Sistenm lang Matnik la nan :

Antipilonn-liannaj karayib la

 

 

Man toulong kabeche owala moun vini ka matje an lang nan medja kouri-nouvel se pou lang ta'a ladje tout zandja lang an tilili langannistik (lang pale'y, lang kreyol li) ek ba'y nan sa mwen ka kriye an antipilonn-liannaj langannistik, vini lang natifnatal an peyi, lang an peyi-oliwon, an lang pou letjete nan divini, an lang eti ka konte tout tjouns langannistik li, jou-ale, jou-vire. Lang matje, se pou lonyen lang la nan an laliwonn/tan-ka-pase ek se pou toulong mete douvan an depareyaj lang-matje/lang-pale, pi nolfok, lang-kabès/lang-badjolaj. Lang medja a, se se lang medja pale-pawol, medja badjozè, medja badjolè, se an lang matje ; nouvelis la, badjolè a, badjozè a, sipoze matje plodari yo avan yo se rive nan medja, wouvè anba nen yo pou fè'y kouri lawonn.

Apiye man se apiye asou lide-fondas antipilonn-liannaj langannistik ta'a, se pou moun ka li aleliwon, se konprann an lang se an sistenm ek si ni an sistenm se pou ni toulong an brannzann anchouke/dezanchouke/vire-anchouke, anchay siti-sitire (siti-sitiran, siti-desitiran, siti-koubaran, siti-vire-sitire, patali patalòt) eti ka kouri lawonn, dekouri-lawonn, vire-kouri-lawonn adan. Pi nolfok se pou konprann, an lang ka woule nan lavi a ek tankon an moun, an bèt, se pou'y vini ka pran pawol pou lang eti'y ye, anchouke nan an laliwonn, pran lang epi lang peyi oliwon, vidjoze, pran plis karisti, pèd kalibich, dechèpie nan anchay siti-desitiran jik pou dekati ek djigilòp an jou, men dekou ta'a pa pe ka woule asou an jenerachon, se konte sán-epi jenerachon ale ; delè menm an lang pe ka djigilòp pou vire leve pi nolfok asou anlòt potjel lang oben anni nan an laliwonn kabès, an laliwonn mès, an pas-similak, tjek iwì egúngún, simidòy se gangan yoruba a, tjek abù ochiè si se pa abù ọma, lang se gangan ibo a. An lang se pa an moun, ni menm an bèt, se pa nepi an ba'ay branbrann eti te ke pran an potjel ki pa ka toumbile nan tan-ka-pase ; an lang se an wèy asou lavi a, weltanschauung alman an, eti moun ka sitire/desitire/vire-sitire jou-ale, jou-vire, ek eti ka toumpotjele moun nan moun yo (wonn-kanman moun an, si se pa moun-doubout li), nan an laliwonn/tan-ka-pase, lè'y ka doubout an sistenm kabeche, an wonn-kabès, apiye anlè jenerachon-douvan pou letjete nan divini. Se pou se tann ek konprann, an lang-matje ka djoumbate, jou-ale jou-vire, an o-pi-rete-mabial eti ka fè lang la tankon an sistenm.

Tousa pou teste isisya la, lang la eti moun Matnik ka kòche toulejou, nan matje tankon nan pale pou wè yo pa sa/le wè'y an zie, epi anchay palab oben kanman franse desèvle yo a, si se pa debiele nan mitan kabèch, se an sistenm langannistik mabial (man pa nepi sav si ni sitenm ki pa mabial) eti an moun ki djok nan kabèch li pa pe mare epi an tit lòlòy "lang kreyol". Tit "lang kreyol" ta'a ka toulong treleye lide an karetel ras moun, an kalanmplan tounen kabès ek wonn-kabès nan tjek ras tankon nan krannte ras nèg-ginen Eme Sezè a, toulong liannen epi sistenm-wawa a eti se an dekou laboulok Matnik men an dekou se pa laboulok la limenm, pi nolfok an matjoukann l'Ewòp douvan, l'Afrik eti yo pa j'en fouti pran pou kontinan eti'y ye, toulong dèyè, l'Anmerik otila yo
doubout ka rete, ka pete gwo zotèy yo, laliwonn kòtok yo, pa kontinan asou latè. Nan karetel lang kreyol ta'a eti piplis moun ek langayelè Ayiti, Gwadloup, Matnik ek Gwiyann batje adan'y lan, ni toulong lide an titili langannistik (tout moun te ke pase adan, anni Inwit la ki pa pase adan ; se moun ta'a pran lang yo a pou an manawa-gwo-larat, si se pa tjek tou-kaka-foule) nan fondas lang la, nan pipirit lang la jik jòdi, men yo pa le tann pale an vire-machokete toulong nan tan-ka-pase. Nan plodari kreyolis la, tankon nan plodari krannte ras nèg-ginen an, nan plodari afritjennis ki pri nan ras nèg-ginen an tou ek franse nwè debiele a, tan pa ka sanm sa ka pase, yo rete pri nan bitako-wawa 18^enm siek la, pòte betje a anlè ek pa fouti pran wawa afritjen (eti ki te toulong liannen epi nèg-mawon an) tan ta'a, tankon an moun asou latè, epi tout mès sousèkè'y men epi tout kabès kakolè'y, tou. Wawa se pa te an wonn-kanman (slave was not an identity), se te anni an dekou sosial ek owala sistenm-wawa te pe ka bay, se pou anchay moun te kakole epi tjouns yo te trape, delè se te anni fè wol kakole, fè an welto, ou wè'y ou pa wè'y ; ek se pou yo te toulong mare, vire-mare tjouns pou kakole.

