a ka pe kare zobráy  kòtòf lang yo pase se lang anni-pale a, men se pou se tann èk konprann nan divini lang-asou-latè taha se liannáj lang lan ki pi fondalnatal èk yonn te ke toulong nan tanbi-rezonnen epi/adan larèstan, se se nan an lawonn-peyi-kontinan. Se pa pou vini badjole, isiya-la-konsa, tjèk pawol-rapòte-rans, "toút moún pase, se anni Inwít ki pa te ke pase", la eti se lang-pale, se pa anni moún douboút nan moún yo èk branbrann-kòtòk, se anpil matjoukann debranbrannize, se anpil lèspri-ladje-wách-lavi, se an lang-pale oben piziè lang-pale ki ka pe djigilòp nan anlòt lang-pale.

Nan rete trann-senk lanne-epi ka matje an pale-kreyol nan jounal Vèy-o-gren, Kimafouti-esa, Nou Menm lan epi Madjoúmbe, èk apre an lang natífnatal-mátnik ki vini máy-an-máy toulong pi bililik-kòtòf pou matje nou te ka matje y (se toulong nan an vire-li dekinayè sa nou te ja matje, sa dòt moún ja matje atè Mátnik men Ayiti, Dòmnik, Gwadloúp, Gwiyann, Sentlisi, Trinidád-èk-Tobago, tou), se an wouvè-lawonn plodari-dekantje  vire-kabeche-longsáy la èk mande-sáv lamenm-la, ki plodari-dekantje ki te ke pi kòdjòm pou an lang-pale ki ka toúmbile toulong-ale nan wách-kòtòf anni mare èk demare liannáj epi se lang pale-franse (franse káwbe-gouvelman, franse-bannann, franse-dòmi-dewò, franse kreyolize, franse-soubawou lanbouk-bòdáj París la, tousa) oben tjèk lang-angle, lang-panyol peyi-oliwon an, se lang palpa-moún-nanninannan Kontinan-Amerik la. Èk pou sáv nou ni pou sáv sa eti toút liannáj toulong nan an anzobráytáj/dezanzobráytáj/vire-anzobráyte sosial, lang-pale kreyol la pou ka wakle boulín toúmbele toúmbiláj li nan tan-ka-pase.; se toúmbiláj-kòtòf lajounen-jòdi a, nan doukou wakle-boulín sosial la èk IA (Sa-sáv dijital la eti pa fouti depareye lang-matje Ayiti a epi lang-matje Mátnik la èk pa fouti konprann sa eti Mátnik se pa anni franse-bannann moún ka pale nan peyi taha), pa se pe ́nan menm rel-pímpe èk nan menm toúmbele epi se ta se lanne  swasann-dís/kát-ven an otila Mátnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, se te an bidím chan-kann èk an bidím bitako-bannann toujou.
Ki plodari-langayele bililik-longsáy karayíb esa èk nan ki lèspri eti y ka ladje plodari matjoukann-afrik la èk plodari kreyolís la nan trase-dekantje-langayele ? Si plodari kreyolís la te ja nan lèspri tilili lang èk mès-longsáy ki malakse pou fè an lang èk mès-longsáy kreyol, poutji plodari-dekantje tilili lang-choús taha pa rive nan an rel lang-peyi ki se ka ladje lang kreyol nan chimen menm nan peyi otila ni an gouvelman-peyi, kontel Ayiti ?  Ki liannáj eti plodari-langayele bililik-longsáy karayíb taha se pe mare (èk/oben demare) epi plodari-langayele ankreyoláj Edwa Glisan an ki te ja ka pòte lide-fondòk taha eti toút lang nan menm rel lang-asou-latè a ?  Nan ki doukou esa an lang-peyi ka rive pran lanmen, se se nan plodari depenn-dekantje a, ladje lang kreyol nan chimen-doúk lang-pale a ?
Nan Ranboulzay I, mapipi-èskwaya dekantjè-lang Jan Bèwnabe a, (1942-2017), te ja nan toúmbiláj  trase-dekantje-langayele taha lè y te ka matje an karetel-kabeche sa-sáv-pímpe lang ("linguistique cognitive" nan sa-pale-franse èk sa-matje-franse y la, an bidím lekol-plodari-kabeche lang ki ka gade wè konprann fondás se lang lan anni anlè rel-anzobráyte yo nan trase-zobráy èk nan mete-nan-brann) otila lang kreyol-mátnik la te adan an ních-lang epi lang franse a èk te ka pe mete nan brann èk dekatonnen, máy-an-máy, tít-langayele y epi larel fondás-lang li nan ních-lang taha, ́ka pran aleliwon anlè lang-franse a, ancháy woule-wonn ki ka báy, depi dezankreyoláj la jik vire-ankreyole a, eti se djoubak konpayel-palantjè-lang, pase nan an ankreyoláj atè-lakáy epi kreyol-ayiti a, kreyol-gwadloúp oben kreyol-sentlisi. Isiya-la-konsa, mapipi-èskwaya a te kabeche an dekanpe lang lan asou pwa kò y, men bagáy tou flòkò, anba fèy, de-o-twa tít-langayele konsa, toulong nan pran adan se tít-langayele franse a, tonnfakte yo nan lavwa-sonnen-lang èk depareye ledjans yo. Lamenm-la, se pou konprann sa eti Jan Bènabe te ladje lide-choús djoubáp-lang lan, manman-lang lan epi lang anba-jouk la, se de lang lan te ke nan an pòte-kole, san fè wòl èk nan menm balan an, divini se lang kreyol la se te ke pou fonn adan lang-manman an, lang an-frans lan isiya-la-konsa. Djoubáp-lang lan se pou, lè lè-rive matje lang se.anni karetel pi bidím dekantajèz ki bát.  Lòtbòtsáy,  se te ke pou konprann sa eti rel-douboút se lang kreyol taha te ke menm nan an peyi pou anlòt, nan peyi otila ni an gouvelman-peyi natifnatal tankon nan peyi otila pa ni gouvelman natifnatal, nan Ayiti 12 milion moún-douboút la, eti owonzon 85% adan yo ka pale anni lang-ayiti a, epi nan Mátnik 356.500 moún-douboút la otila pale-franse a ka demachwele piplís moún nan peyi a ; nan Gwadloúp eti se an tilili sís tè-danme-mitan-lanmè èk nan Gwiyann eti se an peyi anlè kontinan-Amerik-anni-solèy la epi sís palpa-moún-douboút-nanninannan, ki te ja la tankou lakou-moún avan moún-ewòp debatje blo, mete yo anba jouk. Nan se peyi-anba-joúk taha, pa se pe ni an gouvelnáj lang la, an progranm palantje lang lan, aprann matje y nan lekol, lonyen-dekantje sa moún matje nan tan-ki-pase, tousa. Isiya-la-konsa, se pou te fèmen zie asou djoubáp politik la, Mátnik pa se pe peyi-asou-latè anba jouk La-Frans ankò men anni an kare-laliman franse, plodari politik lajounen-jòdi a, depi se badjolè peyi-natífnatal la jík se konpayel palantje-peyi a, se "gouvelnáj atè-lakáy nan kantekantáj sosial" yo konnèt.
Pou dekantjè-lang mwen menm pa nepi dekantjè-lang men toulong nan an li-lív dekinayè asou toút se plodari-dekantje sosial la èk plodari-dekantje moún-asou-latè a,  man te pran karetel kabeche èk dekantje lang lan tankon an matjoukann-peyi, toulong nan liannáj sere-kòtòf epi mès-longsáy-peyi a, ypnn ka kantinen lòt. Natífnatal-Wanakera-Karayíb te ka langayele (lonyen, depenn èk dekantje) asou se fè-kakol karayíb èk amerik-latìn lan, depi kalinago ek tayino a nan 1492 jík konpayel wayalachi-politik lajounen-jòdi a, se anni lang-natífnatal la ki se pe rive fè liannáj la nan mitan se matjoukann-peyi nanninannan taha èk se matjoukann-peyi lajounen-jòdi a, konte yo, depenn yo, lonyen-dekantje yo èk sanble yo èk fè yo pran letjèt nan divini. Rèl-douboút lang-natífnatal Wanakera-Karayíb taha, ka toulong apiye anlè lide eti an lang la pou leve laliman èk menm laliwonn lang li nan tan-ka-pase, ka vidjoze fondás-lang li nan de bidím leve-douboút palantje matjoukann-peyi (lang lan limenm se an bidím matjoukann-peyi), ka trase an divini ba kò y nan mitan tilili lang-asou-latè.

