Nan dekou Jounen kreyol oliwon-latè 2020

 Kimafouti lang-kreyol esa !

 

 

 

 

Man ka tann ek konprann, nawflaw, tit-langayele-depenn "kreyol" taha tankon natifnatalizay nan kontinan-amerik la bagay ki sòti lòtbòtsay debatje. Apre nan lèspri anchay moun atè-lakay-matnik nèhè menm nan tout kontinan-amerik nou an, lòtbòtsay taha se anni Ewòp anba-solèy. Men lang natifnatal-matnik la ka depenn kontel an "bannann-kreyol" ek nou sav bannann pa leve nan Ewòp men nan Papwazi ek nan kabèstè-anba kontinan-azia a ; tit-langayele bannann lan limenm djezinen nan lang manjakù atè Ginen-Bisao, nan Afrik-anba-solèy, bэ-nana oben gэ-nana jik m-nana pou kriye an pie-bannann ; apre, se pou’y te pase nan lang pòtidje a, ladje kontinan-afrik la, pou rive nan kontinan nou an. Se pa nepi anni bannann, ni an kochon-kreyol, an poul-kreyol, an gran-wòb-kreyol, an zanno-kreyol (al-kreyol), ek an ras ti-pweson lanmè-karayib la, an ras ti vièj, paranthias furcifer, wouj anlè do, wouj-woze oben jòn-wouji anba bouden, tousa nan lang atè-lakay-matnik la ek menm nan lang-an-frans lan, ni an tit-langayele "blanc créole" (pou betje ek lang natifnatal-ayiti a jik ni an nèg kreyol adan’y), "case créole" pou an kay ki ni an fetay wo pou fè van kouri adan, "conte créole" (pou tire-kont nan veye), "jardin créole" (pou ti vivri moun ka fè oliwon kay yo), "musique créole" eti trape an festival atè Dòmnik, epi pou tout mizik ki ka rale an bay-kalinda, se pou tit-langayele "danse créole" se depenn an konpanyi bay-kalinda kontel "valse créole", ki leve nan Ewòp ek debatje atè Matnik natifnatalize, pianmpianm.

Lamenm la, nan tout depareyaj lang-an-frans ek lang atè-lakay-matnik taha, se pou se, plis pase natifnatalizay pianmpianm lan, kabeche an kare-zobray anchouke atè Matnik, dekou taha otila nan menm balan natifnatalizay la se ka leve, an vire djezinen ka bay pou tout natifnatalizay ki mande an defolmantaj pianmpianm douvan ek an vire kabeche matjoukann-doukou (ressources), vire-fondase, dèhè ; Ehèn Mona pa te di’w, "tout douvan ni an dèhè, solèy toujou leve". Se pou plodari lòlòy anni-afrik la ek se plodari nèg-ginen-krann lan, se sispann anfwa epi badjolaj grenn piebwa ka vire fè piebwa’y la ; moun-asou-latè se an lèspri-kò vivan ("tout kò se kò men se lèspri kò ki mèt kò”, mapipi-eskwaya Joby Bernabé a) men plis pase tout lèspri-kò vivan, moun-asou-latè a pe chape anlè progranm eti lavi a se matje ba’y la. Se pou lonje dwèt asou blòf Woucikam¹ lan, tou ; pou tout lang-asou-latè ki lang-asou-latè, owala laliman kouri-lawonn li se toumbile, se pou an lang se vire djezinen tout djing-lang li ; Ayiti, Gwadloup, Gwiyann oben Matnik se nan kontinan-amerik la otile se peyi taha anchouke, se pa nan kontinan-afrik la, ni nan kontinan-ewo-azi a. Se pou  se plodari kreyolis la tou, depi plodari malaksay-longsay² la jik plodari, pi djok, kabeche-sa-sav-longsay³ la, nan Ranboulzay 1 mapipi-eskwaya Jean Bernabé a, se rive tann ek konprann, menm si yo te ka pe fè an tit-langayele-kabeche tan-ka-pase kouri lawonn, ek nan kabeche tan-ka-pase, ni toulong an laliwonn ka bat, owala moun se vini ka matje lang yo ka pale, se pou lang taha se dekatonnen tankon sistenm-lang. La eti ni an sistenm, se pa anni pou liannaj toulong pi bililik-aleliwon se zoko-rèch sistenm lan yonn epi lòt, se pou anchay kare-zobray krache-dife se ka leve, se ka kouri lawonn ek/oben menm dekouri lawonn, jik delè vire kouri lawonn, apiye asou pwa kò yo, se se may-an-may toulong lonyen an wayalachi-lang⁴, pi douvan.

