Plodari 24 Sektanm lan

Fè kakol, toulong fè kakol

Fè kakol se toulong goumen san gade wè pou mete lanmen anlè djoktòch politik la anfwa. Lide ta'a eti moun ka fè kakol ka anni bat pou kore an pàs yo ka pase, an kout-soubawou gouvelman atè-lakay oben peyi-lòtbòtsay antra, an krèy kabwataj, fè pou koubare yo. Fè kakol se te ke toulong an wach-lavi lamenm avan konsians politik la, an tan ka deboulinen tenkant anlè konsians politik la, dekou ta'a otila moun ka rive pran tout peyi a pou fè'y letjete nan divini. Fè kakol se te ke toulong nan tan-kòtok, san ale tjoke tan-divini ni menm tan-pase ; bagay ka woule nan dekou towtow epi tjouns ki anba lanmen moun.

Lamenm la, se pou se tann ek konprann, fè-kakol la ka bay kantekant epi an dekou pran-goumen-anfwa eti limenm pa ka lonyen djoktòch politik la, men plis, fouben kote rive a. Fè kakol se tjenbe doubout djok douvan an pas-lavi oben mès selera an gouvelman men nan doubout-djok ta'a pa ni, toulong-ale, an se-le goumen, an djenm-pou-djenm, epi gouvelman selera ki douvan. Se fè-kakol la, nan tout peyi oliwon-latè, ek nan tout dekou, ka mete an gwo konpanyi moun douvan adan dawne-ale yo. Nan dekou fè-kakol la, se pou konprann konpanyi moun ka fè kakol toulong tizing ek pa trape kont tjouns (branbrann, men politik, kabès, sapatony, tousa) pou se pran goumen tenkant, dife anlè moun. Atè Matnik, otila anni-genyen-machandiz la ka bay aleliwon ek lespri moun yonn-tou-yonn lan ki ka ale epi'y la, se pou mande sav fè kakol douvan ki moun ?  

Nan leve-doubout l'ASSAUPAMAR epi MODEMAS pou kore koule-fondas lizin Albioma a, (anlòt dezas anlè laliwonn lan ek anlè rete-djann moun, men an dezas ekonomi, kabès ek politik tou) lakou-moun matnik la nan an dekou ka bay nan mitan fè-kakol ek pran-goumen-anfwa ; karetel pran-goumen-anfwa ta'a, "leve-doubout-koubare", ka toulong sanble plis moun pase "leve-doubout-apiye" nan sa eti'y ka ba moun an kanman-moun pou an dekou fann, an lespri-ale masokade towtow, ek moun pa ni pou pran anlè kò yo pou doubout moun yo le. Men atè Matnik, dekou a toulong pi bililik, pa jenhen ni anchay moun pou doubout djok douvan an plan-divini ka mache anlè lavi yo, pa jenhen ni anchay moun pou fè kakol, se se nan pawol-pale, douvan an plan-gouvelman franse ka depotjole divini yo. Se pa anni pou kabès politik la ki lòlòy atè Matnik jik pou 80% moun lakou-peyi ta'a se rive leve nan kabann yo ale vote kont tèp Matnik tankon kare-tè franse adan sistenm-gouvelman franse a (sa eti'y ye depi 1852, fout) ; se pa anni pou kont tjouns (politik, kabès, branbrann, sapatony, tousa) eti moun Matnik pa trape pou yo se ka leve-doubout-koubare an plan-divini lòtbòtsay ki la pou toufe yo, se larel-kanman moun-peyi politik Matnik la ki flògòdò aleliwon. Moun oliwon-latè pa ka pe sanble pou fè kakol ek leve-doubout-koubare si yo pa asire sav ki moun yo ye ek kote yo ka ale, si yo pa owonzonnen wotè tjouns (branbrann, politik, kabès-peyi, sapatony, kannan moun) yo trape. Ehe, se gawoulè-politik Septanm 1870 la, yo tou, pa te ni tan peze-mizire-konte rel tjouns ta'a pou towblip dekou pran-goumen-anfwa ta'a te towblip anlè yo, blo, pou larel-kanman moun-peyi a (collective identity) ki te djok nan tan ta'a (yo tout te anba menm bawdaj sosial la), yo bay adan san owonzonnen, ni menm sitire an fè-kakol.

