Plodari 22 Me 2019 la

Nou-menm pa pe gangan nou

Se depi larel-gouvelnaj Taubira a, nan gouvelman la-frans, nan 21 Me 2001, eti ka lonje dwèt asou bawouf anlè nèg-ginen ek sistenm ninang-founang lan pou kadje-lavi-moun eti yo ye, nou rive, atè Matnik, nan dekou taha otila ni de kout-zie-kabeche toulong nan depareyaj pi file ek nan jout-aleliwon tou, asou tan-nanninannan ninang-founang lan atè Matnik. Yonn nan apiye-do epi lide rarate tan-nanninannan an san tjè-senyen pou rive nan tjek fondasay politik, tjek anzobraytaj politik ek sosial, plodari gouvelman natifnatal-matnik la ; ek lòt la, nan mande pou peyi Ewòp ki te kare ek mete nan brann sistenm ninang-founang lan se ranmande anfwa, nan lahan-tjin, petey kouri adan an vire rarate tan-nanninannan an, jik pou an konpanyi adan yo pran moun atè-lakay-matnik lajounen-jòdi pou ninang-founang san-chenn nan pie yo men nan kabèch yo eti yo te ke ye.

Se pa anni pou isenbòt an plodari konsa isenbòt, bagay ki nan lèspri lonje dwèt asou nèg-ginen pou "fè sa brile betje a" eti Frantz Fanon depenn mabial ek te ja ka plenyen anlè’y, "Que cette scissiparité soit la conséquence directe de l’aventure colonialiste, nul doute…", se pou, nan lonje dwèt eti’y ka lonje dwèt asou larel-gouvelnaj, gouvelman la-frans, 30 Avril 1849 la (larel-gouvelnaj taha te ja adan larel-gouvelnaj desitiraj 27 Avril 1848 la, liy 5 lan) ki te ranmande se betje a pou lahan yo te asipare pèdi nan desitiraj sistenm ninang-founang lan, an lanne douvan ; plodari taha ka rive apiye plodari desitiraj Viktò Chelchè a ek tizi lèspri ranboulzayè leve-doubout 21, 22 ek 23 Me 1848 la ek pi douvan tout fè-kakol ki te tjoke jik nan towblip sistenm ninang-founang konsa prèmie moun-afrik rive nan chenn atè Matnik, nan lanne 1641 an. Ek plis pase tout peyi Karayib-atè-solèy, se atè Matnik otila fè-kakol la te pi djok ek te koumanse gran bonnè, dwe lanne 1654, se fè-kakol taha te ja ka bay nan an kole-zepol jik tèt-kole nan mitan se kalinago a epi se moun-afrik la.

Pi nan fondok, si larel-gouvelnaj 30 Avril 1849 la te apiye, rèd-mawto, pou nèg-ginen te rete anba jouk ekonomik ek sosial blo se betje a, ek anba-jouk pianmpianm ras-moun, mès-fondok ek politik la-frans, bagay ki fè chimen’y jik larel-gouvelnaj 19 maws 1946 la eti yo kriye larel-gouvelnaj machifonnay ek se Eme Sezè, plodayè-politik Matnik nan Kawbe larel-gouvelnaj La-Frans, ki te rapòtè, se pa li ki te koubare anchoukaj peyi-natifnatal matnik la, se menm nan djoubap blo, djoubap sek la, epi se betje a (epi se konpayel la-frans yo a tou) otila peyi-natifnatal matnik taha ka leve. Lamenm la, se pou se tann ek konprann se leve-doubout mande pou vidjoze larel-gouvelnaj Taubira a, se mande pou larel-gouvelnaj la-frans se ka jere peyi Matnik lajounen-jòdi a, pi mabial, pi kare-bare, (ek an djabsoud ka bat tout lari Matnik ka djole tankon an jako "La-Frans pa ka respekte larel-fondas-politik li" konsi ni an peyi oliwon-latè te ke ka pete zie’y asou larel-fondas-politik li chak kou pou an gouvelman leve an larel-gouvelnaj oben an larel-mete-nan-brann) tankon an gade-pou-douvan anchouke Matnik pi nan fondok La-Frans, tout bagay ka bat pou denèfle peyi-natifnatal matnik la, fè politik la djigilòp adan ek anni rete la ka fè zie-dou, aleliwon-galba, ba tjek gangan Afrik-ginen, jik Ejipt delè, ki pa pe reponn pou gangan ki pa janmen an moun san-nan-venn cho, lachè epi zo, men toulong an kabechinaj bililik otila anchay wach-nanninannan ka malakse, ka deliannen, vire malakse toulong pou se gangan taha yo menm ka pe toumbile fidji nan tan-ka-pase.