I - An trase-dekantje-langayele karayíb, yonn-tou-yonn, anni-gliminen, toulong vire-gliminen.

Toút bagáy ki  pou ka fè moún sáv  sa eti an lang pa se pe anni de-o-twa tít-langayele moún ka kole yonn-bò-lòt (an badjolè afrik-nanninannan pa se pe la ka ba moún fíg, fè yo konprann an ti kantináj lòlòy 365 tít-langayele ki leve nan yonn adan tilili lang afrik la èk ka kouri lawonn nan lang-pale Mátnik la, tou mafoudja epi sa apre yo pase nan se lang-ewòp la, ke sa fè an lang-afrik epi lang-mátnik la pou sa, san jenhen chaye se se an pawol-pale, "aboudou bía" kont lan yonn-tou-yonn èk pi ralba pase an bayol nan an koút-senn nan lanmè dlo-nan-pòt) ; an lang se pa anni an matjoukann-kòtòk eti moún ka ladje, blo nan lanmen yích-dèhè, otila toút se tít-langayele a, toút se pawol-pale a ja pare èk se tják-voúm, alagadigadáw ; lang lan se pa nepi anni an kantináj  larel-fondás-lang, larel-kòtòf lang, pawol-pale, tanbi-sonnen-lang, tít-langayele, toúmbele pale-lang, tousa nan an liannáj pímpe-longsáy otila yonn ka vire depenn-o-kare lòt, toulong-ale.

Nan liannáj pímpe-longsáy taha, se pa anni pou an tít-langayele, an pawol-pale, tousa, ka vire depenn o kare  yonn-a-lòt, se pou yo, yonn-epi-lòt, trase an laliwonn/tan-ka-pase eti limenm ka vire depenn o kare, chak se sitjèt-kòtòf la, nan tan-ka-pase. Lang lan se an sístenm èk pou sístenm eti y ye a, se pou chak se sitjèt-kòtòf lang lan se vire kare zobráy liannáj  la nan tan-ka-pase èk nan menm balan an, ba lang lan plís fondás-lang apiye asou pwa kò yo.

Atè Mátnik, peyi otila pa ni an gouvelman natífnatal-mátnik, se anni sístenm-lang lan ki ka pe douboút an laliwonn/tan-ka-pase èk an mès-longsáy-peyi tou, trase laliman y pou moún se rive kabeche Mátnik tankon an peyi-asou-latè. Lang franse limenm, ka toulong tjoke kalibích laliwonn/tan-ka-pase taha, si se pa koubare dekatonn lang èk mès-longsáy-peyi Mátnik la, mare lang-peyi a adan an vie rel-mete-nan-brann lang kreyol.