Larel-kanman moun-peyi a se tankon Alberto Melucci (1943-2001), an sosiològ ek psikològ Itali, te ka kabeche'y, "se an lespri pòte-kole eti an kannan moun ka fè kouri lawonn lè yo ka bat adan an mete-nan-brann ek ka gade wè faro ek koubaraj ki pe bay anlè chimen otila mete-nan-brann yo a ka woule". Depareye eti'y te ka depareye se plodari mete-nan-brann lakou-moun (azioni collettive) ek se plodari doubout-moun-mabial la (motivazioni individuali), Melucci te kabeche an karetel an mitan otila moun yonn-tou-yonn te ka tann ek konprann yo ka pase lanmen-nan-lanmen an krèy larel-ale ek asou fondas ta'a ka pran lang pou mete nan brann ansanm. Se pou'y te wè larel-kanman moun-peyi ta'a tankon an karetel-ale eti moun ka vire kabeche longsay-ale anba jouk wach lavi yo trape, liannaj yo leve epi dòt moun ek falfrèt yo sipòte. Aha, Frantz Fanon te ja kabeche-matje sa men pa nan potjel ta'a, Edouard glissant, tou. Nan an peyi tankon Matnik otila kabès sosial ek politik la flòkò, si se pa lòlòy, larel-kanman moun-peyi a se toulong an bat pou trape an kalibich sosial nan anchay djoubap andidan, kole/dekole/vire-kole, ki ka bay oliwon djoubap nan mitan sistenm-lang atè-lakay la (lajounen-jòdi, se pa anni an lang natifnatal ankò pou liannaj anfwa eti'y pe trape epi sistenm-lang Ayiti a, sistenm-lang Gwadloup la, ta Gwiyann lan, ta Dòmnik, ta Sentlisi, patati patalòt) ek sistenm-lang An-Frans lan eti nan tan-ka-pase atè Matnik, ka ladje kanman lang peyi-lòtbòtsay li ; ou pa'a menm tann moun Matnik ka di "laba a" ankò. Larel-kanman moun-peyi matnik ta'a flòkò anchay, se pa anni pou anchay mès oliwon-latè ki te ke kole yonn anlè lòt pou sitire'y, sa eti ka bay toupatou asou-latè men pou sistenm-gouvelman eti ki pa ni atè Matnik pou vidjoze'y, ba'y an karetel-ale, ek pou anchay zitata sosial (politikè desèvle, kominis anchoukè-franse, defandè-djoumbatè, ranboulzayè sosial, konpayel kabès-peyi, natifnatalis Sezè, sosial-demokrat Sezè, palantjè-peyi MIM-Marijàn, kreyolè epi kreyolis, matjoukann-l'Afrik, tout se moun ta'a) eti ka delantiraye tout larel-kabeche matnik adan an karetel kare-tè franse, karetel l'Ewòp tropikal oben l'Afrik (yo pa fouti tann ek konprann se an kontinan) nan lang franse dekalè-mangous yo a. Se la ou ka koute RLDM (Radio leve Doubout Matinik) ek ou ka tann an gran bafrezè "matjoukann l'Afrik" ka rarate nan lang franse dòmi dewò yo a, "moun Matnik adan an sistenm-kabeche l'Afrik". Se anni sistenm-lang lan ka fè sistenm-kabeche a, se nan an lang moun ka kabeche, moun ka kabechinen ; moun ka leve an bagay adan an sistenm-lang, se pa jenhen adan an koulè lapo fidji oben an koup chive. Ni an tjak lespri-mabial atè Matnik pou moun ka rive sanble pou pran pawol asou chive grennen oben chive degrennen yo, moun ka brile lakwenn tèt yo jou-ale, jou-vire ; pou moun ka vini plenyen asou an radio palantje-peyi-matnik asou tan-nanninannan l'Ejipt eti pa pe te ni p'an liannaj politik, sosial ek kabès-peyi epi se lakou-moun yorouba, ibo oben twi-asante otila an konpanyi gangan piplis moun Matnik leve. Nou menm sav an moun asou latè pe pa, piès toubolman, yich gangan'y. Plis pase tjek "àwa, ọmọ egúngún wa", (sistenm-lang yorouba a) an lakou-moun se an kannan liannaj toulong pi bililik-aleliwon eti sistenm-lang lan ka masokade, ka faktore, jou-ale, jou-vire, delè jik pou desitire'y yo, vire sitire yo anfwa, tousa ki sipoze anchay fè-kakol, anchay dekou pianmpianm ek anchay dekou boulin.    

