Plodari 22 Me 2014 la

Sistenm-wawa nan film-sinema

Nan se film-sinema asou sistenm-wawa ki te ka  woule atè kontinan ameritjen an nan dezienm dwel 17^enm jik pou prèmie dwel 19^enm siek la, ni toulong dekou ta’a otila an nèg-ginen ka pran an wonn karata nan pal do’y douvan zie tout nèg-ginen bitako a. Se an masogan l’Ewòp te ka fè kout frèt la men, delè, se te pou’y fòse anlòt nèg-ginen fè’y. Nou pa nepi sav si se rarataj sinema a ki ni twòp kabechinaj anlè dekou tan-mare ta’a oben si sa te ka fèt konsa nan wach lavi-wawa a.

Lavi an wawa nan sistenm-wawa l’Ewòp atè l’Amerik la se pa te, man ja matje-kabeche, vire matje-kabeche, toulong matje-kabeche sa, tankon lavi an wawa nan sistenm-wawa toupatou oliwon-latè pou toumpak de wonn-kabès eti’y te ka chaye. Wawa epi mètafè sistenm-wawa se pa te moun menm lakou-peyi, menm lakou-kabès-oliwon, menm kontinan an. Lè sinema a ka fè nou wè an nèg-ginen anba an wonn karata, se pou’y se branbrannize toumpak ta’a. Se pa anni an sweleley, an dekou otila an konpanyi moun  te ka swelele anlòt konpanyi moun konsa fèt nan tout lakou-kabès-oliwon, toupatou oliwon latè ; isiya la, se pa anni pou larel-nwè a eti ki sitire’y, ni anchay kabès, mès, wach-lavi sosial, wonn-kabès te ka toumpakte yonn epi lòt ; ni anchay kabès, mès, wach-lavi sosial, wonn-kabès nan makrèy-moun yo rape anlè kontinan l’Afrik ek chaye anlè kontinan l’Amerik, yoruba a se pa te menm moun epi ibo a eti limenm pa te menm moun epi ashanti a, nan chak makrèy-moun ta’a ni anchay krèy-moun, anchay kabès, mès, wach-lavi sosial, wonn-kabès (Mina a se pa te menm lespri epi Adja a nan lakou-kabès-oliwon yoruba a), men lòtbòtsay, ni anchay mès, wach-lavi sosial ek wonn-kabès amerendjen epi ni anchay mès, wach-lavi sosial ek wonn-kabès l’Ewòp. Ki fè, kabechinaj sinema a ka anni depareye nèg-ginen wawa asou an bò ek lòtbòtsay betje l’Ewòp mètafè sistenm-wawa a, se pou’y pa te menm wè amerendjen nan tousa. Kout-zie ta’a, lespri ta’a, man ja kabeche sa tou, ka piti kakol nèg-mawon an ek ka depenn sistenm-wawa a anni tankon an anboktaj ras-moun, nèg-ginen l’Afrik douvan blan l’Ewòp, la eti an sistenm-wawa se, dabò-pou-yonn, an sistenm djoumbat otila pa ni p’an topay-djoumbat ek nan menm karetel la pa ni lajan-djoumbat. Se anni nan La última Cena otila Thomas Gutierez Alea, moun Kouba te ka kriye’y Titón, ka fè moun wè ek tann tankon an tilili wonn-kabès nan makrèy wawa a, yo ka veye anlè tèp yo ki ta yo, yo pa ni menm larel-ale a, yo pa trape menm lespri anlè lavi a (weltanschaung)  ek an nèg-ginen te pe pi senbòt pase an masogan delè, tankon lajounen-jòdi, an nèg-ginen Matnik pe ka pi isenbòt pase yich-man-bans betje a. Se pou film lan se rive, pi nolfok, ladje anboktaj ras-moun an nan chimen. Se pou se konprann lamenm la, La última Cena se mapipi film-sinema a asou sistenm-wawa a nan tout film-sinema kontinan ameritjen an, pou rive eti’y rive konprann se sistenm-wawa a eti ka demounize moun, nou pa ka bliye kanmenm se moun l’Ewòp ki mennen’y vini, se pa an konpanyi moun ki te ke pi moun pase anlòt konpanyi moun, se sa Frantz Fanon ka matje nan liv li a, Peau noire, masques blancs.