An trase-dekantje-langayele karayíb yonn-tou-yonn, se pa anni pou te ale èche sitjèt-kòtòf  mès-longsáy-peyi nan dòt peyi-karayíb (lide-douvan, kouri-lawonn karayíb la, djigilòp nan peyi eti y leve, pou vire leve nan anlòt peyi-karayíb), se plís pou an trase-divini mès-longsáy-peyi karayíb ki toulong nan an vire-li dekinayè se mès-longsáy-peyi ewòp la, angle, franse èk panyol, anni sa.

Lang lan epi mès-longsáy-peyi a pa ka mete se menm larel-kòtòf nan brann, se pou toulong depareye yo nan wàch-lavi toulehou tankon nan plodari dekantje-langayele a. Palpa-moún Mátnik la sa pale franse, se ba y lè pou y pase, men se pa pou ale konprann mès-longsáy-peyi Mátnik  se an mès-longsáy-peyi franse. Lang lan ka toulong katinen mès-longsáy-peyi  a nan depenn se matjoukann-peyi a. 

            I-1. Se tít-langayele-afrík la nan lang-pale-mátnik la. Pás pou kantináj laki pa ka peze an lapo láy asou an kaka-mèl, ki lòlòy, pa ni plís pase 400 tít-langayele-afrik adan lang-peyi-mátnik la eti 115 owonzon adan yo leve adan an lang-pale-yorouba (nan lang-pale-ayiti a ni oliwon 800 epi tít-langayele-afrik) se plís pou se tít-langayele-afrík taha ki denèfle pak-an-pak anba bòk ankreyoláj la.

Lang-pale peyi-mátnik la se plís pase 40 míl tít-langayele èk plís pase 100 míl pawol-pale èk ti-pawol, an bidím matjoukann-peyi ki trape plís divini pase piplís adan se lang-natífnatal-afrík la pou lív epi nouvel-pòte ki já matje nan ang-peyi-mátnik. Natífnatal-Wanakera-Karayíb, nan fè moún li lang-peyi-mátnik taha, jou-ale-jou-vire, asou ven lanne, te apiye pou depareyáj nèt lang-peyi-mátnik la epi se lang-pale-afrík nanninannan taha.

            I-2. Se tít-langayele èk pawol-pale natífnatal la. Se lontan apre y vini te ka báy eti plodari kreyolís la rive kabeche an konpanyi tít-langayele ki leve atè Mátnik, asou pwa kò yo, nan tan-ka-pase. Nan lanne douvan GEREC-F te rete pri nan de-lang-pale nan djoubáp la, jík nan prèmie dís-lanne de-mil la èk apre lide an ních-lang otila te ke ni anni de lang nan blo-bòk delè konsa oben nan liannáj pòte-kole pianmpianm lè an twazienm lang ka vini kouri lawonn adan ních la.

Se pa te anni pou sonnen an pawol-pale  laliwonnís, èk se sa ka mete plodari kreyolís lontan pi douvan, pi nan lèspri-kabeche pase plodari lang-afrík la, se plís pou te báy nan topáy epi koút-zie-klere-asou-lavi otila tan ka pase (plodari mafoudja lang-afrik la nan pale-franse epi sa, pa fouti konprann tan ka pase èk toút toúmbiláj eti y ka chaye) èk pi nan fondòk, an lang la báy adan an laliwonn eti ka tonnfakte y jou ale, jou vire. Si ni an lang tupi-gwarani nan laliwonn taha, se pou lang natifnatal-mátnik la anchouke, dezanchoúste, vire anchoúste an kantináj tít-langayele èk pawol-pale tupi-gwarani. Se dezanchoúste, vire-anchoúste a eti plodari kreyolís la pa te kabeche èk se sa ka depareye y epi bililik-kòtòf karayíb  la.

II- Plodari-kabeche bililik-kòtòf karayíb la ka palantje lang-matje a.

Lamenm-la, se pou se konprann si y se ka palantje an lang-matje, se pou y depareye, aleliwon-galba lang-matje èk lang-pale, èk nan depareyáj taha se pou y mete lang-matje a douvan-douvan. Lang-matje a ka toulong trase pòtre toút se lang pale-kreyol Karayíb (Ayiti, Dòmnik, Grènada-Káwyakou-Ti-Matinik, Gwadloúp, Gwiyann, Lwizián, Mátnik, Panama, Santiago-Kouba, Senmaten, Sentlisi, Trinidad èk Tobago, Venezwela, tousa, nan tan-ka-pase) èk menm tjèk angle-karayíb oben panyol-karayíb.
Lòtbòtsáy, lang-matje a ka toulong trase pòtre lang-pale a nan tan-ka-pase. Isiya-la-konsa se toulong nan an peyi yonn-tou-yonn, lang-matje Mátnik la pa se pe ka trase pòtre lang-pale Ayiti a oben lang-pale Gwadloúp la. Se pou se rive tann èk konprann sa eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha, plís pase an zouti pou depenn toúmbiláj ki báy nan lang lan, ka toulong ba moún ka pale èk matje lang, an tilili djíng-lang pou fè yo sáv chak lang la, tou kreyol yo ye a, trape ancháy larel-kòtòf lang ki pa se pe ka mache, an peyi pou anlòt peyi. Se pou sa tou, trase-matje lang lan pa se pe menm nan an peyi pou anlòt peyi.

Nan an lang-matje ki ni pou depenn plís pase lang-pale a, jik pou mete an tilili tít-langayele depenn-dekantje krache-dife nan brann (lang-pale ka vire báy lavwa aleliwon-galba epi se menm tít-langayele a, lang-matje a pa le wè vire-rarate nan zafè y), se tít-langayele a ka pe pran piziè ledjans. Se pa anni pou matje  sa eti lang-matje a te ke pi kalibiche pase lang-pale a, se anni pou konprann sa eti lang-matje a ka rive kore kontamináj se lang peyi-lòtbòtsáy la. 