Tousa pou te ke vini kabeche, isiya la konsa ek atjolman, se anni an lakou-moun, an lakou-peyi, an sistenm-gouvelman, an sistenm-kabès eti ka pe fè kakol douvan anlòt sistenm-gouvelman, sistenm-kabès lòtbòtsay. Si pa ni an sistenm-lang natifnatal, se se menm an lang atè-lakay, pou fè sistenm-kabès, lakou-peyi atè lakay la kouri nan divini, letjete nan divini, pa pe ni fè-kakol nan lèspri mabial la men plis an trale pran-goumen-anfwa eti ke kanyan tout moun an jou. Fè kakol se toulong adan an dekou fann men karetel fè-kakol la anba jouk lang la. Se pa anni pou konprann an krèy moun atè Matnik pa se pe ka pran sistenm-lang ek sistenm-kabès franse a, pou rive fè kakol douvan sistenm-gouvelman franse a ; se, pi nolfok, pou konprann sistenm-lang ek sistenm-kabès franse ta'a ka delantiraye an-tout-dekou, ka depotjole laliwonn/tan-ka-pase Matnik la, pi douvan, tout divini Matnik atè-lakay. Lide ta'a eti an konpanyi adan se gawoulè politik Sektanm 1870 la (se ta'a ki te dèyè Ehèn Lakay la ka mande an gouvelman atè-lakay epi tè pou djoumbate) te ja konprann kòdjòm ek flouz, moun pa se pe ka fè kakol san tjouns politik, san branbrann ek an kabès-peyi politik, an bagay ki ka ladje ti lespri lòlòy ras-moun an, matjoukann l'Afrik (toulong kabeche nan an lang franse eti ka krache anlè l'Afrik ta'a) epi plodari se gangan an, nan chimen.

Fè kakol se pa anni pou ale goumen fè de tjok epi masogan, apre vini plere asou kou moun pran ek kou yo pa te fouti foute an tjou sapatonyè franse a, ale bat lestonmak nèg-ginen douvan sapatony masogan an, fè kakol se vire kabechinen peyi a ek lakou-moun an toulong, pi douvan anchouke mete-nan-brann fè-kakol la nan an laliwonn/tan-ka-pase. Si pawol-kabeche laliwonn/tan-ka-pase ta'a pa djè klè ba moun ki sa li sistenm-lang Matnik la, se pou yo se tann ek konprann si moun, oliwon-latè, pa mare adan an kanman-moun-peyi, an kabès-peyi, ni menm an sistenm-lang (an moun pe aprann tann ek konprann, pale ek matje, jik kabeche anchay lang nan anchay peyi lòtbòtsay), Frantz Fanon te ja matje sa, fok toulong mètsèvle laliwonn lan ek tan-ka-pase, anchouke yonn adan lòt pou trape tout tjouns pou rive fè kakol. Fè kakol, se toulong nan an sistenm-lang ek an sistenm kabès-peyi. Larel-plodari nou le fè moun tann ek konprann se sa eti menm si toupatou oliwon-latè moun ka fè kakol, ek sa ka fè yo se moun-asou-latè, fè-kakol la se toulong an bay-douvan andidan, se pa bagay ka sòti lòtbòtsay pòte antre.