Man pe ke sa vire pran plodari won-ladje-won sistenm⁵ lan isiya la konsa, sa ke tenmbolize moun ki se le li sa jik nan bout men se pou konprann sa eti tout lang ka dekatonnen tankon sistenm pou vini toulong pi bililik-longsay ek pi nan fondok, tout sistenm ka leve an plodari kabeche asou kò’y tankon sistenm nan menm balan eti sistenm lan ka leve, longsay-ale, an pimpe-douvan kòtòf ki ka depareye an tilili zoko-rèch sistenm eti ka kole oben dekole, vire kole, yonn epi lòt pou  doubout kare-sistenm-anba, kare-sistenm desitire, kare-sistenm vire-sitire, kare-sistenm dekare sistenm, tout bagay ki ka anchouke se sistenm lan nan an laliwonn (an sistenm ki ka bay atè Matnik, an ti tjoutjout peyi kontinan-amerik la,  pa pe menm epi an sistenm ki leve nan Afrik eti se an kontinan) ek nan tan-ka-pase, sistenm ninang-founang 18^enm siek la pa pe menm epi sistenm anba-jouk gouvelnaj politik la-frans maws 1946 la. Tankon sistenm, se lang lan tou, anchouke adan an laliwonn/tan-ka-pase, adan an liannaj toulong vire mare oben demare se liann lan epi dòt lang laliman’y, gade pou douvan apiye asou pwa kò’y. Tankon sistenm, an lang pou ka chape anlè konsians se moun an ka pale’y la, moun atè-lakay-matnik abo fè tout zie-dou ababa-djol-koule ba lang-an-frans lan, yo toulong anba pantann an kawo, an kout-wòch, lè yo ka pale franse ; nan kawbe-tre Latrinte a, ti machan lan wè drivayajè ewòp, amerik-anlè-rio-grande, wòz-tomat, debatje pare genyen yonn-de branbrann atè-lakay-matnik, “qui m’a mandé lè yàm ? " eti’y voye, lavwa-pitjan.

Kisa ki ni dèhè tit-langayele lang-kreyol taha ? Es an sistenm-lang se ka rete doubout sistenm-lang si’y pa ni an laliwonn/tan-ka-pase pou ta’y, si’y pa ka kare laliwonn taha jou-dèhè-jou ka pase, si pa ni an laliman-fondok-peyi dèhè’y ? Ki lang se ka rete doubout lang si pa ni an gouvelman natifnatal pou palantje’y, wouvè an sistenm lekol kare-bare, fè pou lakou-moun ka pale lang taha se pran letjèt nan divini, djouboum ? Kisa ki kore gouvelman Ayiti asou chimen mete lang eti piplis moun Ayiti ka pale nan rel lang-gouvelman ? Tousa pou rale mande-sav pi bililik-longsay taha, nan ki sistenm lang esa eti de lang (lang natifnatal-ayiti a epi lang natifnatal-matnik la) ki pa ka rarate tan tit-langayele mete-nan-brann⁶ lan epi menm larel-fondas-lang lan  ek pa ni se menm tan-ka-pase a, pa ka fè tan-divini an epi menm zoko-fondas-lang lan (tava, tavap, va se pa menm epi  ke lang natifnatal-matnik la) tousa epi anchay dòt bagay, pe ka rive rete adan an menm sistenm lang ? Plis pase se tit-langayele a ki pa ni menm rel-tann ni rel-konprann lan ("patalon l koke nan pòt la", Koupe Kloue, Fanm Kolokent, 1978), se tan-ka-pase a ki pa pe nan menm kout-zie asou lavi a (weltanschaung) nan an peyi pou anlòt, delè menm an laliman-peyi pou anlòt laliman-peyi. Tit-langayele-depenn kreyol taha se pou, prèmie bagay, fè moun tann-konprann lang taha pòhò rive nan an rel-doubout lang kare-bare, mabial, ek se te ke, toulong, an pale-atè-lakay, anni an lang-pale anba lang-franse a, an pale-atè-lakay eti lang franse a ka treleye, ka trennen dèhè’y pou monte mòn nan se chimen-douk atè Matnik la. Pi nan fondok, pou mare eti’y te ke mare toulong anba lang franse a, se pou divini’y se te ke anni pou fonn adan lang-franse a.