Kontel nan lang-matje a, an moún pe pran an tít-langayele, oben menm an pawol-pale, Ayiti pou mete y adan an matje lang-mátnik la, floúz ; men sa pa pe fèt floúz nan an koze, menm pou mete an tít-langayele Gwadloúp adan an koze Mátnik, sa pe rete pri an gòj moún an ka di y la oben sa pe kòche zorèy moùn an ka tann li a. Lang-pale a pa ka rive chape anlè lantouráj li, ni menm anlè dekou a. Si de moún-mátnik pran pawol bò an koùs-yol, yo pa se pe trape an djíng-lang Gwadloúp la nan dekou taha. Si de moún-gwadloúp nan an koze nan mitan an lewòz, toút tít-langayele bèlè Mátnik la ke dekalibiche koze a.

Plodari-kabeche bililik-kòtòf karayíb la ka apiye asou lide taha eti pi moún ka matje lang yo, pi yo ka ba y laliman kouri lawonn, ale depenn wách-lavi antan-nanninannan, pran letjèt nan divini ka rive blo anlè yo, pa rete lantje, si se pa mare, nan tan-kòtòk, nan pase-pás chak jou-leve a. Bililik-kòtòf karayíb la, se pou pa ni an tan-ka-pase, depi tan-nanninannan jik nan tan-divini, tan ale, tan rive, ki ka rete pri adan an plodari brèbrè-mouton anni rarate pás eti gangan te pase.

            II-1. Lang-matje se pou depenn èk dekantje, aleliwon, sa mande an trase-matje bililík-longsáy. Nou pa se pe ka matje "san" tire-y-adan an (kontel, "yo vini san ayen") menm manniè epi "san" konte-kantináj la ("kontel te ni san koutla file nan ranga-bannann lan") oben èk "san"  ka koule nan venn-senyen se moún lan (kontel, "yo konte san koutla epi san dorád ka koule anlè lanm yo asou table debite pwason an men machann lan te vini san kouto-chen"), an bát-manman pou se depareye yo menm epi an djíng-trase-matje.

Nan matje an lang toulong, aleliwon-galba èk san veye djíng matje-franse a oben matje-angle a anba zie, se pou y vini lang-peyi máy-an-máy men plís pase sa, se pou an tilili sonnen-lang vini ka parèt toulong-ale nan lang-pale a limenm eti nan wách-dèhè ka apiye pou toúmbile trase-matje a.

            II-2. Trase-matje bililík-kòtòf taha anba joúk rel lonyen-dekantje asou lang lan limenm. Èk pou sáv nou menm te pou sáv sa eti rel lonyen-dekantje a pa se pe menm nan an peyi pou anlòt, atè-Mátnik otila ni an senkant-epi matjè-lív nan lang-mátnik la, rel lonyen-dekantje lang lan pou pi dekatonnen pase atè-Gwadloúp otila pa ni plís pase an dís-epi matjè-lív nan lang-gwadloúp la ; nan an peyi otila ni de-o-twa káwbe-lonyen-dekantje lang-peyi epi nan an peyi otila pa ni pa yonn, tousa.
Se pou se tann èk konprann tou, pi ni lonyen-dekantje-lang, nan káwbe-lonyen-dekantje oben menm nan pòte-nouvel, pi depareyáj nan mitan lang-pale èk lang-matje a djòk ; sa eti ka palantje, nan vire-wonn, trase-matje bililík-kòtòf la. Lè man di an moún plodari-dekantje bililik-kòtòf la se an plodari-dekantje pímpe-aleliwon, se pa pou konprann se djendjen.

III - Janjol-dekantje tan-ka-pase a.

Anni larel-kabeche kreyolís Jan Bènabe a te ja ka mete an janjol-dekantje yonn-tou-yonn ("variable indépendante" nan pale-franse kabeche-dekantje mapipi-èskwaya Afarel Konfian an), tan-ka-pase a, prèmie-douvan. Man ja depenn èk dekantje fondòk eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha fondòk pou fè moún tann èk konprann (tann se yonn, tann èk konprann se de) sa eti owala ni an tan-ka-pase, se pou y leve an laliwonn ki ta y ; tan-ka-pase a pa se pe ka pase epi menm boulín lan, menm toúmbele a, epi se menm branbrann-kòtòk la, nan an peyi pou anlòt peyi, atè-Ayiti pou atè-Mátnik,  atè-Gwadloúp pou atè-Gwiyann, atè-Dòmnik pou atè-Sentlisi, atè-Kouba Sosialís la pou  atè-Jamayik Commonwealth la, atè-Mátnik Arman Nikola a epi atè-Gwadloúp Janpiè Senton an. Lòtbòtsáy, tan-ka-pase taha pa ka pase toulong epi menm toúmbele-pase a, nan an menm peyi ; ni wakle-boulín, ni dekati-boulín, ni chimen-douk èk ni chimen-lwiloúd, ni an laliwonn, ni abò-bradjak èk ni abò-dís-woul, abò kanno epi abò lapo-pístách, pou se pase adan chimen-douk la, boulouwe anlè lanmè Karayíb la, bát Lanmè-ble Atlantik la, ni krèy leve-douboút sosial, tousa.

Tout lang oliwon-latè nan an liannáj kole-kole epi laliwonn li nan an tan-ka-pase fann. Se pa anni pou lang lan se depenn èk nonmen sitjèt-kòtòf laliwonn lan (an pie-koubari pa se pe an baobab èk an peyi-anni-sáb  kontinan-afrik la, pa se pe an peyi-anni-mòn vèw anba lapli toulehou livènáj), se an liannáj wondi-won otila laliwonn lan limenm ka kantinen lang lan epi tilili branbrann-kòtòk li eti kantináj yo èk rel-kòdjòm yo ka pe toúmbile nan tan-ka-pase. Lamenm-la, san patate, san bèkèkè, lang lan ka vidjoze, ka ranbonni, ka pe trape plís fondás-lang, plís djíg-lang, nan leve èk depenn liannáj nan mitan tilili branbrann-kòtòf laliwonn lan.