Tousa ka fè nou ke ni pou pale asou gawoule-politik Septanm 70 la tankon an fè-kakol ek nan menm balan an tankon an pran-goumen-anfwa (nan plodari 24 Sektanm douvan, man te ja dekatonnen lide ta'a eti Sektanm 1870 se lè laliwonn/tan-ka-pase matnik la te rive nan an rel doubout djok douvan laliwonn/tan-ka-pase franse a, atè Matnik) ek pi nolfok asou mande-sav-sitire ta'a, toumbilaj sosial la.

Pimpe isiya la

Nan dekou rete sonhe

Ejèn  Mona

(1943-1991) 

Nan badjolaj toulejou yo, moun Matnik ka teste Ehèn Mona te ke pase nan tout mès-kriye-bondje ki ni asou latè. Tout moun sav moun Matnik enmen foute fè, wè lavi a tou gran oben tou piti-piti tankon nan tire-kont lan, pa pe ni mitan ; men sa vre asou an konpanyi pawol-mizik moun te tann Ehèn Mona kriye Jah Rastafaray, asou anlòt konpanyi moun tann li kriye Alah oben tit gran liv mizilman an, asou dòt pawol-mizik se pou mande "sovè Jezikri" padon ; menm si ni an tit "djouba de zonbi" asou disk "Rale rale" a, nan 1975, nou pa jenhen tann an pawol-mizik ba Ọlόrun (bondje ki fè lavi asou latè nan mès kriye bondje yorouba a) oben ba Chukwu (bondje ki toupatou, ki sav tout bagay ek ki trape tout djokte ek eti moun pa pe fè pòtre mete anlè masonn) Ibo a, ek anlè menm disk ta'a an tit "le Roi des Rois" ka teste Ehèn Mona te anchouke djok nan mès-kriye-bondje kretjen an.

Bwa-brile. Se nan 1973 lanne eti Mona epi djaz Marigo'y la sòti prèmie disk li "Bwa Brile", an kout flajolè a, an kout toutoun-banbou anlè'y, pa ni gran dekou lespri-ladje-branbrann ni mès-kriye-bondje adan men anni an djoubap krèy-sosial eti atè Matnik ka toulong toumpotjole nan an djoubap ras, "bondje fè mwen pou sa, i ba mwen an bwa-brile, i ba mwen anpil sán...". Bondje a isiya la se bondje kretjen an, ki mèt tan-ka-pase ("dapre sa mwen ka wè e mwen ka tann, e sa l'histoire kite ba nou, dan les archives") eti an mayonmbo ka kriye mande'y mete lanmen, ba'y tjè pou'y rive tjenbe ek pa sa santi lanmizè ka bat li. Ni anchay plenyen, an plenyen mayonmbo, menm flajolè a ka plenyen, men se pa pou sa pou ale kriye lespri-ladje-branbrann. Lamenm la, man se matje sa eti nan se prèmie tit li a,  Ehèn Mona te, dabò-pou-yonn, adan an lespri djoubap sosial. 

Rale, rale. Dezienm disk ta'a, nan 1974, pa te mete p'an tit douvan men tit "Rale, rale" a ("travay ba betje djoul ou ke bave janmen bò kay ou pe ke ni an pave") ka apiye lespri djoubap sosial la, ka lonje dwèt asou lavi anni trimen se nèg-ginen an atè Matnik ek lide ta'a eti pa ni p'an divini atè matnik si se pa djoumbate ba betje. Men asou disk ta'a, plis pase asou disk "Bwa-brile" a, Ehèn Mona ja ka pran an chimen lespri-ladje-branbrann tankon si nèg-ginen Matnik la te ke fòse pran chimen ta'a. "Lakay Adon", "Rale rale", "Fodra ou leve", "1700" ek menm "Ti bouchon" ka apiye an dekou trimen, an dekou lanmizè-ble eti se anni mete jounou atè kriye bondje oben lespri-ladje-branbrann ki rete. Lanne apre a, nan 1975, Ehèn mona te genyen disk lajan an atè Matnik.