Si an lang pa se ni an divini pou ta’y, si divini’y se pou fonn adan anlòt lang, an manman-lang, ek nèhè menm si nan an nich-lang, rel-doubout yonn adan se lang lan se pou anni voye pawol tjè-senyen, pawol fal-frèt, pawol zay ek pawol djoubap, joure tikin tikin do bol prel patat manman an moun, nan matje lang lan se anni pou tirad ek rarate-kabechinen, se pou se tann-konprann, lang taha pa te ke lang-asou-latè men anni an pale-atè-lakay, an lingua franca, eti moun ka mete nan brann nan wach lavi-toulejou yo pou lang gouvelman an eti yo pa te ke fouti pale kòdjòm. Ek pi tan ka pase, pi sistenm-lekol la ka dekatonnen, pi se tjanmay la ka pe ladje kay-manman nan ti laj chigna, pi sistenm pòte-nouvel ek kouri-nouvel se medja gouvelman an ka pe bay antre nan kay moun, delè menm anba kabann yo, pi lang-atè-lakay taha ka bat dèhè, vini an pale-atè-lakay, jik an code-switching⁷ eti  nan an menm wonn-pawol, moun atè-lakay-matnik la, se moun-politik la ek djoubapè sosial la pase tout larèstan, ka ladje laliwonn/tan-ka-pase natifnatal-matnik la pou ta an-frans lan (se toulong an franse lòlòy pou laliwonn eti’y pa ni dèhè’y) nan an bat-zie. Nan ladje lang-franse a pou pran’y nan an lang-kreyol dòmi-dewò, konsa yo bite asou an tit-langayele franse oben nan fè anchay pawol-pale franse kouri lawonn kreyol dòmi-dewò yo a, "yo pa ka fè de omelette san kase des œufs, hein" (oben "l’Etat lé refilé bagaj la à l’Espace Sud"), se moun atè-lakay-matnik la, konpayel politik la ek konpayel sosial la tankon drivayè-nan-lari a, pa la ka anni malakse de sistenm-lang pou ale badjole apre "Matinik ni de lang fodwa nou pale yo" ⁸, se pou yo leve ek apiye an depareyaj-longsay eti ka mare (se toulong an danma) lang-kreyol yo nan an larel lang anba-jouk, lang ajounou, lang lòlòy eti moun ka sanble an kou nan lanne a pou fè wol matje’y, pou fòse kò yo pale ek li’y. Lamenm la, nan sanble anni an kou nan lanne a pou "la dictée créole" oben pou fòse pale’y, se pou nou se kabeche an "kadafa ibènaj" (burial ceremony) lang lan, dekou taha otila lang lan pa fouti kabeche-djezinen se se an tit-langayele krache-dife, men ka anni vare tit-langayele lòtbòtsay ki ka kouri lawonn, san’y se ba yo an karetel divini pou ta yo. Se pou sa tann-konprann sa kòdjòm, se pa anni pou pann anlè an tit-langayele, an pawol-pale ki se ka kouri lawonn, obre de sou, se lè lakou-moun atè-lakay-matnik la pa fouti anchouke tit-langayele oben pawol-pale taha ek se anni brile ta douvan an, atann ta dèhè a rive.