Laliwonn lan se pa anni piebwa èk razie ka leve anba èk oliwon y, se bèt-soubawou ka kouri anba y, ka benyen nan láwviè,  èk ka tilili liannáj nan laliwonn lan, an mannikou ni kát pát pou fè plís pase an chimen yonn-tou-yonn lan eti "Marijoze ki ni de pie ka fè kát-chimen" ; laliwonn lan se láwviè ka koule epi toút kribích, titiri èk makouba ki ka jijinen anba dlo avan fè marinád-titiri a ki pi kranmkranm pase marinád-lanmori a oben marinád-chivrèt la. Laliwonn lan se toulong an koút-zie-lonyen-lavi (weltanschaung alman an) eti moún ka pase lamen-nan-lanmen nan mès-longsáy-peyi yo, toulong nan tan-ka-pase, koút-zie-lonyen-lavi nan  wabáp dísnèfienm sièk la, pa se pe menm epi koút-zie-lonyen-lavi nan pipirít venteyonnienm sièk la.

Janjol-dekantje tan-ka-pase a ka fè moún tann èk konprann lang-mátnik la pa se pe ni an matjoukann-afrik eti tjèk gangan te ke ladje ba yích-dèhè, gangan pa ni yích, ni menm an matjoukann-franse ki se rive ka avan menm afritjen te debatje tousa. Se an lang eti dezienm kare-láj yorouba èk ibo a leve nan apiye anlè  lang papa-manlan yo, moún eti yo nan liannáj kòtòk  epi yo epi an bidím pímpe kòtòf eti te ka báy nan mitan lang-pale krache-dife taha epi se lang franse a èk se lang-afrik la. Lòtbòtsáy, lang-matje a ka toulong trase pòtre lang-pale a nan tan-ka-pase. Isiya-la-konsa se toulong nan an peyi yonn-tou-yonn, lang-matje Mátnik la pa se pe ka trase pòtre lang-pale Ayiti a oben lang-pale Gwadloúp la. Se pou se rive tann èk konprann sa eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha, plís pase an zouti pou depenn toúmbiláj ki báy nan lang lan, ka toulong ba moún ka pale èk matje lang, an tilili djíng-lang pou fè yo sáv chak lang la, tou kreyol yo ye a, trape ancháy larel-kòtòf lang ki pa se pe ka mache, an peyi pou anlòt peyi. Se pou sa tou, trase-matje lang lan pa se pe menm nan an peyi pou anlòt peyi.

Nan Ranboulzay I lan, mapipi dekantjè-lang lan te kabeche janjol-dekantje tan-ka-pase taha èk te depenn an konpanyi tít-langayele  ki te leve nan lang-pale franse a èk ki ka kouri lawonn nan lang-pale kreyol-mátnik la adan anlòt rel-konprann ki taha yo te ni nan lang-pale franse a, kontel "andjele an moún nan lari" lang-pale-kreyol la se foute moùn taha nan djendjen, fè lafèt epi y, se pa "engueuler" lang franse a eti se pri dèhè an moún epi an kanman djenm, oben fè an gòj anlè an moún. Men mapipi-dekantjè lang lan pa te wè an kare-zobráy kòtòf ("structuration endogène" nan pale franse se djòtè lang lan), lide taha eti nan tan-ka-pase lang lan leve tít-langayele ki ta y, pawol-pale, ti-pawol, èk menm toúmbile rel-konprann yo nan tan-ka-pase a, "tan fè tan, tan kite tan".

           III-1. Nan an menm peyi, tan-ka-pase a pa se pe ka pase san diskoupáj, ni depareyáj, dlo-nan-pòt. Se lide taha eti nan an menm peyi, nan an menm doukou-tan ("temporalité" nan pale-franse misie Ti-Aton Lajègo a) pou se djing tan an nan laliman peyi a ki pa se pe menm, an látchè-nan-lanmè ka tann de machwa èk chabín nan basen-lanmè Lansoutoún  lan pa se pe ni menm koút-zie-asou-lavi  epi an mayonmbo ka fouye yanm-sasa nan tè-tíf Bwa-Leza a oben tjèk nouvelís Radio APAL menm si lang natífnatal-mátnik la se ka mete yo yonn-a-lòt.

Konprann sa kòdjòm, se depareyáj taha pa ka koubare pran-pawol èk pòte-kole yo yonn-a-lòt jou-ale, jou-vire, men yo ka pe toúmbile rel anchoústáj yo nan kang èk mès-longsáy-peyi natífnatal-mátnik la, rel djòkte fè-kakol yo douvan lang èk mès-longsáy-peyi franse yo ki ka debatje anlè yo èk apre lanmen-djòk yo pou kore wakle-boulín sosial tan-ka-pase a.

            III-2. Trase-larel-divini diksionnè-lang-mátnik la. Se pa pou moún te ale konprann se anni rale chez bò táb, ou ka pran an tít-langayele kreyol èk ou ka kole an tít-langayele franse ki ka sanm li tankon de pòk dlo, "pontalon" se "pantalon" nan franse èk "tjilòt"   se "culotte"  nan menm lang franse taha, èk mi Ti-Chal-Mako "se an nonm nan tjilòt li" èk nou gade anba wòb Amelia Totoblo, nou wè y mete an pantalon nwè alanvè pou tjèk dòwlis pa anni koke y tou douboút.