Agoulous se lanmò. Nan lanne 1977 lan, Ehèn Mona stanmpe an disk eti ki ni an tit pou fè moun pè anlè'y, Agoulous se lanmò, se nan tit ta'a otila kout toutoun-banbou a pi nawflaw nan tout tit Ehèn Mona. Agoulous se lanmò se an bay-lavwa lanmò pou tout Matnik, lide ta'a, nan lespri Ehèn Mona, eti p'an moun pe pa chape douvan lanmò, bagay eti ki pi djok pase nonm asou latè men ki toulong nolfok. Pawol Ehèn Mona te toulong kon an blou-blou, bagay eti ka vègle moun, ka pran lespri yo, an mennen-vini, an mistinay ek an menm balan ka redi yo. Nan Agoulous se lanmò, se pa anni kout toutoun-banbou a ka redi moun, se se pawol la tou. Se an fè-eti-moun pou yo se bay nan an yonn-a-lòt pou sa doubout djok douvan lanmò.  Agoulous se lanmò, tanbou djouba, tibwa, lavwa-dèyè ka doumbegedoum bèlè natifnatal Matnik la ek  toutoun banbou a, eti ka ba bèlè natifnatal Matnik la, zel pou vole, ka plojole an mizik eti ka voye kriye John Coltrane (Afro blue) tankon an doktè mizik, nèhè pi nolfok an liannaj epi laboulok nèg-ginen an (yorouba) nan kontinan l'Amerik la. Agoulous se lanmò, ka pe fè moun menyen an Ehèn Mona ki te ja bay antre nan an lespri-ladje-branbrann (spiritual life) ek nèhè menm te ke ladje lespri djoubap sosial la. Men se asou menm disk ta'a otila Ehèn Mona ka nonmen tit Alah ("fok rimonte an bwa la se la ki ni lafwa ba Alah" nan "Tant pis pour moi") bondje mizilman an epi ka menm bay lavwa nan an franse mistinè "je voulais man, communiquer", bagay pou fè moun tann ek konprann Ehèn Mona pa te rete mare nan bwa Matnik la ; menm si nou sav an konpanyi gangan l'Afrik anba-solèy ki te rive atè Matnik, epi chenn nan pie yo, tankon ninang-founang, te ja ka kriye Alah. Asou disk 1975 ta'a, Mona ka bay lavwa asou lanmò, aleliwon, "La Chandelle" epi "Mwen ka doute", eti epi "Doudou Menar" ek "Manzè Bebe", ka tjoke lide rel-fann, lide ladje, kase-lo, an lenbe-peyi, tjè-senyen, tousa ki fè nou konprann Ehèn Mona te ladje Matnik pou ale rete An-Frans ek se konsa'y rive ka kriye Alah ek se konsa tou eti'y vini ka pale anchay franse adan se bay-lavwa a.

Mi mwen mi wou. Disk ta'a, nan lanne 1979 la, lanne an tounen-vire nan an konpanyi peyi kontinan an, se tankon an vire nan nan wach-lavi toulejou Matnik la ek se pou djoubap sosial la te vire pi douvan. Nan 1978, E. Mona te ale fè mizik li sonnen nan konsit brayes oliwon-latè atè Kouba. Si djoubap sosial la mele epi djoubap ras-moun an, delè pou pa sa dekantiye yo, yonn epi lòt, nan se bay-lavwa Ehèn Mona a se pa nepi betje a eti mèt toutoun-banbou a ka joure men se se milat la, "si nèg ni maledision, milat la pa ni bon benedision....", se tankon an konsians ras-moun ki pa sa tjenbe doubout djok douvan betje a, foute'y an tèt-santi, fè an bagay brile'y, ek ka lonje dwèt anlè konparezonni milat la. Pas "yo le'w touni menm an tèt", pas "se chen an pa konnèt -le spectacle-, yo konnèt de pòch plen lahan", pas "an tout komin yonn-de krab i ni komin ka fè krab yo", nan djoubap ras-moun ta'a se milat la eti ki nan mitan ka pran tout kou a.