Gangan an limenm te ke an anzobraytaj politik, bagay pou an pòpòt-lacho Mòn-Poutoun se fè gangan nèg-ginen’y vini rale pat mètafè plodari kamit la atè-matnik nan fondok sonmèy yo ; bagay pou an nèg-ginen atè Jackson-Mississippi fè sa brile moun epi gangan wichita’y (a native-american tribe) ; bagay pou an dougla¹ atè Trinidad-ek-Tobago pran chimen Gore (Senegal) chak lanne ek pa jenhen gade pou ale, se se limen an bouji, atè Kerala Endja ; bagay pou an zanmbo atè Gwadloup pa konnèt ni gangan kalinago, ni gangan kongo ek se an tjou gangan golwa-franse eti’y le wè klè ; nan tousa, pou anba jouk politik La-Frans eti Matnik anba jouk politik La-Frans se pou tout moun atè Matnik se pe rive badjole asou gangan-la-frans yo an jou. Lamenm la, pou anzobraytaj politik eti gangan an te ke ye, peyi-natifnatal la, limenm, se pa anni pou gloriye gangan ek peyi-natifnatal-matnik la se pa pe anni pou gangan-afrik, Afrik-anba-solèy, moun ki te ke pase pas sistenm ninang-founang lan.

Se pou sa rive tann sa ek konprann sa, tan-nanninnnan an se toulong an rarataj, anni an rarataj, eti an gouvelman natifnatal ka machokete, ka djezinen pou kare anchoukaj politik an lakou-peyi. Lè an peyi pa ni an gouvelman natifnatal pou ta’y (Gwadloup, Gwiyann ek Matnik pa menm ni an kawbe gouvelnaj-politik atè-lakay ; an kawbe-gouvelnaj ki se ka kabeche ek faktore larel-gouvelnaj atè-lakay ek ka pe vire pase lanmen adan yo pou se mete yo pi kòdjòm epi tan-ka-pase), ek nan se dekou taha matje tan-nanninannan an lòlòy, se pou rarataj tan-nanninannan taha pete nan anchay zobel, chak lakou-moun ka apiye anni asou karetel moun eti yo pran pou gangan yo. Isiya la konsa, karetel gangan an ka rive ba yo an kanman-fondok ras-moun, se pou ladje tan-nanninannan an ek, pi douvan, peyi-natifnatal la epi’y pou batje anlè an plodari ras-moun, an bagay ka pete laliman lakou-moun an, laliman mès-nannninannan ek mès-fondok, tout djezinay atè-lakay, laliman peyi-natifnatal la, ek fonn adan an bagay kabechinen, oliwon-latè, eti anni ti-lèspri lwijanboje ek djenm moun-ewòp la ka fè kouri lawonn. Se pa anni pou kontinan Afrik se gangan kamit yo a eti yo pran pou an peyi (fok ni anchay djoubap sosial ek rarate tan-nanninannan an ka ale epi’y la pou se ba’y tit « peyi »), lide taha eti tout lakou-moun kontinan taha te ke nan menm rel dekatonn ekonomi ek sosial, mès-fondok ek politik, te ke ni se menm matjoukann lan lè yo oliwon sab Sahara a ek nan gran kare-bwa Kongo a oben ankò nan bidim rel-fann Etjopia a, tousa, nan menm lèspri epi majolaj-kabechinen soubawou-dous Jean Jacques Rousseau a ; se pa anni pou an kannan 2.140 lang kontinan Afrik la (135 adan yo nan chimen alelouya ek 366 anba an ago-djigilòp men 909 vidjò ek 533 ka dekatonnen, 197 adan yo se lang-gouvelman) eti yo ka fè djigilòp dèhè lang-an-frans yo a, ek tout moun pou sav lang lan fondok nan rarate tan-nanninannan an ; se pou tan-nanninannan afrik taha eti yo ka fè’y koumanse anni nan dekou moun-ewòp debatje. Lè yo ka ale detere Faharon nan sab Ejipt la tankon gangan tout lakou-moun afrik epi yo menm nan menm balan an, sa tou, se pou se rive tann ek konprann, Afrik-anba-solèy (884 lang, 51 nan chimen alelouya, 115 anba an ago-djigilòp men 443 vidjò, 218 nan dekatonn ek 57 se lang gouvelman, anni Nijewya se 517 lang-pale) pa te ke ni tan-nanninannan pou ta’y ek se gangan yorouba yo (igbo, twi-asante epi dòt, tou) a pa te ke dekatonnen piès matjoukann kòtok, mès-fondok, sosial, politik, mès-kriye-loa, "Shango sole ale nan men ki moun wap kite piti ou yo"², mès-menyen-sapatonn, se se pou defann kò yo, jik an djezinay semeda-aleliwon.

