Plodari 22 Me 2015 lan

Tòt-ranmande  ta'a 

  

Gawoule nan lari Baltimore, semeda nan lari Fergusson, 40% moun ki lajol nan Etazini se afro-ameritjen la eti yo se anni 13,6% moun ka rete Etazini nan 2010, 77% tibray ka pèd lavi yo nan semeda nan lari Brazil, se jenerachon-dèyè moun-l'Afrik,  Ayiti ni plis mizè pase tout peyi kontinan l'Amerik la, kannan tibray afro-ameritjen polis tjwe nan Etazini, nan 2014, 21 kou plis pase kannan tibray ewo-ameritjen ; nan Trinidad ek Tobago, nan Jamayik lanne-douvan, moun ka anni tjwe moun pou an kaka-chen ; nan Gwadloup, atè Matnik otila pa ni p'an djoktòch politik lakay, brayes la pa ni djoumbat djoumbate, pa ni p'an divini si se pa rete la ka kwenyen tèt yo aleliwon ; nan Sentlisi, Dòmnik, Senvensan, tousa  anchay tibray rete pri nan kontribann kaliwoud la, epi tout semeda eti'y ka rale ; l'Amerik, depi pasay Bering lan jik Latè-dife a, se pa an zayann ba piplis jenerachon-dèyè moun l'Afrik ki te rive la mare nan chenn.

Se tout dekou sosial tenmbolizan ta'a, ki tenmbolizan esa, defaltjan, eti ka fè anchay peyi Karayib la, anchay peyi kontinan an, te batje nan an leve-doubout patapata an tòt-ranmande pou pas eti nèg-ginen pase nan sistenm-ankelele ki te bay anlè kontinan an, asou de siek pase, depi  1641 atè Massachusetts Etazini, eti se prèmie kare-tè anmasogannize angle ki sitire an sistenm-ankelele (atè Etazini, se Georgie ki te dènie a, nan 1750, fok pa se bliye prèmie afritjen rive nan Etazini nan 1619, atè Virginia ek kinès moun l'Afrik ankelele koumanse nan 1645, se pou konprann prèmie moun l'Afrik ki rive Etazini pa te rive tankon ninang-founang men djoumbatè san-chenn delè menm djoumbatayè)   jik lwa 13 Me 1888, Lei Aurea,  atè Brazil, dènie peyi ki desitire sistenm-ankelele ki te demounize nèg-ginen an atè l'Amerik. Sa se pou nou se mande otila an sistenm yo desitire depi 167 lanne pase se ka peze asou lavi moun lajounen-jòdi ? Nan ki peyi esa tan-nanninannan eti se toulong anni an rarataj frèt kon nen chen, se ka sitire liannaj sosial la ?

Men si tan-ki-pase pa pe ka toumpotjole lavi sosial nan an lakou-peyi, si moun an lakou-peyi pa pe ka ale kale djol yo badjole yo se yich ninang-founang ; si pou djòsol sa djòsol, an lakou-moun pa pe ka sanble nan konsit pou depenn pas eti jenerachon-nanninannan te pase, pou rete sonhe soufè eti yo te soufè ; wach-lavi nèg-ginen oben moun ki kole kabèch epi kanman-moun  nèg-ginen an, se pa an djendjen eti wach-lavi piplis nèg-ginen lajounen-jòdi, oliwon-latè, ka apiye lide ta'a eti sistenm-ankelele nèg-ginen ki te bay nan tout kontinan l'Amerik la, nan dezienm dwel 17^enm siek la jik prèmie dwel 19^enm lan, ka peze lajounen-jòdi, tenkant, asou liannaj sosial la, nan wach-lavi-toulejou moun. Se pa anni pou, tire boyo mete pay, tire an rel-kabeche pou mete anlòt rel-kabeche, se pa anni an longsay-ale sikti sosial ki te ke leve nan bitako sistenm-ankelele a ek te ke ka kouri lawonn, bay lè pou'y pase, nan ekonomi anni-machandiz lajounen-jòdi a, se pou zige anlè an kabechaj sosial ka toulong mete ras-moun (si koulè lapo-fidji se ka teste ras-moun) nolfok douvan wach sosial la. Nan menm zimonyonn lan, se pou zige asou kawbe-gouvelman l'Ewòp (ta franse a plis pase tout larestan) ki rete tèt-kole epi lakou-moun l'Ewòp atè se peyi ta'a pou apiye an sweleley ekonomi, sosial, wonn-kabès ek politik.