Eugène Mona International. Se nan lanne 1981 an eti disk ta'a sòti epi tit nan franse ta'a "Ma maman m'a dit" epi se pe fè moun tann Ehèn Mona te ka ladje sistenm-lang Matnik la pou pran'y adan an pale kreyol, bagay ou ka koumanse an pawol nan lang franse a ek ou ka bout li nan an lang kreyol eti ka fè zie-dou ba lang franse a. Ehèn Mona te adan an lakou-moun matnik eti te ka bat ale-vire nan lelekou lang ta'a otila yo ka depotjole tout fondas kabès-peyi a tankon sistenm-lang. Se nèhè "Ma maman m'a dit" ta'a ek "Oui je finirai" a, ki fè moun pa wè Ehèn Mona te bay antre pianmpianm nan mès ek sistenm-kabès rasta a (se pa an mès-kriye-djanmbel tankon lezòt la) eti limenm ka rete liannen djok epi mès-kriye-djanmbel kretjen an. "Energie Vibration Positive" se adan tit ta'a pou te tann li kriye "Aha papa Dja". Nan 1976, Ehèn Mona te ale nan Carifesta (Caribbean Festival of Arts) Jamayik la. Men pi nolfok mès-kriye-djanmbel ek lespri-ladje-branbrann eti ki toulong liannen atè Matnik pou lòlòy eti kabès-peyi a lòlòy, se tankon an wondi graje-jounou eti Ehèn mona te ka pran, toulong pi nan fondok laliwonn-peyi a, toulong nan bouskay mès natifnatal matnik, "manman'w fè kannaval san kap, bopè'w fè kannaval san plim, nou ka woule kò nou san kap...", an lonje-dwèt asou moun desèvle ka brile bonbon yo nan peyi a.

"Djik, djak, dji Lababilòn". Se nan 1982 lanne otila disk ta'a sòti. Nan wabap se lanne swasann-dis la (1977, 78, 79) ek pipirit se lanne Kat-ven an (1980, 81, 82 epi menm 1983) mès ek kabès rastafaray la te ka bay dri atè Matnik, ek Bob Marley te nan fetay karetel li, ka chaye mizik ek mès rasta a toupatou oliwon-latè, se konsa nan se lanne ta'a, pawol-mizik Ehèn Mona te ladje potjel blues la, plenyen mayonmbo a, pou pran an potjel pi toumpak nan mizik la ek pi nan lespri-ladje-branbrann, nèhè menm nan an zeskay kriye-djanmbel. Djanmbel la se toulong djanmbel kretjen an, Dja Rastafaray oben Bondje. "Papa ou wo", se djanmbel nan siel la, djanmbel mès-kriye-djanmbel anni an djanmbel tout djokte, bondje kretjen an, eti Ehèn Mona te ka pale ; se pa tjek gangan l'Afrik-ginen, tjek loa oben oricha Kandonmble Brazil la, Loukoumi Kouba a, Maria Lionza Venezwela a, Vodou Ayiti a, Santería Kouba a oben mès-kriye-djanmbel yorouba Etazini an. Nan koute an moun ka koute mizik Brazil, Kouba, Puerto Rico, Venezwela, pa ni p'an tit ki pa ka kriye Yemanja (lespri fanm lèwdou-tjè-koko, dousin lavi-masibol, mizik la epi tout kabès-peyi a ; Erzuli Freda nan vodou Ayiti a) nan mizik Ehèn Mona pa ni kriye p'an loa ni menm oricha. Ehèn Mona se te an mayimbe nan mizik, nan toutoun-banbou a men se pa te an mayimbe nan mès-kriye-djanmbel ni menm nan lespri-ladje-branbrann men se te an moun lanmen-asou-tjè, moun eti ki ralba Matnik, se an bat-manman. Se lanne ta'a ka apiye djigilòp, se se tou dous pianmpianm, lang natifnatal matnik la (matnik isiya la se an palab ka depenn se pou sa man matje'y epi an ti "m") nan pawol-mizik Ehèn Mona a ; ek, pi nolfok, kout-tanbou bèlè nanninannan an ka djigilòp pou an kout-tanbou toumpak, an tanbou chouval-bwa, an tanbou toumblak gwo-ka a pran lanmen.