Nan tousa, plodari lang-depareye-longsay nan djoubap-lang (konfliktreiche Diglossie) se kreyolis la, pou fidji zougoun eti’y te ni pou ta’y, "fidji zougoun se pa nepi tjè",  fè moun ale konprann yo pe ke jenhen sa di tout bagay nan lang kreyol yo a ek se pou lang franse a toulong lonje an tit-langayele, an pawol-pale ba lang kreyol taha, te trase laliman an kare-lang mitan-de-lang la eti moun te pe koumanse pale franse ek wop ka pran an detoun kreyol vire nan an pale atè-lakay-matnik, delè se anni an siyak pou vire vini nan pale-franse a. Plodari lang-depareye-longsay nan djoubap-lang taha te ka rale an dezienm lide pi defaltjè, pi depann-tjè, eti pa te ke ni piès doukou kare-zobray atè-lakay, se anni tit-langayele ek pawol-pale ki sòti lòtbòtsay debatje gran balan oben pianmpianm, nan tjek lang kontinan-afrik la oben nan tjek lang kontinan-azi-ewòp la epi lèspri ankò pi mal-mouton taha eti kontinan-afrik pa menm ni lang natifnatal-afrik pou ta’y men te ke anni nan koulè lapo fidji moun, an peyi nèg-ginen. Plodari kreyol la (plodari kreyolis la adan plodari kreyol la) tankon plodari afrik-nanninannan an (plodari nèg-ginen-krann Eme Sezè a adan plodari afrik-nanninannan an), tout se plodari taha rete pri adan an ti-lèspri lòlòy, pran lang lan pou an matjoukann eti gangan ka ladje kòtok ba yich-dèhè ki pa te ke ni pou toumbile an patat adan, pa menm pou radio-bwa-patat se sere an pawol dèhè anlòt, leve an konfiolo politik lang natifnatal-matnik douvan lang-an-frans lan ; an peyi pa pe ni de lang men anni yonn menm si'y pe ka sèvi an tilili dòt lang nan koze, nan milan, nan dekou-kòtok. Lamenm isiya la konsa, se pou mete plodari lang anni-zoukoun-lang (composite language) mapipi eskawya Edourd Glissant an (plodari ankreyolaj la) adan plodari kreyol la men se pou mwen menm toulong dekantje’y nan depareyaj epi plodari kreyolis la (plodari kore-dezankreyolaj la) pou lide pimpe-douvan liannaj krache-dife toulong eti ka bay nan plodari ankreyolaj la.

Plodari-kabeche kore-dezankreyolaj mapipi-eskwaya Jean Bernabé a te dekatonnen lide an lang-kreyol eti te liannen nan fondas epi lang-an-frans lan, se tout pwa peze lèt-matje "F" la nan tit GEREC-F⁸ la ; ek, plis pase an "tout tit-langayele lang-an-frans pe kouri lawonn nawflaw nan lang-kreyol la", divini lang-kreyol taha se te ke pou vire fonn nan lang-an-frans lan eti se manman-lang lan. Lòtbòtsay, lide taha eti lang-kreyol atè-lakay-matnik la te ke nan menm rel dezankreyolaj epi lang-kreyol atè-lakay-gwadloup la, lang-kreyol atè-lakay-ayiti a, lang-kreyol atè-lakay-gwiyann lan, kosedjo kosekwèt⁹. Si yo se nan menm rel dezankreyolaj la, se pou konprann yo te ke nan menm chimen an, te ke ni an chimen yonn-tou-yonn eti se anni lang-an-frans lan te ke ka trase’y ek jik pou yo te ke rive asou chimen an nan menm doukou a. Pou fouye pi nan fondok, se te ke pou se tann ek konprann, tan-nanninannan-longsay la, "it is noh mistri -  we mekkin histri ; it is noh mistri – we winnin victri" ¹⁰, te ke menm nan tout se peyi taha, an tan-nanninannan-longsay la-frans lòtbòtsay, lòt-bò-dlo, an tjou-man-deviran (oben an tan-nanninannan ewòp oliwon-latè), eti se lakou-moun an te ke ka debat adan kon yo pe, san piès matjoukann-doukou politik natifnatal pou ta yo. Menm si Jean Bernabé te ka trase an rel-rive vire-ankreyole, nan lide vire degare tit-langayele nanninannan, ale fouye nan tan-nanninannan-longsay lang lan, anchouke tit-langayele peyi-kreyolopal oliwon, tousa, se pou’y te dekantje dezankreyolaj la tankon an bagay ki pa te bòdò, an bagay ki te ka ale pianmpianm menm si’y se pe ka wakle boulin-ale delè konsa. Nan katjile sa kòdjòm, tit-langayele-fondok dezankreyolaj taha limenm te ja ka fòse lèspri plodaye kabeche-sa-sav-longsay nan sa eti’y ka mande owonzonnen, ek vire owonzonnen, toulong. Nan plodari-kabeche dezankreyolaj, mapipi eskwaya Jean Bernabé a te ni lide an antipilonn (se plis pase an antipilaj) atè-lakay nan doukou douvan men nan Ranboulzay 1, mapipi-eskwaya kreyolis la te fè nou li anni an anchoukaj atè-lakay pou anchay tit-langayele ek pawol-pale ki sòti nan lang-an-frans lan debatje, tout bagay ki ka mare lang taha nan rel-doubout lang-kreyol li a.   