Rive an jou, pou tan-ka-pase, la tou, se  de tít-langayele taha ke  trape  menm ledjans la, ke yonnife nan tanbi-sonnen-lang men ayen pa ka kore an tít-langayele krache-dife, se se   "man wè fanm lan an kèlòt"  Lahín lan, tou èstèbèdè douvan twèl-lístrín an katjopín. Se pa anni pou se konprann lang-mátnik la eti te lang-kreyol pa ni lontan te nan an larel pímpe-toúmbile  toulong-ale, nan  tan-ka-pase men nan laliwonn tou, djòkò  (laliman  Wobè,  Voklen,  Sentán,  Sentlís la)  se menm  pweson-lanmè  epi  djòkòk  (laliman O-Fanswa , Titans,  tousa), bonmba (laliman  Titans lan),  gwo-vant   (laliman  Latrinte), tjòkòk (laliman Sentmari, Marigo...)  se toulong an rás ti káp, sparisoma radians,  bucktooth parrotfish  nan  pale-angle  Jamayik la oben loro dientuso nan panyol Dominikana a.

IV - Anni epi an lang-matje aleliwon, nou ka rive nan rel-douboút lang-peyi.

Ladje rel-douboút lang-kreyol taha otila se anni nan dekantáj epi lang an-frans lan èk ki ka mete toút se lang-pale a nan menm panyen an, kontel lang-pale-ayiti a, owonzon 12 milion moún (eti plís pase 8 milion moùn ka pale anni lang-ayiti a) epi lang-pale-mátnik la, owonzon 365.000 moún eti piplís adan yo ka tjoke lang-pale-franse a tou, menm pou se gran-manman an/gran-papa a pale franse bannann ba se ti yích yo a. Ladje rel-douboút lang-kreyol pou an rel-douboút lang-peyi te ke pi floúz nan Ayiti, peyi otila ni an gouvelman-peyi-natifnatal-ayiti pase Gwadloúp oben Mátnik, peyi-anba-jouk otila pa menm ni an gouvelman atè-lakáy, ale wè gouvelman-peyi oben Gwiyann, peyi-anba-jouk tou èk otila ni sís lang-pale  lakou-moún nanninannan èk an lang matjoukann-afrik ka bát laliman-peyi bò kreyol-gwiyann lan epi franse a tankon lang-gouvelman-peyi.

Lamenm-la, se te ke pou konprann nan dekou rel-douboút lang-peyi taha, lang lan ka vire kabeche se matjoukann-peyi a, toulong-ale,  ranbonni yo, ba yo plís koús kouri-lawonn, ba yo plís laliman-kouri, leve an choús-kòtòf-peyi. Nan prèmie douvan se matjoukann-peyi taha, se moún-douboút la ki ka pe trape plís kanman-kòtòf, plís sa-sáv-lang, plís sa-fè-tèknik-peyi, plís sa-douboút-moún-asou-latè ; èk owala ni plís sa-fè-tèknik se pou mès-longsáy-peyi a dekate plís èk ranbonni pou moún se trape plís djòkte fè kakol douvan wáp lavi toulejou.

Matje lang lan aleliwon ka toulong vidjoze tan-nanninannan-longsáy la eti se pa pe pou an memwa-anni-rarate otila moún ka vini plenyen asou gangan-afrík ki pase pás men dabò-pou-yonn, an memwa antipile-djing-wách-lavi ki ka pe kore toút bliye moún ka pe bliye nan tan-ka-pase. Memwa-anni-rarate a pa fouti pran peyi epi toút matjoukann-peyi y, se yenki moún-douboút, gangan-afrík epi se yích-dèhè yo a (èk mi anvwala gangan pa se pe ka ni yích) ; memwa antipile-djing-wách-lavi,pou matje eti y matje a, ka toulong depenn èk dekantje an laliwonn bagáy ki ka fè y depareye se doukou a (doukou dizwitjenm sièk la pa se pe doukou ventjenm lan, sistenm ninang-founang pa se pe politik peyi-anba-jouk), èk nan depareyáj taha konte toút se matjoukann-peyi a.

Nan matje toút se matjoukann-peyi taha, se pou leve an peyi eti pa se pe anni moún-douboút nan peyi a, ni menm anni an laliwonn. An peyi se dabὸ-pou-yonn an kantináj moύn-douboύt ki ka kouri lawonn èk tonnfakte an laliwonn ; se konsa nou-menm ka kabeche èk palantje lide laliwonn/tan-ka-pase a eti limenm pa pe ale san an palpa-moύn-peyi pou palantje y, tousa ki ka fè mès-longsáy-peyi a, èk nan matje moύn ka matje lang lan, ka depareye mès-longsáy-peyi taha epi mès-nanninannan-peyi a. 

Lide vire-kabeche-dekinayè taha eti mès-longsáy-peyi pa ka báy san an mès-matje-lang  èk si pa ni matje se pou rete la ka vire pran an mès-nanninannan san jete an zie asou rel-kantinâj se matjoukann-peyi a. Lang-matje a ka leve, fap-fap, an rarate asou peyi a eti  ka trase an laliwonn/tan-ka-pase ki ka pe fè peyi a vire douboút pímpe dèhè se dezás la (an hourakán, an latè-tranble, an deblozonn-volkan, an rázmare, tousa) oben leve douboút fè kakol douvan an koút-fè wách politik oben sosial la.

            IV-1. An peyi-natífnatal se anni an lang, se pa de. Menm lè an peyi se pe ni an tilili lang-pale èk lang-matje adan (Bolivia se 37 lang-gouvelman, ni plís pase 400 lang-pale nan laliman Brazil, ni plís pase swasann-dís lang gouvelnáj-tribinal nan 50 gouvelman-peyi atè-lakáy Etazini an, Mèksik ni 69 lang peyi-natifnatal ek pa ni an lang gouvelman-peyi, kisasayesa), an peyi-natífnatal pou  lawonn-moùn-nan-yonn-a-lòt tan-nanninannan-longsáy la nan pran-letjèt-nan-divini eti y ye a, pa se pe ni de lang pou ta y men anni yonn.