Si man matje antipilonn-liannaj karayib, se pa pou fè djèz ba moun, tjek ganm sisibòwdo, man se moun Mòndezes, kare-tè kakol natifnatal Matnik la, eti ki te pòte lang ek kabès Matnik la nan fetay lang ek kabès ; an-an, se pou mwen se rive fè moun konprann ni anchay liannaj ka bay ek eti ka antipile (to pile up, oben ir juntando) jou-ale, jou-vire, chak liannaj ka vire fè liann yonn epi lòt, yonn-a-lòt, yonn douvan lòt, yonn asou lòt, yonn bò lòt, yonn pou koubare lòt oben yonn pou vidjoze lòt, sa epi tousa. Se pou konprann tou, sistenm lang ta'a (ankò an kou, sistenm pou laliwonn/tan-ka-pase eti ki mete'y doubout) ka toulong vire pase lanmen nan tout ti siti-sitire eti'y mete-doubout, sa eti nan wanniwannan sistemis la yo kriye brannzeng andidan sistenm lan, grèd desitiraj andidan, entropy (gk. entropê, toumpotjelaj toulong), tankon an karetel desitiraj toulong ki bay nan tout sistenm fizik, sosial oben lakou-moun. La eti ni sistenm, ni toulong tou an karetel kore, vire-sitire, eti yo kriye néguentropie nan franse, oben negative entropy nan wanniwannan sistemis la. Pou pèsonn pa pete gwo zotèy yo anlè wòch douk ek fann kabèch yo san p'an tij kristofin oben marakoudja, tout sistenm lang tankon tout lakou moun, sitire pou tjenbe larel douvan toumbilaj teknoloji, ekonomi, sosial, kabès, wonn-kabès, epi dòt ; ek se pou yo toulong bat, tjenbe an kalibich nan mitan desitiraj epi sitiraj/vire-sitire eti ka bay pou se siti-sitire a fè tilili oben vidjoze.

