Mande-sav anlè djoumbat la atè Matnik

Djoumbate pase djobe ?

Mi an ti-pawol eti lang Matnik la ka ladje : Makak di : si travay te bon, yo pa te kay peye pou fè'y, eti ka fè moun tann ek konprann, nan lespri moun Matnik, se pa epi djoumbat eti an moun pe rive nan lavi a. Toupatou oliwon-latè, se anni epi djoumbat eti moun ka rive, san kontribann, nan lavi ; atè Matnik, moun ka djobe dri, yo pa ni plis prel nan lanmen pase anlòt, men yo pa ka letjete nan djoumbat la ek lamenm la se pou man se katjile, se pa pou sistenm-wawa ki te ka bay atè Matnik nanninannan, toupatou asou latè an sistenm-wawa te bay nan an tan wèt oben an tan lonji nanninannan, men pou sistenm ekonomi-machandaj ki rete ka bay atè Matnik, siek-tan apre.

Nan ekonomi-machandaj la eti ki pa ni p'an kare-tre natifnatal (se kare-tre natifnatal oben an kare-tre bò-kay ki pa ni eti ka fè an ekonomi-machandaj, sa'w di Francis, mètafè PALIMA !) moun pa ka djoumbate dis, wonz, douz mwa asou an lanne men anni de, twa mwa ek apre se pou yo djobe oben djoumbate bò kay yo, fè koudmen, lasotè, lawviè-leza, teraj-kay, leskap, rabouraj, jaden, tout bagay eti ka fondase laliwonn sosial natifnatal Matnik la ek an ekonomi-kakolè, an ekonomi eti ka bat pou koubare ekonomi franse a atè Matnik (ekonomi machandè a) ek si ni de sistenm ekonomi eti yonn ka tjoke lòt, se pou an twazienm bay, tankon an ekonomi anba-fèy larelize nan sistenm ekonomi franse a. Se pou delè an katriyenm leve pi kakolè pase kakolè a, tankon sistenm-koubaran djok. Laliwonn sosial Matnik la ka fè lespri anchay michel-moren, moun ka menyen tout bagay, ka djobe aleliwon ka masoke, ka masokade men pa'a letjete nan divini epi djoumbat yo, men pa'a djoumbate pou trape an konsians djoumbatè, an konsians krèy sosial, an konsians yo te'e ni pou ta yo tankon plodari Karl Marx ka depenn li. Djoumbat la ka pòte anchay adan plodari Karl Marx la otila se fondas tout toumbilaj, tout tounen, moun tankon laliwonn ek se pou plodari ta'a depareye djoumbat kòtok (pates valtayri) epi djoumbat lespri (pates bokantaj eti limenm ka machokete pates machandiz), depareye djoumbat flouz epi djoumbat ankantiyonnen. Djoumbat la ka pòte anchay adan plodari Karl Marx la, tankon nan plodari piplis marksis ki vini dèyè, pou sav nou sav tout plodari branbranniz djalektik la (tankon an kalanmplan) fondase asou lide ta'a eti djoumbat la se sa eti ka fè an lakou ladje laliwonn lan pou vini moun nan moun yo, fè laboulok la, branbranniz laboulok tankon an apiye branbranniz djalektik la adan lonyen eti Marx ka lonyen an lakou-sosial (a society here !) epi laboulok li. Branbranniz laboulok la se "tout liannaj antjounsay (djoumbat la isiya) eti ka fè sikti ekonomi an lakou-sosial eti se fondas kòtok eti an mapipi-sikti larel ek politik doubout anlè'y ek ki toulong kantekant epi an konsians sosial mabial". Annou matje sa, nan plodari K. Marx la, se pa konsians moun eti ka fè yo moun nan moun yo men se zandja sosial yo eti ka fè konsians yo. Tousa pou matje, nan plodari K. Marx la tankon nan piplis plodari oliwon-latè, djoumbat la fè moun ladje laliwonn pou woule ti kò yo nan lakou yo, tankon moun yonn-tou-yonn. Djoumbat la te ke ka pete chenn moun, arbeit macht frei, tankon alman an ka paladjole.

Djoumbat ka bay nan tout lakou-sosial ; menm nan lakou nanninannan, moun te ja ka gaye brannzann ki ni pou fè, menm si nan se lakou ta'a moun pa te ka djoumbate pou trape branbrann, toulong plis branbrann, men pou trape tjek zandja sosial, tjek djikanm sosial liannen epi fondas sosial ek mès lakou a. Se depareyaj sosial djoumbat la eti ka fè laliman tèp chak krèy sosial ek se nan anboktaj se krèy sosial la eti an lakou-sosial ka sitire. Si fok te ke anzandjaye djoumbat towtow, moun ke apiye asou lide an brannzann moun eti ki mande fè an kannan degwel ek ka pòte an kannan dousin ba an lakou moun silon tjouns yo trape epi djoumbat ta'a.