Se anni an gouvelman-natifnatal ki ka pe trase laliman rarate-tan-nanninannan ek ki manniè tjanmay-lekol pou aprann li, ki manniè mèt-lekol pou aprann se tjanmay la li’y. Owala an peyi pa ni gouvelman-natifnatal pou ta’y oben pa ni an gouvelman-natifnatal djok, rarate-tan-nanninannan taha pa ka pe, limenm, kare-bare, nan lèspri taha eti nan rarate moun ka rarate tan-nanninannan an se pou yo vidjoze ek mete’y nan lèspri lakou-peyi yo. Nan dekou an peyi pa ni an gouvelman-natifnatal pou ta’y pou se anchouke an sistenm-lekol, se pou rarate-tan-nanninannan an bat tankon an kont, an majolay, delè jik an badjolaj, eti ka toumbile an lakou-moun pou anlòt lakou-moun nan an peyi silon rel anchoukaj nan mès-fondok ek lang-natifnatal la ek/oben rel kouri-lawonn nan mès-fondok ek lang peyi eti peyi taha anba jouk li. Atè Matnik, rarate-tan-nanninannan natifnatal-matnik la, se pou toulong depareye’y epi rarate-tan-nanninannan la-frans lan, sa eti ka mande an bidim sa-sav nan mès-fondok ek lang natifnatal-matnik la ek nan menm balan an, an sa-plodayele lang-an-frans lan. Se pou sa tann ek konprann, rarate-tan-nanninannan an se toulong san vini plenyen asou pas gangan te pase, moun pa ke sa janbe rel tan-ki-pase ek toumbile karetel tan-nanninannan ek se pou toulong denèfle se gangan an tankon moun-asou-latè, tankon moun eti san-venn yo ka koule wouj.

Rarate se toulong nan an lang eti ka vire pase lanmen longsay nan sikti rarate a ; rarate-tan-nanninannan se pou lang lan, limenm, bat plodayè-tan-nanninannan taha rive ladje wach-dèhè-wach la (chronology of facts) nan chimen pou fè moun tann nan de zorèy yo ek li epi de koko-zie yo an rel-pimpe-bòdò. Se pa anni pou pran an wach an kote epi kole’y anlè anlòt dòt kote, tjok-an-blok oben kare-bare, nan an dekou epi an laliman, nan menm balan an, se pou apiye an liannaj yonn-ka-chaye-lòt, sa eti ka fè rarate-tan-nanninannan an se poutoulbon-vre. Tankon an kabechè-tan-nanninannan te ka matje "tan-nanninannan an se an rarataj-matje men an rarataj-matje poutoulbon-vre". Vini badjole sa eti moun atè Matnik te ke rete, depi 1852 jik jòdi, anni nèg-ginen chenn-ladje se pa rive konprann sikti lakou-peyi ninanng-founang lan eti nan lanne douvan 1848, depi owonzon 1756, te ja trape anchay rel-anchoukaj moun-lakou-peyi eti nan nan an djoubap sosial longsay ; ek se pa rive kabeche ranboulzay 21, 22 ek 23 Me 1848 la tankon an leve-doubout sosial ka liannen piziè dwel lakou-peyi a nan an plan-divini toumpotjolaj sosial sistenm ninang-founang lan ; se pa rive kabeche tou, sa eti nan anchay dekou dèhè 1848, nan 1852, 1866, 1870, 1900, 1920, 1929, 1935, 1946, 1959, 1963, 1974, nan 1981, nan 2003, nan 2010 tousa epi dòt rel-anchoukaj moun-lakou-peyi taha te dekatonnen ; se pou rete pri adan an plodari isenbòt eti toumbilaj sosial la se toulong papa-blan ewòp la ka pòte’y vini, se krache asou moun-peyi-natifnatal-matnik la tankon moun enpiok nan mitan kabèch.

