Kannaval Matnik la

Vaval anni ladje yo la

Mèkrèdi le-sann se jou moun Matnik ka brile Vaval pou fè tout moun sav kannaval la rive nan wabap li. Mete mas, lavi dousinè, joure an lari, mawyaj-djendjen ("mawyaj ba tout moun") bonda-dewò an lari a, lavi san-p'an-chenn, bankoulele, w'a-lele-kalaou-a, tousa te ke bout pou an lanne ; kannaval la se an djendjen sitiran ek sosializan, an dekou pou ladje larel sosial franse a, asou an tan fann, ek fè laliwonn sosial ek mès Matnik pran tjè. Nan kat jou kannaval ka pase, videyò tankon moun ki rete-doubout gade mas pase, pou ladje tout kanman djenm, tout semeda, tout manni soubawou, tout mès desèvle yo nan lari ek se pou peyi a, mès peyi a, te ke vire bay-douvan sitire pi djok, pi kanmouzaza. Se pou rive konprann, lamenm la, kannaval la se tankon an dekou otila anchay penteng sosial Matnik la ka vini toumpakte sistenm kawyadolaj franse a ek nan ledjans ta'a, kannaval la se tankon an pas nan mitan an sistenm sosial epi  an laliwonn sosial ; ek pou sa, kannaval la se an dekou anchoukaj sosial.

Men mi, lajounen-jòdi kannaval la ka pri depi dezienm simenn Janvie, chak wabap-simenn. Kat jou kannaval pa te ke ni kont kannaval pou moun se ladje kò yo, ladje djenmte yo te antipile tout lanne a, blèz kò yo. Se pa ti pri moun Matnik pri an tè sek peyi-karayib la. Lawonn Yol Matnik (Kous Yol Oliwon-Matnik ba se kòkòdò kreyolè a epi "tou yol" yo a) oben banbochay Nwel, laribòt, tout penteng mès Matnik ka tounen kannaval ; may-an-may, peyi Matnik la ka tounen peyi-kannaval ek kannaval la limenm ka tounen vide moun debiele ; moun Matnik pa le tann mach, pa le Vaval ladje yo la tankon an patje rad tjek manman kòch. Man pa'ay leve gran plodari asou vèvè Kannaval la, Mèkwèdi-le-sann, ni menm Vaval la eti depi anchay lanne pa ka vèvèle p'an penteng oben an kanman, an zanpanlan oben an moun natifnatal Matnik men toulong an penteng oben an moun, an zanpanlan franse, man ja lonyen-matje asou sa ek man pe'e rete ka fè jako ba moun desèvle franse oben afritjen, ki pa le wè mès Matnik nan zie ; piplis moun Matnik bwabwa pase bwabwa-kannaval, desèvle an mitan kabèch.

Se kouri-lawonn lang Matnik la adan kannaval la eti man le lonyen isiya la, ek pou sa man ke voye an kout-zie loli asou kouri-lawonn lang franse a nan kannaval Matnik la ; lanne ta'a, lang tala fè chouk nan kannaval la dapre sa man wè ; sa ki pi kouyon an, moun eti ka goumen pou palantje peyi-natifnatal Matnik la (natifnatalis, palantjè-peyi, laliwonnis, ranboulzè-sosialis epi dòt) adan se moun ta'a eti ka fè lang franse a vini kouri lawonn nan kannaval Matnik la. Fok se mande-pou-sav, es an moun Matnik se pe ka kouri kannaval nan lang franse ? Es moun Matnik pe anni ladje "bo fè a yo pete lonba (bonda) Vaval" la pou pran tjek "quand on fait la java, le samedi à Broadway..." ? Es kannaval ni an lang ki ta'y ? Nan menm balan an, es kannaval la se pe ka vini an penteng pou pòte-nouvel, sosial oben politik kawyadolaj franse atè Matnik (men si se pou an voye-labou), fè moun sav sa ka pase nan peyi a ? Apre se pou lonyen plodari ibènaj Vaval la, an migannaj franse lòlòy ek an lang Matnik devidjoze ki leve fouyayatiz mwen isiya ; se asou sistenm lang ek mès, si se pa wonn-kabès natifnatal, Matnik la mwen ka djoumbate, dòmi.