Eugène Mona, Témoignage. Live in Paris. Nan menm lanne 1982 ta'a, Ehèn Mona te pran avion ale bay lavwa Bwa-brile a, de pie'y atè a, nan mitan La Mutualité Paris. De lanne douvan, nan 1980, mèt toutoun-banbou a te genyen Gran Kouwonn Marakas-lò atè Paris. An dekou anchay dousin pou lakou-moun matnik lòtbòtsay te pe vire trape chimen yo, pa gare nan boksonn Paris a otila anchay glas ka klere. Anlè disk ta'a, anchay tit Ehèn Mona depi Bwa-brile otila lang natifnatal matnik la te ka wakle jik "bibon dachin" otila an pawol franse bannann "suce ton nannan bibon dachin" ; depi toutoun-banbou rale-menmen-vini Agoulous se lanmò a jik tanbou-djouba toumpak Begi begi bang lan, "ou te di sè mwen ou ke bay mago (mako) ou mete'y si do e ou fè dodo..."

Mi miserico. Se nan menm lanne 1982 ta'a eti disk ta'a rive nan bak-disk gran magazen Fòdfrans. Te ni tit ta'a "La fè lang fou", eti ka vèvèle disk la, toutoun-banbou a te ka sonnen an son Ehèn Mona, tanbou-di-bas la te la men se pawol-mizik la ki te ja ka kole, "prends le ying donnes moi du yang yang", an kouyonnad Japon ki te debatje atè lakay ek te ka toudi moun Matnik konsi yo pa te j'en sav sa ki lèwdou-tjè-koko magre tousa yich ki fèt depi nanninannan. Kout toutoun-banbou a eti te nawflaw delè men toulong kòdjòm pa ka fè nou bliye an pawol-mizik ki desitire, ki pa ka fè yonn ek ka pati nan tout kote, san sav la'y ka ale. "Afrique ardente d'où je viens", lakou-moun matnik la te pèdi nan an wach-lavi anni-machandiz otila gouvelman franse a te ladje'y tou-touni anlè de pie'y ek te fè'y vale lang li ; nou tout pri adan, Ehèn Mona, mòso-fè Matnik la, rete pri an sa tou.

Blanc Mangé, blan manje. Apre sis lanne san ayen, nan lanne 1988, Ehèn Mona fè disk ta'a eti ka apiye bay-antre se gita elektrik ek se senthe a tou, nan son Ehèn Mona a, epi an djigilòp tanbou-di-bàs la, an bat-dèyè toutoun-banbou a tou. Isiya la, djazè a te pran lanmen anlè djoubatè a ek an son chouval-bwa te toufe son nanninannan Ehèn Mona a. Se an karetel tankon anlòt men nan se lanne zoulk depotjolè ta'a, piplis moun Matnik gare kò yo adan an bankoulele mizik ek pawol san-manman, Ehèn mona tou. Se pou'y te ladje tou lespri-ladje-branbrann li a, ladje Dja pou Jezikri, bay nan mès-kriye-bondje kretjen an eti ki vini yich-papa a, nèhè menm ladje konsians nèg-ginen an pou tjek lespri nèg-kreyol. Anlè disk ta'a, tankon tit la ka fè moun wè ek tann, an franse djol-koule te pran seraj lang natifnatal matnik ek te ladje'y adan an tou tankon an lang kreyol pou-si-an-ka kouri vini.

Nan 1990, Ehèn Mona te pran kouwonn SACEM lan atè Matnik ek te ka sanm sa ki te pare vire pimpe nan karetel mizik li. Ehèn Mona se te an mapipi artis ki te anchouke nan lakou-moun matnik eti owa se lanne 80 an vini ka dekati tankon lakou-moun asou latè ek tankon moun an laliwonn/tan-ka-pase.

Pimpe isiya