Lang Matnik la leve, tankon lang kreyol (mèwè, tout lang asou latè leve lang kreyol an jou men toumpotjele towtow pou vini lang an peyi, lang peyi-oliwon, epi), lè an konpanyi tjanmay dezienm jenerachon afritjen an, rive pa te pe tann ek konprann nawflaw lang gran-manman ek gran-papa yo te ka pale. Se lang afritjen ta'a, se lang yoruba a, se lang ibo a ek se lang akan an, pou piplis, pa te ni p'an djokte pou te nonmen laliwonn/tan-ka-pase atè Matnik ; sa fè, se tjanmay ta'a vini ka sèvi anni wanniwannan djoumbat wawa a eti yo blennde, kon yo te pe, epi palab anzandjayan yoruba, ibo epi akan (se lang twi a -ashanti - ki te piplis nan se senk lang akan an, ni anchay wanniwannan dèyè pou karant-epi lakou akan ki te ni), nan zwel-sere, djendjen sosializay yo anba seren an. Man espere tout moun ja sav se lang afritjen an yo menm se pa lang ki te yonnife, te ni ven-epi janjolant yoruba, ibo, se pa menm pale, ni senk lang akan eti karant-epi lakou-langannistik ka pale epi ni anchay wanniwannan ki liannen epi yo, kontel abè, abidji, aboure, abron, adjoukrou, akye, ebriye, epi dòt. Man espere tou, langayelè Ayiti, Gwadloup, Gwiyann ek Matnik la sav lang franse a tou, pa te yonnife, se apre prèmie semeda oliwon-latè, 1914-1918, otila lang-pale franse a vini yonnife atè An-Frans tankon lang jou-ale, jou-vire, ale-wè atè peyi-karayib. Tousa fè, lang djoumbat wawa a se te an lingua franca, an lang kole palab towtow, anni pou rive djoumbate ansanm, pou sav an koutla-bonda-mate se pa an madjoumbe oben an wou wouye san manch. Si an moun se lonyen lang Matnik la lajounen-jòdi, sa eti ka kreve zie'y se flòkò eti lang ta'a flòkò nan palab pou depenn an laliwonn, pou anzandjaye kanman moun, lespri moun, bagay konsa. Men nan menm balan an, lang ta'a chaje epi palab brannzeng, palab rache-koupe, debaba, dechouke, defolmante, defoutje, dekale, dekalaminen, dekachte, dekalbande, dekalfoutje, dekalpiche, dekatje, dekatjopinen, defaltje, dekapistrele, dekoukounen, demantibile, depaye, depenyen, deplotonnen, depotjole, deprele, depri, detoutounen, detrase, tousa epi anchay dòt. Se pou moun ki lonyen lang la se wè epi mwen, piplis palab afritjen ki kouri lawonn lang la lajounen-jòdi, se palab ka depenn anni kanman moun. Anni katjile, lamenm la, piplis palab afritjen ta'a se palab yoruba oben palab dòt lang afritjen ki pase nan lang yoruba a, kontel àkárà leve marinad grenn pwa adan an lang ibo, kouri lawonn lang yoruba a, ákarà, ek vini akra nan lang Matnik la eti se an marinad grenn chou ek dòt chouk san farin, anni pou Vandrèdi-sen, rive accras nan franse eti se an marinad lanmori toulejou. Anni kajile anlè tousa, se
tjanmay ta'a eti jenerachon-douvan yo te yoruba pou piplis, pa te defolmante se palab yoruba a anchay, la eti yo te defolmante, delè debaba, se palab franse a oben ewopeyen an, menm se ta afritjen an eti ki pa te ka kouri lawonn se lang yoruba a. Akakwel, agoulou (awousa), bèlè, beliya, bòbòy, bokodji, chèlè, da, djann, djendjen, djòkò, djouba, eya, flògòdò, gangan, imaniye, jelbèdè, kalennda (twi), kanigwe (awousa), kòkòdò, kwel, ladja, lele, lole, lota, lotjo, madafa, matjokèt, masoukwel, mazonn, moko-zonbi (awousa), moun (awousa, kikongo tou), nika, oton, ougan, pewodji, ròklò, sese (twi-akwapem), sokan, soukouyan (awousa), tjoupèpè, tjok (awousa), toumblak (twi-asante), toutoun, vèvè, voukoum, wangan, wawa, wòkòkòy, wototoy, wouspel, yasa, yoka, zagala, zanbo, zawa, zòbòy, zongonn, zoukoun, zouzoun, zouk (ibo), zwel, epi anchay epi anchay dòt ; tout palab ta'a leve oben kouri-lawonn nan yonn adan se lang yorouba a, nan menm ledjans epi ta lang Matnik la.

Bat nan plodari antipilonn-liannaj karayib la se toulong tjoke de mapipi tjak tankon tout lide antipile liannaj nan kabès sosial la. La eti ni antipilonn-liannaj (complexness) ni anchay siti-sitire ka kouri lawonn, ka anbokte delè, ka pòte-kole dòt lè, ka wakle oben dekati, si se pa djigilòp, kosedjo-kosekwèt pou fè an zie-dou zay ba manzè Sandra lang Ayiti a ; se pou mande-sav kote eti se siti-sitire ta'a se sòti, wach yo nan pipirit sistenm lan ; se pou mande-sav asou karetel yo, dekou otila yonn ka depareye epi oben douvan anlòt (distinguishing), dekou otila, (complementariness), yonn pe ka pòte-kole epi anlòt. Se mwen menm ki matje toulong se lang ibo a pe te ka sere anba oben adan se lang yoruba a pou sav man sav betje ewopeyen an pa te le tann tit ibo nan zorèy yo ; se mwen menm ki matje, vire-matje, nan l'Afrik anba-solèy avan ewopeyen an debatje, an mapipi semeda oliwon kinès lò a te ka bay ek se pou anchay lakou yoruba ek ibo te pòte-kole pou tjenbe doubout douvan sweleley awousa a epi laliwonn-wawa se arab la. Tousa pou tann ek konprann, lang Matnik la, tankon lang Ayiti a oben lang Gwadloup la, lang Gwiyann lan, leve nan an laliwonn karayib oben amerik eti moun ki sitire lang ta'a pa te trape tout kabès anlè'y ek sa tou-yonn ka tjobole antipilonn-liannaj la. Mi tout kabechè-langayelè asou latè pou sav lang la ka toulong chape anlè moun ka pale'y, moun ka matje'y tou, delè ; ladje yo anlè de pie yo nan chimen-douk ; yo pa tou-touni anlè de pie yo, isiya la.

Pou plis, Pimpe !