Se longsay-ale liannaj ekonomi, sosial, wonn-kabès ek politik ta'a nan mitan kawbe-gouvelman l'Ewòp ek lakou-moun l'Ewòp atè se peyi ta'a ki ka fè leve-doubout pou tòt-ranmande a tankon an bay-douvan kòdjòm, an leve-doubout dekòchte an lakou-peyi, an karetel politik, tousa. Men, lamenm la, se pou se konprann leve-doubout ta'a tjòbol ; asou an bò, nan peyi anglopal, se an leve-doubout politik, an bay-douvan eti se gouvelman an sitire, nan lespri defann tèp fetayan peyi yo, mande moun peyi a vini apiye gouvelman an ; lòtbòtsay, nan peyi anba jouk franse, Gwadloup, Gwiyann ek Matnik, peyi otila pa ni p'an gouvelman natifnatal, p'an djoktoch politik lakay, se toulong an leve-doubout eti krèy lakou-peyi a ka sitire, sa eti ka demitannen patapata politik la, patapata wangannite-politik la.

Se pou se lonyen karetel leve-doubout pou tòt-ranmande atè peyi anba jouk franse. Se atè Matnik epi "Konvwa pou Réparasyon" eti ka sòti Sentàn rive Prechè chak lanne depi 15 lanne, otila leve-doubout ta'a pi anchouke, pi sitire kare. Sa eti ki pi pantann nan leve-doubout ta'a se ladje eti'y ladje tout lespri kakole a, lespri nèg-mawon an, lespri 22 Me tankon an ranboulzay toumbile-sistenm-sosial eti te ni nan memwa tan-nanninannan ta'a (memwa eti te ka pe tankon lawouzaye, tankon palantje patapata wangannite-politik la, ranboulzay sosial la, tankon ranboulzay wonn-kabès la, delè menm an vire moun-nan-moun) pou gloriye, isiya la se pa te tankon plere anlè sa, anni soufè eti gangan ninang-founang yo soufè. Yo toulong mete soufè ta'a douvan-douvan, teyatralize'y, ki fè yo pran gangan yo pou manman/papa yo, sese yo, brada yo, delè konpè yo ; plis pase an "nou yich gangan nou" tankon si lakou-peyi a pa te toumbile se se an tizing toumbile, depi 167 lanne ; se plis atè Gwadloup otila lespri gloriye gangan ki soufè ta'a ka bay ; se lide ta'a eti sistenm-ankelele a se anni kèlè a oben ninang-founang lan mare nan chenn ek jik jòdi, chenn lan te ke nan kabèch tout moun menm moun an eti ka vini plere asou pas gangan te pase pou anchouke limenm te anchouke nan kabèch li, lide ta'a eti se an larel-gouvelman franse ki tire sa an jou konsa. Se, longsay-ale, nan lang franse a otila yo ka plere asou soufè gangan yo te soufè. Man pa nepi sav si ni moun Gwadloup, Gwiyann ek Matnik ki sa li, konprann, matje, kabeche lang-matje Gwadloup la, lang-matje Gwiyann lan ek/oben lang-matje Matnik la (si'w sa li, konprann ek kabeche yonn ou pou sa li, konprann ek kabeche de zòt la), ke sa konprann bagay ta'a eti si nan lanne 76 la, avan dekou ta'a eti Guy Cabort-Masson (1937-2003) ek se konpayel li a (A. Ferdinand, J-C. Lauréat, L. Bravo, epi dòt) te ale kase an kadafa 27 Avril eti Aimé Césaire (1913-2008) ek se konpayel li a te sitire nan memwa Victor Schoelcher tankon  delofè ninang-founang, moun Matnik te ka salvaloure goumen koubarè sistenm-ankelele a, an ranboulzay sosial, tousa eti ka anchouke rarataj la asou sistenm lan ek ka palantje nèg-ginen an, moun Matnik, moun Gwadloup, moun Gwiyann, moun toupatou oliwon-latè ; owa se lanne 90 la, apre konsit Durban lan (nan Repiblik Afrik-Anni-Solèy la), an konpanyi moun vini ka apiye asou soufè eti ninang-founang soufè, se toulong an rarataj ek se pa ayen sa te ke toumbile ba yo nan soufè yo te soufè, men sa eti te ka depotjole mabial plodari ranboulzay koubarè-sistenm-ankelele a, kakol nèg-ginen an konsa sistenm-ankelele a te koumanse. Se pou se konprann sa eti ka-demounize-moun ta'a, kout-senbòt ta'a, ni wonn-kanman'y ki ta'y, moun eti'y foute kout-fè a pèdi tout kanman-moun li, pa te pe kriye bondje'y, pale lang li, ek plis pase tout te pèdi tit-fanmi li, ka vini ninang-founang nan an peyi lòtbòtsay, an kontinan dèyè-dlo, tousa, man ja matje sa nan plodari 22 Me douvan, tousa eti ka fè nou ka ladje larel tontenn lan, moun-yonn-tou-yonn, pou bay adan larel-gouvelnaj-peyi a, lakou-moun, vire nan larel tontenn ta'a ; nan larel-gouvelnaj-peyi otila an ka-demounize-moun, an kout-soubawou, asou moun-peyi-natifnatal, asou moun-oliwon-peyi pe bay nan tribinal toulong, depi larel 1994 la, nan larel-tontenn lan, an ka-demounize-moun se, depi larel 17 Jwen 2008 la eti ki fè'y ladje 30 lanne, anni 5 lanne o-plis. 