Nan rarate-tan-nanninannan an tankon an plodari tjè-senyen, an dekou kole-tèt epi se gangan an, fè gangan an vini moun-san-koule-wouj, se pou toulong fèmen zie asou rel-rive politik eti moun nan an peyi ni pou kabeche, longsay ; ek, pi nan fondok, se pou pa jenhen rive peze pwa laliwonn lan (laliwonn karayib la, se peyi anglopal la ki ja fini epi sistenm ninang-founang lan, Ayiti ki te ja nan an dekou gouvelman natifnatal, tousa) eti ki toulong fondalnatal pou rive konprann an wach tan-nanninannan. Plodari tòt-ranmande a, atè Matnik, ladje tout rel-rive politik, tout lide an wangannite-politik, an gouvelman natifnatal-matnik pou bat, nan an lang-an-frans wòkòkòy, anni asou an badjolaj moun-asou-latè, an kole-tèt epi se gangan an, Iwi egúngún dùm létí, nou-menm-yich-gangan-nou, anyị ụmụ nna nna anyị hà, tout bagay ki ka delantiraye plodari politik natifnatal-matnik la ek, nan tan-long-dèhè, ka depotjole Matnik tankon peyi-natifnatal, tankon rarate-tan-nanninannan yonn-tou-yonn. Politik la se pa pou vini la badjole an djoubap nèg-ginen kont betje, ale rape an tjilo sik adan boutik-gran-tre betje a, sa eti ka fè an bidim reklanm ba’y, se toulong an plodari kare-bare eti ka fè moun wè an rel-rive politik, apiye-asou-pwa-peyi a, wangannite-politik, se pou se tann ek konprann an plan-kabeche, ki plan-kabeche esa, an welto-rive-jik-bout politik pou rive nan wangannite-politik taha. Si monte Sent-Filomèn chak lanne pa ka fè moun wè piès welto-rive-jik-bout politik, mache lawonn Matnik pou mande an tòt-ranmandaj, lahan-tjin, tou pa ka nepi fè ayen bay douvan, depi 19 lanne ; si an konsians tan-nanninannan an se rive tije, se plis an konsians ras-moun eti Eme Sezè (1913-2008) te ja fè leve epi plodari nèg-ginenn-krann li a, pase an konsians tan-nanninannan, konsians politik la ka bat dèhè menm, nan dekou taha.

Anni pimpe isiya la

Nan dekou rete-sonhe deblozonn 08 Me 1902

Se lawviè Volkan-matnik la

Nan 148 tit lawviè ki ni atè matnik, 70 lawviè ni dlo yo pou ta yo ek 30 ka koule toulong. An lawviè se pa anni an dlo ka koule desann pou towblip nan anlòt lawviè oben an ma-dlo oben nan lanmè, mi moun atè Matnik ki teste "Lawviè-Lakapòt ka monte Mòn-Bale" ; an lawviè, nan lang natifnatal-matnik la, se dabò-pou-yonn, an laliwonn-dlo otila wòch, piebwa, sann-volkan, tè-tif, zèb-djinen ek liann-sèpan ka malakse pou tankon fè chimen-koule lawviè a. Apre deblozonn 1889-1905 lan, volkannis te konte 29 lasous ek lawviè ki te ka fè dlo anlè se mòn volkan an ek te ka koule nan se koule a. Nan tan ka pase, an konpanyi se lasous ta’a djigilòp ek se lawviè a ka pe sek, jik pou ni an lawviè-sek ek an lawviè-wòch, nan tout lawviè man ke konte ek depenn isiya la.