Se pou se tann èk konprann sa kòdjòm, an peyi pe ni piziè lang-pale èk lang-matje ka kouri lawonn adan, se anni Bolivia (Estado Plurinacional de Bolivia nan lang-panyol oben Puliwya Achka Aylluska Mamallaqta nan lang-kètchwa oben tou, Wuliwya Walja Ayllunakana Marka nan lang-áymara a, epi Tetã Hetate'ýigua Mborívia nan lang-gwarani an) ki ni piziè lang-gouvelman-peyi pou se anni an gouvelman-peyi yonn-tou-yonn ki ni atè Bolivía, se pa piziè gouvelman-peyi atè-lakáy kontel Brazil, Etazini, Mèksik oben Venezwela ; an peyi-natífnatal, kontel peyi-natífnatal Kètchwa a nan Bolivía, ni anni lang-natífnatal kètchwa a pou ta y. Sa pa koubare moún oben krèy moún-kètchwa ale aprann pale, li èk matje lang áymara, gwarani, panyol oben takana, tousa. Se pou moún-mátnik se rive tann èk konprann sa eti yo pe pa la ka mande leve an peyi-natífnatal-mátnik nan lang èk mès-longsáy-peyi franse a.

            IV-2. Gouvelnáj-peyi mande an lang-matje mabial èk náwfláw. Gouvelnáj-peyi a limenm pa se pe ka fèt nan de lang, bagáy ou ka koumanse ba an koumandáj nan an lang epi ou ka boút li nan anlòt lang, nan mitan tousa toút moún ozabra. An gouvelman pa se pe ka koumanse matje an larel-gouvelnáj nan an lang, kontel franse èk boút menm larel-gouvelnáj taha nan anlòt kontel kreyol. Se anni ale wè bankoulele a nan se káwbe-plodari-politik Ayiti a, chak plodayè-politik pa se pe ni menm lanmen-djòk nan li èk konprann lang franse a.

Pás pou bankoulele a (chèz ka vole, táb ka kratje,, fèy-papie nan papiyon-vole, kolangèt-manman èk pete-ri-krakra, kosedjo kosekwèt), o-pi-majò ; se plís pou se larel-gouvelnáj la ki ka pèdi djòkte larel-gouvelnáj yo nan an bát-zie, ka dekare zobráy, ka dezandjoke, jou-ale-jou-vire, wách sosial la eti y la pou kare zobráy li a, ba y an choús-kòtòf natífnatal. Lang-matje a pa ka anni chaye choús-kòtòf, men an gwo kalèch bagáy moún pa ka wè, ni menm santi adan mès-longsáy-peyi eti y ka mare liannáj epi y la. 

V - Sa-sáv-pímpe dijital la se anni lang-matje.

Sa-sáv-pímpe dijital la (IA, se anni pou pran toút sa-sáv oliwon-latè kole yo yonn-bò-lòt èk joút nan mitan yo ke sa depotjole le pi flòkò, pran le mapipi) pa ka anni mete lang-matje a potomitan, men plís pase sa, se pou y mete y nan liannáj kare-zobráy/dekare zobráy, vire-kare-zobráy epi lang-matje oliwon-latè. Nan joút taha, se lang-anni-pale a pa se pe ka tjenbe douboút menm si tjèk lang-matje nan menm ních-lang yo se fè wòl pòte yo, se pa jenhen pou pare kou ba yo.

Nan ních-lang lan limenm, toút se lang-pale a pa se pe nan menm rel lang lan ; dabò-pou-yonn, ni an janjol-dekantje kantináj-moún-douboút (12 milion  moún ka pèze pi kondong pase 400 míl moún) ; lòtbòtsáy, ni an janjol-dekantje anba-jouk eti se rel-aprann-lekol nan lang gouvelman-peyi a (pi an moún ale nòlfòk nan lekol franse a, pi moún taha ke sa krache anlè lang-peyi a, kontaminen y epi ancháy pawol-pale franse, tousa) ;  nan twazienm janjol-dekantje, nou se pe mete rel anchoukáj nan lakou-peyi anba-jouk la eti liannen epi rel sa-sáv nan lang-pale atè-lakáy la ; ni an tilili janjol-dekantje dèhè kontel rel fè-kakol mès-longsáy-peyi eti pa pe menm atè Gwadloúp epi atè Mátnik, atè Gwiyann, tousa.
Lamenm-la, se pou se konprann sa eti sa-sáv-pímpe dijital la ka toulong mete moún yonn-tou-yonn douvan lang-pale peyi yo, nan menm balan eti y ka mete se menm moún taha bwabwa  douvan lang-pale angle-Etazini an èk nan dezienm rel, douvan lang-pale Anglitè  An-Frans-Espany oben menm potidje-Brazil la, tousa. Sa-sáv-pímpe dijital la pou branbrannize eti y ka branbrannize anni nan an lang-matje, ka denèfle se lang-pale, fè se lang-pale anba-joúk la, lang-peyi san an gouvelman-peyi dèhè yo, parèt pou mès mafoudja, bagáy jan-lontan, sístenm-vie-fanm, moún ki pa te fouti pran letjèt nan divini.

Nan  mare-anba-jouk lang angle-etazini taha, sa-sáv-pímpe dijital la pou lang-matje eti y ye a, ka palantje an mès-longsáy anni-dekantje eti se lang-pale a, plís pase sa, se lang pale-kreyol la, pa pe ni pou ta yo. Dite boujon èk ti-fèy griyáv eti Man Afin, gran-manman mwen, te ka ba nou brè, nan Mòndezès se lanne 70 la, pou kore fianza èk dekòchte senyen ki ka koule nan venn nou, vini an machandíz La-Chín, nan ti sache, rimèd pou djeri djabèt. Men se pa pou ale konprann sa-sáv-pímpe dijital la te ke ka vidjoze oben vire mete se sa-sáv-peyi nanninannan an nan brann, se plís pou y se rale lang èk peyi a anba yo epi malakse yo adan an bidím kannari san fondòk ni bòdáj.