Se tout peyi Matnik la ki bay adan desèvlaj ta'a depi kon palantjè-peyi a, limenm, konprann se atè Paris (yogann An-Frans) otila yo pe ka defann tèp wayalach Peyi-natifnatal Matnik la. Depi lè ta'a, larel eti gouvelman franse ka fè, oben le fè, vini pi fondal pase penteng lavi toulejou atè Matnik. Se pou koutja Matnik la se rive di, towtow, kote eti lanèj atè An-Frans ek pa fouti wè, kèkèbè, an labable ka vini anlè lanmè pou tire mousach yo te ke ni nan solèy. Kontel nan kabèch piplis moun Matnik, "mawyaj ba tout moun" oben "mawyaj makoumè" eti gouvelman franse la ka sitire pi fondal pase makandang tè, lanmè, lasous, lawviè Matnik epi klòdekòn oben tjek dlo-makande ; ek pa ni p'an langayelè, p'an politikè Matnik, p'an palantjè-peyi, p'an natifnatalis, p'an laliwonnis, p'an ranboulzè-sosialis, p'an konpayel Frantz Fanon, p'an kominis mawoyis oben konpayel Che Guevara, p'an konpayel Mar "Loulou" Pulvar, pou se se bat-lestonmak, fè franse a tann, menm si Matnik se anba kawyadolaj franse, lavi sosial Matnik pa nan menm grèd epi sistenm sosial franse a, an larel franse pa pe ka kouri lawonn nan menm karetel atè Matnik, pa pe trape menm toumpak la anlè Matnik, an kare-tè nan lanmè Karayib la epi 400.000 sèvel ka fè dlo nan an solèy koupe jare. Mi piplis moun Matnik ka rive ale vote pou koubare tèp Matnik nan Repiblik franse a, sa eti se pòkò menm tèp wayalach peyi-Matnik. Se konsa depi dis-lanne-epi, Vaval Matnik la, se bay-lavwa vide a tou, se toulong an bagay franse eti ki pa ni ayen pou fè atè Matnik. Kanman oben pawol politikè Matnik eti piplis adan yo pi bwabwa pase Vaval delè, pa ka rive fè an vide pri, se anni politikè oben penteng franse ka mennen. Moun pa pe ka bwabwa konsa, se pa jòdi man ka lonyen-matje kannaval la ka leve, ek fè kouri lawonn, an wèy chikannè asou peyi a (nan ledjans "society" isiya la), fè peyi a ri kò'y pou toumbile, ale pi douvan oben bat-dèyè, vini pi dous, kanmouzaze liannaj sosial natifnatal la eti, atè Matnik, peyi san gouvelman natifnatal, se anni lakou a, fanmi a, se konpè a eti ka fè liannaj sosial la. Delè kannaval la se bat pou anchouke an liannaj sosial franse eti ka tjoke atè Matnik depi anchay tan. Se pou liannaj sosial franse ta'a se toulong kole anlè oben bò an liannaj sosial Matnik pou se kouri lawonn nan an dekou sosial fann.

Lamenm la, se pou moun Matnik se rive konprann pòte eti lang la ka pòte nan an penteng konsa ; se lang Matnik la eti ka fè kannaval Matnik la. Chak zanpanlan kannaval la trape an tit, Mariyàn-lapo-fig, Karolin-zie-loli oben Moko-zonbi, de makoumè-leve-nan-pijama ; ek se tit ta'a nan liannaj yonn epi lòt ek nan menm balan an, anchouke nan tan ka pase. Lang la toulong ka anchouke tan ki pase, ka natifnatalize tan-ka-pase, toupatou oliwon-latè. Se pou konprann tit ta'a ka anchouke zanpanlan an nan an laliwonn-tan-ka-pase ek se anni epi lang la eti anchoukaj ka bay pou sav tout moun pou sav se pa toulejou ki ni kannaval. Man ja lonyen-matje, vire-lonyen-matje, tout nouvel eti moun pòte nan lang franse atè Matnik ka tounen kanmo (si se pa milan) ek pa ka anchouke p'an kote. Moun Matnik pe ka pale, brode franse-nen-fennen yogann ek bouk bòdaj Paris a, palab franse a pe ke j'en trape menm ledjans atè Matnik epi An-Frans. Kifè kouri kannaval (nan lang Matnik la, moun ka kouri kannaval oben kouri vide) epi an bandwel matje "Non à l'épandage aérien" tousa, menm si goumen ta'a fondal kon sa ka matje a, sa pa pe kòdjòm, sa ka fè lang-matje franse a debatje blo nan kannaval Matnik la, sa ka tjobole plodari politik la, ka toumbile chay vèvèlik kannaval la, pi nolfok chay wonn-kanman an tou pou sav nou sav wèy franse asou kannaval a pa pe menm epi wèy Matnik asou kannaval la, pa ni kannaval nan ledjans eti nou konnèt la An-Frans, dawne-an-lari se makoumè franse a (Gay Pride) se pa menm bagay ek kannaval Matnik la, se pa menm bagay epi Lendi-mawyaj douvan Vaval Matnik la. Isiya la, moun ka toumbile zandja yo, fanm sipoze pran zandja nonm ek nonm sipoze pran zandja fanm se pou nou toulong trape an moun foukòy fimel ek an moun foukòy mal, yonn douvan lòt. Atè Matnik nou toulong adan an penteng mès menm si tjak sosial pe ka kouri lawonn, toulong towtow, adan kannaval la. An-Frans, yo adan an dekou mande-trape manyèt sosial ek tjouns wonn-kanman eti an konpanyi moun, an titis man fout espere ba yo, ka fè pou piplis moun ek gouvelman se sispann pran seraj yo, yo tankon moun yonn-tou-yonn. Atè Matnik, nou adan an wèy tout moun yonn-epi-lòt, an wèy won-nan-won, an wèy lawonnan, nou se yich gangan nou ; nan dawne-an-lari makoumè franse a, yo adan an wèy moun yonn-tou-yonn, an moun toulong tou-yonn douvan larel an peyi, douvan larel eti gouvelman sitire pou moun se pe woule ti kò yo san koubare lezòt, an wèy liy-dèyè-liy, lavi jòdi-jou pou ka ladje lavi yè nan chimen san mande'y akakwel li. Kifè, mete an mande-trape manyèt sosial oben politik, matje nan franse epi sa, adan kannaval Matnik la, se pran potjel dawne-an-lari se makoumè franse a, sa pa adan mès Matnik menm si moun an se mete mas-koulou-pete-koukou ek se bay lavwa, akabou ou ou. Moun Matnik ka kouri vide pou blèz kò yo si se pa pou pete bonm (se anni fanm ka pete bonm nan lang ek laliwonn sosial Matnik la), an boug ki mete mas fanm nan kannaval Matnik la se pa an makoumè anba-fèy pou sa ek se pou yo bliye sa yo wè ek fè nan kannaval lamenm, konsa karenm lan towblip nan rel do yo, bap, si se pa badap. Kannaval la se toulong an penteng ka pase dawlakataw.

Pimpe isiya