Plodari-kabeche ankreyolaj mapipi-eskwaya Edouard Glissant an se an pimpe-longsay-ale, an weli-welo, an mabèli-mabèlo, bagay san bout, san douvan, ni dèhè ka kouri nan tan-ka-pase ek pou kouri eti’y ka kouri se pou’y anchouke tout rarate asou tan-ka-pase a, asou laliwonn lan tou. Isiya la konsa, an lelekou ki ka mande an tilili-afrik se toumpakte epi an tilili-ewòp nan latè Amerik la eti te ja ni tilili’y ki ta’y. Plodari-kabeche ankreyolaj mapipi-eskwaya Edouard Glissant an, se te pou tann ek konprann, plis pase an "tout lang se lang", pou tout moun ki moun-asou-latè, tout lang asou menm rel lang lan, "man ka pale ba’w nan lang ou a men se nan pale-lang mwen eti man ka konprann pawol ou"¹¹, bidim lide an kantekantaj nawflaw se lang lan, oliwon-latè. Plodari-kabeche ankreyolaj mapipi-eskwaya Edouard Glissant an liannen djok epi an antipilonn atè-lakay, se pa anni pou te kole an zoko-lang afrik anlè an zoko-lang ewòp ek an zoko-lang kalinago a, se pou te kabeche an djigilòp, aleliwon-galba, pale-afrik la, pale-ewòp la ek menm pale-kalinago a nan liannaj toumpak, nan welele san-manman, se lang lan, ek se anni tan-ka-pase a ki ka rete. Mapipi-eskwaya Edouard Glissant an pa te le tann pale sistenm-kabeche (oben kabeche-nan-sistenm) fok te ka debòde toulong, fok tout bagay te ka brennen toulong, se anni pou blayi, kouri lawonn, ek jenhen desann nan fondok, "nou sòti nan divini ka rive"  ek se ba nou lè pou nou pase (se mwen menm ka mete palpa taha), pa te ke pe ni sistenm-lang, ni menm lang natifnatal-matnik men o-plis an lang-kreyol eti pimpe-douvan-aleliwon liannaj la ka vire djezinen toulong. 

Tit lang-kreyol taha, nan limenm, ja ka depenn an dekanpe de-bò, ankreyolaj/dezankreyolaj ; lide taha eti nan pran tit-langayele ek pawol-pale nan lang-pale lòtbòtsay, se lang kreyol la ka toulong dezanchouke tout tit-langayele ek pawol-pale eti yo te anchouke nan doukou-douvan. Se lang-kreyol la te ke pi anba-jouk tan-ka-pase a pase tout zòt lang oliwon-latè, lang anni laliman-blayi pou pale ala Edouard Glissant ; an tit-langayele, an pawol-pale  lòtbòtsay ka debatje, se pou an tit-langayele, an pawol-pale kreyol djigilòp epi pou anchay dòt dezanchouste, dezandjoke, pèdi kalibich yo te trape. Nan doukou taha, nou te ke nolfok an sistenm, an sistenm-lang, an lang-natifnatal, tousa..   

Pimpe isiya la konsa