Nan lawviè ka fè dlo yo anlè "Mòn-dife" a tankon kalinago a te ka kriye'y, ni Gran-lawviè, Lawviè-bim, Lawviè-rad-blanni, Lawviè-Cho, Lawviè-Klè, Lawviè Makouba, Lawviè-Mitan, Lawviè-Papa, Lawviè-pitje-dlo, lawviè-Potich, Lawviè-Prechè, Lawviè-La-Rokselàn, Lawviè-san-tit, Lawviè-sek, Lawviè-Sent-Filomèn, Lawviè-Wòch eti anchay dòt ti lawviè ka pe jete dlo yo nan dòt lawviè pou fè pi gran lawviè, tout se lawviè ta'a ni lasous yo ki ta yo. Kontel Lawviè-la-Falèz, 7 tjilomèt ek 536 mèt li a epi mapipi so’y la (Gorges de La Falaise), ka fè dlo a 700 mèt oliwon Tè-Misere asou mòn volkan an men pa ka rive nan lanmè Baspwent lan ek ka towblip nan Lawviè-Lakapòt oliwon Tou Kongo.

An lawviè ka toulong pran dlo ka desann mòn oliwon ek se pa de mòn kole ka fè volkan Matnik la, pou ale ladje’y adan anlòt lawviè, fè an gwo lawviè, oben nan lanmè, sa eti lang natifnatal-matnik la ka kriye bwak lawviè a. Kontel bidim lawviè Matnik la, Lawviè-Lezàd eti Edouard Glissant (1928-2011) fè moun konnèt oliwon-latè, 35,59 tjilomèt londjè ek 20 tjilomèt-kare kannal-koule, trape 24 lawviè ek ti-lawviè ka jete dlo adan. Lòt bidim lawviè a, Lawviè-Lakapòt, se 21,20 tjilomèt londjè, 57 tjilomèt kare, ek 33 lawviè ek ti lawviè ka ladje dlo yo adan, Lawviè-La-Falèz adan yo. Se de bidim lawviè atè-matnik la pa ka pran dlo yo asou mòn volkan-matnik la men nan se mòn pwenti Kawbe a, Mòn Loren (650 m) pou Lawviè-Lezàd ek Mòn Misè (600 m) pou Lawviè-Lakapòt ek nan se senk bidim lawviè volkan-matnik la eti man ke depenn isiya la konsa, man pe ke ni Lawviè-Lezàd, menm si’y se trape an bidim rarataj pou ta’y, ni Lawviè-Lakapòt, menm si’y se ka monte Mòn-Bale.

Nan se senk bidim lawviè ki trape mòn-pran-dlo yo asou Volkan-matnik la, nou se ale èche se lawviè a ki ni an rarate-nanninannan pou ta yo ek Lawviè-La-Rokselàn (yo te ka kriye’y Lawviè-rad-lablanni avan deblozonn 08 Me 1902 a, yo ka kriye’y Lawviè Twa-Pon tou) eti ki fondok nan rarate deblozonn 1902 a ke douvan isiya la pou sa. Lawviè-Prechè, pou lavalas-matjaka eti’y chaye depi anchay lanne ek lanne pase jik pou Pon Prechè a se vini an kote-doubout fondok atè Matnik, ke fondok tou adan rete-sonhe taha. Asou fondas deblozonn 1989-1905 taha nou pa sa ladje Lawviè-Ti-Papa ek Lawviè-Sent-Filomèn eti an bidim lavalas-matjaka-cho te kouri adan yo nan 30 Avril 1902, apre Barank sek la te vini plen epi dlo cho nan 27 Avril la, konsa wòch-magma-doubout la te tije. Men se anni Lawviè-Ti-Papa nou ke gade wè depenn isiya la konsa pou lavalas dlo ki kouri adan’y nan tout dekou otila toumvas ek hurakàn te toumpakte Matnik ek pou tjenbe an kalibich-rarate eti se pa anni lawviè asou koule anba-solèy/anlè-solèy/anba-solèy la men fok se ale wè koule atè-solèy-anlè-solèy/atè-solèy la ek Lawviè Makouba epi Gran-Lawviè, menm si se nan Mòn oliwon Mòn Pen-dou ek Mòn Konil, a owonzon 800/900 mèt, otila Gran-Lawviè ka fè prèmie dlo’y, nou ke sa di poutji.