Annou konprann kòdjòm sa eti man ka matje a, mètafè leve-doubout pou tòt-ranmande atè Gwadloup, atè Gwiyann, ek atè Matnik, rete adan lespri zige pou an wangannite-politik peyi yo, an djoktoch politik natifnatal,  nan se peyi ta'a eti se anni sa ki te ke pe fè moun peze asou lavi yo, fè pou jenerachon-dèyè pa se pèdi, nan an bat-zie, tout tjouns eti jenerachon-douvan te ladje nan lanmen yo kòtok, tjenbe divini yo nan de lanmen yo, men lespri menm patapata ta'a ka depolitize'y, ka tjòbolize'y ek ka voye adan an bagay eti ki nan karetel ras-moun an. Leve-doubout pou an tòt-ranmande ta'a rive lè gouvelman franse te ladje anlè isenbòt li ek pran sistenm-ankelele a tankon an malfentri koubare moun nan moun yo, an ka-demounize-moun, men pa te le tann pale tòt-ranmande, sa eti te ke leve an konpanyi moun peyi-natifnatal franse kont anlòt konpanyi moun peyi-natifnatal franse, an semeda ras-moun, nan lespri kawbe-gouvelman franse ta'a. Si yo se topaye asou sistenm-ankelele tankon an ka-demounize-moun, an malfentri koubare moun-nan-moun yo, san p'an tòt-ranmande jenerachon-dèyè se te ke pou teste se moun ta'a, se te anni kèlè, anni ninang-founang, anni wawa, se larel franse a ki fè yo vini moun an lakou-peyi politik, moun-nan-moun yo ; ek, yo pa te ke pe ni an divini moun-asou-latè ki ta yo andewò lakou-peyi politik franse a ; yo pa te ke moun an peyi-natifnatal, ni menm moun asou latè men bagay kòtok La-Frans, branbrann peyi ta'a, sa eti ka fè se anni kawbe-gouvelman an peyi ki te ke pe mande kawbe-gouvelman anlòt peyi pou peye pas yo fè yo pase.

Se tout bidim distopay la nan mitan peyi CARICOM, peyi anglopal epi peyi franseopal la, se djoktòch politik eti Gwadloup, Gwiyann ek Matnik pa ni pou ta yo. Asou an bò, kontel gouvelman Sentlisi pe apiye anlè moun Sentlisi pou pale nan tit yo men an ti konpanyi moun-doubout Matnik, an sosiete (an krèy-moun, une association loi 1901), abo yo se piplis moun Matnik,  pe ke sa vini pale nan tit moun Matnik ki te ke jenerachon-dèyè moun l'Afrik ki te anba chenn sistenm-kèlè a. An sosiete pa pe, nan larel-gouvelnaj franse a, ka pale nan tit an peyi-natifnatal, nan tit moun-peyi a ; franse a epi djol krache anlè moun oliwon-latè li a, pa le tann pale moun-peyi-natifnatal Matnik, oben peyi-natifnatal Gwadloup, sa pe pa bay adan larel-fondas-politik franse a eti nan liy yonn lan ka patapata, "La-Frans se an Repiblik yonnife, san djoktòch djanmbel, demokratik ek sosial". Lamenm la se pou konprann si ni an karetel, se atann se peyi ta'a, Gwadloup, Gwiyann, Matnik, se vini trape an wangannite-politik, sòti adan larel-fondas-politik franse a oben se pou kawbe-gouvelman anlòt peyi ki te anba jouk La-Frans ek ki trape, jòdi-jou, an gouvelman natifnatal (anni yonn ki ni nan Karayib la), te ke pòte patapata ta'a ba yo, se pa nepi pou dèmen ka rive dawlakataw. Tout tjak la se lè gouvelman franse pa pe pran Matnik pou an peyi-natifnatal, men anni an kare-tè franse nan Karayib la, yo pa ka pran moun-peyi-natifnatal Matnik la pou moun-peyi-natifnatal men anni an moun-kare-tè franse.

Dèyè patapata tòt-ranmande a nan an peyi otila pa ni p'an kawbe-gouvelman, p'an djoktòch politik natifnatal se pou toulong an bidim patapata ras-moun (ras nèg-ginen isiya la) se leve ek debaba, tenkant, tout patapata politik, ka degonfle tjè konpayel politik pou sav tout moun pou sav goumen ta'a ja pèdi avan prèmie blo, leve fese atè. 

 

 

Pou plis, Pimpe Isiya