An moun pe lonyen djoumbat la epi anchay zie-lonyen, ta ekonomi an, ta sosioloji a, ta wonn-larel sosial an peyi, ta anthropoloji, ta psikoloji, ta politik gouvelman, epi anchay dòt. Mwen menm ki mwen menm lan pe ke ale kouri tout lawonn djoumbat la ek se anni anlè ekonomi epi sosioloji man ke apiye isiya. Se apiye pa kwenyen, pou depareye eti man le depareye djoumbat epi djòb, toulong nan lang ek kabès, wonn-kabès natifnatal Matnik la, delè menm oliwon Karayib la. Ek se toulong pou mwen se fè moun Matnik wè nan de koko-zie yo, ni an laliwonn sosial atè Matnik eti ka doubout douvan sistenm sosial franse a, delè tjek bat-lestonmak, delè ka kouri adan, anmwe le gangan ki pase pas. Nan sistenm kawyadolaj franse a, djoumbat la ka bay, men la tou, menm si lang ek wonn-kabès Matnik pa sipoze kouri lawonn adan, lespri djobe laliwonn sosial Matnik la ka vini tjoke djoumbat ta'a. Dabò-pou-yonn, nan anchay kawbe kawyadolaj franse atè Matnik, kontel yogann Fòdfrans, ni anchay moun ka rete djoumbate anni twa kat mwa adan an lanne ek ka vire bò kay yo pou nèf, ywit mwa ek ki yo le ki yo pa le, djoumbat ta'a ka dezandjaye (tankon an dezandjayaj sosial) nan tjek djòb. Pi nolfok, se tout wèy asou djoumbat la eti ka toumbile, se tout moun, djoumbatè tankon djobè, ka wè djoumbat la anni tankon an brannzann ekonomi otila se an brannzann eti yo ka ba moun an lajan pou antjounse branbrann epi valtayri. Djoumbat ta'a pa pe ka pete chenn p'an moun ; djoumbat ta'a toulong ka woule bwa-anlè-bwa-anba epi dekou rete-san-djoumbat-pou-fè, sa eti ka rale wèy sivite sosial la anba'y (ale-kòdjòm an peyi se silon moun ka djoumbate adan ek silon djokte antjounsè se moun ta'a), tankon sivite lespri (djoumbat la ka kouri dèyè devègondaj) ek se pou wèy djoumbat desèvlan an, djoumbat aripatjatan, kouri lawonn.

Nan lespri moun Matnik, djoumbat la ka redi moun dèyè, se pou sa yo ka di'w : Fonmi fol pa fol : se travay eti'y ka travay. Se djòb la eti ki anchouke nan laliwonn sosial Matnik la, depi kakol douvan sistenm-wawa a, eti ka pete chenn moun. Djobe toulong mande pou moun se dekatonnen sa-fè yo, konnèt anchay teknik ek se pou konprann pi moun ka ale-douvan nan tan-ka-pase pi se teknik la ka ankantiyonnen ek se pou michel-moren se dekati, si se pa anni pou fè ti djoumbat piòpiò nan teknik ek ki pa ka peye anchay lajan. Djòb la limenm pa ka ale nan karetel moun pou dekatonn teknik eti ki sipoze flouze djoumbat la ek fè pou'y vini t'ak pi lèkètè, ladje t'ak anlè kote desèvlan an, sa eti Paul Lafargue te ka matje nan Droit à la paresse li a nan wabap 19^enm siek la, tankon an deus ex machina pou machin se rive bip ek regle tout tjak djoumbat moun oliwon-latè. Nan sistenm kapitalis la djoumbat la se pa anni an brannzann men plis pase sa an topay sosial. Se dabò-pou-yonn an "djoumbat kòtok" (djoumbatè a ka fè an bagay ki trape an patès valtayri) men adan tout djoumbat ni an "djoumbat plodare" eti ka ladje "djoumbat kòtok" la nan chimen, ka swelele'y, ka ankelele'y. "Djoumbat plodare" ta'a adan liannaj sosial moun yonn-epi-lòt lè yo ka djoumbate, se epi djoumbat yo eti moun ke pe trape tjouns eti dòt moun, dòt kote fè. Se djoumbat plodare ta'a eti ka fè djoumbat la ladje djòb la ni chimen.

Pi nolfok, pimpe !