An lawviè se an laliwonn ek se pou se tann ek konprann, isiya la konsa, man pa nepi sav si man ke sa kabeche sa mwen menm ki pa kabechè-plodayè laliwonn men anni plodari sosial ek politik la, chak lawviè se tankon an laliwonn-lavi (ecosystèm as a community of organisms and their environment ) depi mòn-dlo’y jik bwak la, ek pi nan fondok, an lawviè pou anlòt, laliwonn-lavi taha ka pe toumbile, se pa se menm piebwa a (menm si oliwon tout lawviè volkan-matnik la, ni bwa-lawviè, Chimarrhis cymosa ek chatenn-gran-fèy, Sloanea dentata oben Maho-kochon, Sterculia caribaea, epi bwa-flo, ochroma pyramidale, hibiscus pernambucensis, ek Oreopanax dussii, tou) nan bòdaj li, se pa se menm wòch-volkan an ek menm grosè kribich anba wòch la, se pa menm sann-volkan, se pa menm zèb ek liann, tousa ; men plis pase sa, an lawviè pou anlòt, silon wotè mòn-dlo’y, kouri-desann-dlo pa pe menm ek rel-chalè dlo a pa pe menm tou (dlo Gran-Lawviè frèt kon nen chen, pi frèt pase dlo lawviè-Lezàd), se pou bèt-lawviè, lapia ek kribich-bouk, koutja ek tranblè pa sa ale vini ek menm djerte a nan an lawviè pou anlòt. Rive nan bwak la, anni pou ben-demare eti’y ka eyalaye oben pa, tout bwak lawviè pa se pe menm bwak lawviè a. An moun se ale pran an ben-demare nan bwak Lawviè-Lepinèt oben Lawviè-Galion, Latrinte a, se pou’y trape tout kouche-kalbòy ki ni asou latè astè, menm ben-demare a nan bwak Gran-Lawviè a se pou vire doubout-djann ek souf volkan an.

Nan ben-demare a, plis pase an tjenbwa kore rel-enpiokè ka rale an moun dèhè, plis pase an zèskay pou rive yonn-tou-yonn, se pou ranbonni liannaj epi lezòt, apiye an yonn-a-lòt oben vire mare liann (epi dòt moun) pi djok ek se pa pou ayen ben-demare a ka fèt nan bwak lawviè a, nan sinay lanmè a, la eti lawviè chaye tout souf volkan an desann malakse’y nan sinay la oben nan labou bwak la. Se nan ben-demare a otila lawviè a ka pe ba moun atè-matnik, an balan ale nan lavi a oben an balan rive, ek nèhè nan isenbokte sistenm ninang-founang lan, se anni souf sinay bwak lawviè a te ka pe delapostimen ek djeri flandje, fèmen bobo apre an wonn balata oben kout frèt nan zekal do. Se anni nan bwak lawviè a otila tout zeskay oben danma ladje sistenm ninang-founang lan te ka pe bay, lanmè a se te pou desann anba dlo, vire doubout moun, fè kò epi peyi a, ek se nan sa lawviè a te rete, jik nan mitan se lanne 70 la, kote fondok la, kote otila moun te ka pran dousin ek mare liannaj sosial, kote-doubout lakou-moun-matnik. Pou tan ka pase, lajounen-jòdi epi medjatizay kous-yol oliwon Matnik la, sab bò-lanmè a vini, oliwon se lanne 80 an, kote-doubout lakou-moun-matnik.

Volkan-matnik la se pa anni nan dekou an deblozonn, bagay ki ka rive tout le 200 a 300 lanne (nan gwo deblozonn), deblozonn magma oben deblozonn dlo-cho, tout deblozonn magma ni an deblozonn dlo-cho douvan yo men tout deblozonn dlo-cho pa toulong ni an deblozonn magma dèhè yo, volkan an se tout lè eti’y ka pe bat epi se sèz mapipi lawviè’y la, nan wach-sosial tout lawviè ka chaye, depi tann panyen-basen an (oben an kali) jik ben-demare a avan’y jete dlo’y nan sel lanmè a. Sosial taha eti ka kouri lawonn se se nan rarate deblozonn Volkan-matnik la, nan faktoraj ek mès-fondok faktoraj la oliwon se lawviè a douvan ek dèhè se deblozonn volkan an, nan mès-fondok ago-dezas-laliwonn eti lang natifnatal-matnik la ka pe fè kouri lawonn oben dekouri lawonn, se pa anni an mare-liann yonn-a-lòt (yonn-pou-tout, tout-pou-yonn) nan an dekou sosial fann, an lawviè-leza (koudmen pou wouvè chimen), an lasotè (koudmen fouye tè), an lèskap (koudmen pou tere an kay), tousa, plis pase sa, se an ladje-nan-de-lanmen yich-dèhè pou yo se ka vire kabeche sosial la.