La-pou-la, se pou se kabeche èk dekantje lide taha eti sa-sáv-pímpe dijital la  ka toulong vire depenn èk dekantje ancháy matjoukann-peyi, fè yo pèd lakát èk nan peyi otila pa ni an gouvelman-peyi oben peyi otila gouvelman peyi a flòkò, pou pa fouti fè, se se an konte-kantináj, se matjoukann-peyi a, ale wè ba yo an choús-kòtòf larel-tribinal,   se toulong rale bwa anba dife lang, dekalibiche ancháy tít-langayele epi matjoukann-peyi eti yo ka depenn.

            V-1. Elèktrisite a te ja tjwe tire-kont lan. Se soukou a, epi toút sèbi eti y te ka fè klere, ki te ka fè lèspri tire-kont ; owala limiè-elèktrisite vini ka báy aleliwon, jik pou klere se kát-chimen an, se pou laliwonn mátnik la te vini ka simèwje èk soukou a djigilòp ; se pou chak moún an yonn-tou-yonn vini ka miyonnen fidji y, ladje lèspri lakou a pou an ti lèspri mwen menm tou ni bagáy pou rarate, "lakou a pa ka dὸmi".

Konsa elèktrisite a te tjwe tire-kont lan epi "aboudou bia" y la, te mete y mafoudja nan lang-pale-mátnik la, se gangan-afrik la te kwaka, pèd pawol mafoudja yo a eti pa se pe nan liannáj epi laliwonn-mátnik la. Se pou se tann èk konprann an bidím toύmbiláj, báy nan tan-kὸtὸk-gliminen an eti ka depareye aleliwon-galba epi rarate-afrík la, an pawol anni wondi-won, otila tan-nanninannan an epi tan-atjòlman an ka fè yonn, èk pa jenhen ni divini ; an moύn se yích gangan y, delè menm se gangan an limenm, Mátnik te rete pri adan tan-ki-pase a, sístenm ninang-founang lan pou pa jenhen vini an peyi asou-latè.

            V-2. Elèktrisite kakapala. Nan toút sa-sáv-pímpe dijital taha, an ti hourakán oben menm an toúmvás, an koút-van, an dezás-laliwonn, elèktrosite-koupe, toút kráb la mò an bari a, sa-sáv-pímpe dijital fini bát, anfwa ; pa ni divini, nou la vire nan kát-chimen fè eti gangan-afrík ki te ka kouri anba bwa zayann lan bonda y dewò.

Se pa anni pou konprann sa eti sa-sáv-pímpe dijital la ka mache anni lè ni elèktrisite ka báy, toút peyi oliwon-latè ke pe faktore elèktrisite epi solèy, van, dlo-cho, tousa ; se pou se konprann, dabò-pou-yonn, elèktrisite a rive ka wakle boulín tan-ka-pase èk ka toúmbile toúmbele wách-lavi toulejou a, tousa eti ka gare se gangan an, vègle se gangan-afrik la nan soukou  Mátnik la.

            Natifnatal-Wanakera-Karayíb epi abstrak diksionnè y  la, te bát, aleliwon galba, asou lide taha eti pi nou se matje lang lan, pi se pou y ladje rel-douboút lang-kreyol li a (se kanmenm an rel-douboút tankon anlὸt) pou apiye pi djὸk epi pi kὸtὸk asou laliwonn karayíb li eti se an bidím ních-lang.

Tít-langayele fondὸk ních-lang taha se pa anni pou matje an tilili lang adan an laliman fann, Karayíb la epi kontinan-Amerik li a, isiya-la-konsa, se dabὸ-pou-yonn pou apiye lide taha eti tan ka pase adan èk owala nou se depenn an tan-ka-pase, se pou gade wè pou divini ka rive blo anlè moún, se ba y lè pou y pase.

Nan dekou  sa-sáv dijital la eti ka báy oliwon-latè, divini taha ka debatje avan moύn se wè y rive, ka toulong neye ních-lavi taha epi pὸte-nouvel lὸlὸy, bagáy lavi-tontenn-mitonn moún, tousa. Prèmie tjè-sote a, se pou se konprann sa eti toύt se lang lan nan ních lang lan, pa se pe ni menm djὸkte fè-kakol douvan nouvel-pὸte ki ka kontaminen aleliwon.

Pi divini ka rive blo taha ka chaye pawol-rapὸte epi nouvel-pὸte lὸlὸy media kouri-nouvel franse a, pi laliwonn lan nan ních-lang lan ka dekati, ka vini flὸkὸ ; lang-peyi a epi rel-douboút lang-kreyol li a pa fouti anchoúste tousa, anfwa èk dezás kontamináj-lang taha ka fè moún kouri ale leve gangan-afrik nan sonmèy yo, lὸtbὸtsáy lanmè-ble Atlantik la.

Se pa anni pou konprann divini Mátnik pa se pe anlè anlὸt kontinan si se pa kontinan-Amerik la men menm tan-nanninannan-longsáy li a, se atè Karayíb/Amerik-Latín eti y ye a, èk se nèhè sa lèspri pawol mapipi-èskwaya Edwa Glisan an, "nou sὸti nan divini ka vini" eti man toulong mete dèhè y, "epi se ba nou lè pou nou pase epi sa".   Se pou Natífnatal-Wanakera-Karayíb vire pran toulong pi náwfláw.

Simao moún Wanakera