An film-sinema se pa anni an bann foto kole yonn dèyè lòt, double epi an bann-son, pawol, mizik ek bri lavi toulejou. An film-sinema se an rarataj sitire eti ka yonnife anchay dwel-rarataj-film, yonn epi lòt, asou an bann-son ek sa ki pòte plis isiya la, se potjel jwenti a pou ladje an dwel-rarataj-film bay adan anlòt dwel-rarataj-film. Lamenm la, fok ke sa di limiè a, poto-mitan nan sinema pou klere ek bidjoule eti’y sipoze klere ek bidjoule  se jwenti dwel-rarataj-film ta’a, fè yo woule flouz, klere an bagay eti ki te nan an dwel-rarataj-film douvan pou fè’y vire nan an dwel-rarataj-film dèyè, delè bagay ta’a pe debranbrannize nan an son, an pawol, an mizik, an bri, tankon nan dwel-rarataj-film ta’a nan The  Color Purple, se pa an film-sinema asou tjek sistenm-wawa te ka bay nan Etazini, otila Miss Nettie (Akosua Busia) ka aprann Miss Celie (Whoopi Goldberg) li beyaba a, nan latjwizin lan, kamera a ka kouri pianmpianm anlè masonn se foto a, ka rive anlè vit la otila Miss Celie fè an won-klèsi, swiye neblin lan ek se pou gwo tèt Albè a (Danny Glover) vini antre adan tankon an pòtre (an djing nwè asou lanèj la tankon djing nwè anlè masonn-foto a, pou ba zie moun an kote jete zie nan blayi blan-lanèj ta’a) ek lè Netty mande Celie, sa sa ye sa, se pou’y kriye « misie » ek pou kamera a sòti dewò nan karetel ta’a, pou tann Albè di papa Netty « I want to marry your Nettie », se jwenti dwel-rarataj-film ki pi bidjoul (fok pa bliye kanmenm dwel-rarataj-film Sergio Leone la nan Il buono, il brutto, il cattivo lè Touco ka rantre benyen nan saloon lan epi wouvè-fèmen se lapòt san tatjèt la ek ka fini anlè pawol ta’a eti Touco ka di : « lè’w ka fè an kout-fizi, se pa pou rakonte lavi’w ») nan tout karetel sinema a oliwon-latè. Si pa ni kavale-ale kamera a, pa pe ni sinema, nou pa adan an tire-foto otila limiè a poto-mitan tou men limiè ta’a toulong ni anni an karetel, anni an kote sòti-pou-rive ; ek sinema a se pou toulong vire li film-sinema-douvan asou menm fantefrak la, si se pa sa, se pa sinema.  Tousa pou se rive fè moun li, film-sinema asou lavi-wawa a, depi Slaves Herbert Biberman nan 1969, oben  Mandigo Richard Fleischer nan 1975, jik Twelve years a slave Steve McQueen lan nan 2013, trape toulong de-o-twa travelling (piplis adan yo se travelling-ale-epi pou lonyennè a se ka wè kò’y andidan film lan tankon zanpanlan-film lan), an wawa ka kouri pou gare se dòg betje a epi se chen yo a, eti se toulong an dekou kavale-ale ka distopaye epi dekou rete-san-brennen wawa a (nan barank gaba a oben nan rete anba wonn-karata a), men plis pase sa, se pou nan se film-sinema ta’a se toulong an dekou kavale tan-ka-pase ek fè pou lonyennè a se ka rive bay antre, li tou, nan dekou-film lan, tankon rive toumbile rarataj la limenm.

Se film-sinema asou lavi-wawa a rive machokete lespri moun asou sistenm-wawa ki te bay nan peyi l’Amerik, plis pase lekol, plis pase rarate-kabès fanmiyal.  Ek nèhè se se film-sinema ta’a ki fè si moun peyi kontinan l’Amerik la, pa fouti mete se kakol la, se kout nèg-mawon an, douvan, pa menm pou an penteng tizi ; pran sistenm-wawa a (man te ke pi simie matje laliwonn-wawa men man pa nepi sav si moun ki sa li ek konprann lang ta’a ke pe sa konprann sa) pou  an dekou san wabap, an nanninannite otila p’an moun pa te pe chape, se se menm ekzade nan lespri’y, pou koupe eti yo te ka pe koupe pie yo tankon nan Roots Tribute to Kounta Kinte, lè koubarè-wawa ka koupe pie dwèt Kouta Kinte pou’y te sispann mawon. Ehe, lè man ka matje sistenm, man le teste lamenm la, ni anchay laliwonn koubaran adan, anchay laliwonn anba-fèy, anchay jès, anchay mès, anchay kabès, anchay wach-lavi sosial, anchay wonn-kabès ka bat pou depotjole sistenm ta’a ; oben lòtbòtsay, anchay laliwonn sitiran ka bat pou se vidjoze’y, fè’y tjenbe larel. Men se film-sinema a pa sa rive fè moun wè sa, fè sa brile moun, se zafè tan-ka-pase pa ka rive stanmpe nan an film-sinema menm lè yo se matje «twa, kat senk, dis lanne dèyè» oben fè wè an tjanmay-piti vini kalabray oben gran-nonm nan yonn-de-twa kavale-ale kamera, an bay-douvan nan letjèt-anlè dapre sa Beliya yich mwen teste ; man se pè !