Se pou se tann ek konprann, lamenm la, si an lawviè se pa anni an laliwonn tè-bwa-dlo pou vire pran tit gran bèlè Jòy Dru a, ek menm se plis pase liannaj ki ka pe bay nan mitan tè, bwa ek dlo nan an lantiray fann, lang natifnatal-matnik la ka toulong vire kabeche, se se pou pase lanmen adan’y, kout-zie moun atè Matnik asou chak se lawviè’y la ; se pa menm kout-zie-kabeche (weltanschaung) eti moun atè Matnik pe ni asou Lawviè-Lezad ek Lawviè-dlo-blan (20,5 tjm depi Mòn-pwenti Lakwa a 1.000 mèt wotè) eti ka jete dlo’y nan dlo Lawviè-Lezad atè Senhozèf. Lang la se toulong an toumbele nan chak tit eti’y ka mete nan pawol li ek menm si piplis tit se lawviè atè-matnik la pa te ni an tit natifnatal blo, se toulong an tit lang-an-frans lan eti moun-natifnatal-matnik kòche pou te anchouke’y, toumbele taha ka vire depenn lawviè a, ba’y plis dlo oben plis wòch, se se pou nan bwak la, ben-demare a se pi vidjozè.

Nan rarate deblozonn 08 Me 1902 taha, se pou moun atè-matnik se rive tann ek konprann deblozonn 1889-1905 lan, se pou rive konte tout lawviè ki fè lasous ek fè dlo depi djol volkan an desann, Volkan-matnik la pa ka fonn wòch koule desann, se dlo-cho, sann-cho ek bidim wòch ek chak deblozonn dlo-cho a ka pe trase chimen ba lawviè-dèhè. Silon londjè-lastik gaz la nan fouka a, silon kannan dlo anba wòch-bouchon an, silon rèchte wòch-bouchon an, silon tè ek sann oliwon djol volkan an, silon karetel ek djokte van ka vante nan dekou deblozonn lan, silon woule-lanm lanmè a, epi dòt ti bagay dèhè, kannan dlo taha pe tije ek towblip nan lantiray anba-solèy/anni-solèy/anba-solèy volkan an (asou Senpiè) oben nan lantiray anni-solèy/atè-solèy/anni-solèy volkan an (pa asou Ajoupa-Bouyon, Baspwent, Mòn-Wouj ek Mòn Kapo nan deblozonn sann ek wòch 30 Awout 1902 a) oben ankò nan lantiray anlè-solèy/anba-solèy/anlè-solèy volkan an (pa asou Prechè nan se deblozonn dlo-cho 1792, 1851 a 1854 ek 27 Avril 1902 a), nan se dekou taha, se pou se lawviè lantiray la trape plis dlo ek pou se kare-dlo-anba-tè a vire plen. Se pa asou Prechè, anlè-solèy/anba-solèy/anlè-solèy volkan an otila piplis lawviè volkan an ka koule, se pou mande poutji lamenm la ?

Se anni pou se mapipi deblozonn lanne 300 an (arawak la te ladje Ioüanacaera -Matnik- pou ale rete anlòt kote, nèhè Ioüánalão -Sentlisi- oben Waytukübuli -Dòmnik-) ek lanne 1300 an ki te rache djol volkan an, se sa yo ka kriye deblozonn peleyen, ek ki fè lantiray anni-solèy/anba-solèy jik anlè-solèy/anba-solèy volkan an, depi Senpiè jik Prechè pi anba pase lantiray anni-solèy la, dlo ka koule anlè pou anba, ek se nèhè pou sa moun atè-matnik ka majole sa eti Lawviè-Lakapòt monte Mòn-Bale.

Pimpe Isiya la