Se film-sinema asou sistenm-wawa a ka toulong fè moun wè an sistenm-wawa tankon yonnife ; an sistenm nan ledjans rek palab la eti te ke ni penteng li ki ta’y, larel li ki ta’y, dekou’y ki ta’y men an moun pou sa wè pa ni an sistenm-wawa men ni pliziè, ta franse a eti te pi senbòt ek soubawou pase lezòt, pa te menm ek ta angle a eti limen te pi radi pase ta panyol la oben ta pòtidje a eti te pi, tankon, moliann, jik pou Xica Da Silva (Carlos Diegues, 1976) se pe te ka brè dlo’y aladous. Men nan an menm sistenm kontel nan sistenm-wawa franse a, pe te ni an bitako otila anchay semeda-dekale-moun te ka bay tankon te pe ni bitako otila pa te ni p’an semeda-dekale-moun men anni semeda–desèvle-moun. Ni an sistenm won-nan-won (sistenm franse a, sistenm angle a, sistenm olande a, sistem panyol la, sistenm pòtidje a) ek nan chak sistenm won-nan-won ta’a, nan chak peyi (sistenm-wawa franse atè Matnik pa te pe menm ek sistenm-wawa franse a atè Gwadloup oben Ayiti) chak betje a ka ba bitako yo an potjel kawyadolaj, gouvelnaj bò-kay. Sinema pa ni tan pou tousa, sistenm-wawa eti film-sinema ka fè moun wè nan de koko-zie yo se toulong  tankon an potjel-kabeche (idealtyp, Max Weber la) eti ka chaye tout penteng tout sistenm-wawa eti moun te konnèt men anni penteng gwo semeda dekatje nèg-ginen eti sinema ta’a ka fè moun wè, pou sav nou sav sinema pa ke sa fè moun wè nan de koko-zie yo an penteng semeda-desèvle-moun, teyat la pe rive fè’y pou tan teyat (zanpanlan an ka ladje wonn-kanman’y anba rarataj la) ki  pa menm ek tan sinema a otila zanpanlan an ka toulong rete limenm nan rarataj la.  Zezé Motta pa ka j’en toumpotjele nan Xica Da Silva.

Ni anpil film-sinema asou lavi-wawa, asou sistenm-wawa a ki te bay nan l’Amerik, ek man pa ke pran yo yonn apre lòt, isiya la, konsa men man ke gade wè pran le gran larel-kabeche ki kouri lawonn nan se film ta’a eti man ke mete La última Cena, Quilombo, Roots, Amistad, Django unchained ek Twelve days a slave douvan. De film ta’a, Django unchained ek Twelve days a slave pou tan ki pòkò kouri anlè yo ek sipoze yo sipoze vire li tout film sinema douvan asou sistenm-wawa a ; Roots eti se pa an film-sinema men an tele-film nan 6 dwel 90 minit, pou pòte eti’y te pòte flandjàt wawa a nan l’Amerik douvan kout-zie moun, oliwon-latè. Amistad se pou kout-zie-klè krache-dife eti’y ka jete anlè makrèy wawa a tankon moun te ka kabeche anlè flandjàt ta’a, anlè triminay yo nan lavi toulejou. Quilombo eti ka fè nou wè an kakol sitire djok, an kakol politik eti te pe woule anni nan sistenm-wawa pòtidje a, ek te ka fetaye toulong, lakou nèg-mawon an atè Palmares ; Repiblik Palmares la eti te ja anchouke lide toumbilaj sosial la, lide an wach-lavi mabial, ta Para a tou, siek-tan dèyè. Epi La última Cena eti ka rete film ki chaye plis kabès asou sistenm-wawa a, ka fè moun wè tilili kanman ki te ni nan makrèy wawa a, tout bagay eti ka fè moun sav sistenm-wawa ta’a se an sistenm ; kifè,  ni an bidim kantiyonn ka bay adan, anchay welto, ou wè’y ou pa wè’y.

Pou plis, Pimpe Isiya