Wanniwannan yol la

26enm Lawonn Yol Matnik ke woule lanne tala depi 1e jik 8 d'Awout. An simenn chalerin otila moun Matnik ka gade lanmè a nan de koko zie yo, rive konprann tjouns natifnatal poto-mitan. An simenn kalagway, banbile, anchay mizik, anchay welele, tou. Apre venn-sis lanne, Lawonn Yol la vini an poto-mitan nan lavi matjoukanniz Matnik.
Nek poto-mitan matjoukanniz Matnik la pa fè an wanniwannan kouri-lawonn alagadigadaw asou peyi. Anchay moun pa fouti kole de krèylèt, de pawol bosko, yonn bò lòt asou lawonn-yol la, menm moun ki paladjole yo bolit nan yol. Lanne pase, man jik li asou medja bolit kreyol la, "tou yol la" pou "Lawonn Yol" oben "kous yol oliwon Matnik" oben menm "jout yol oliwon Matnik" oben "Yolè Matnik ka yole", "Yol Matnik agogo", tou. Se pa jòdi nou ka matje sa, kreyolis la mantje kabesi "kreyol", kantapou kreyolè a, se anni foute plere atè, boug la pa sa pale "kreyol" ek misie le aprann moun kreyol. Si bwabwa te ka tjwe, se pa jòdi tout moun Matnik ja chape abolay. Moun Matnik ka badjole, oliwon-latè se Matnik tou-yonn yo ka fè kanno kouri anlè lanmè, atè Senvensan, owonzon 150 tjilomèt nan lisid Matnik, moun ka fè kanno kouri lawonn peyi a depi nanninannan, jik kalabray Senvensan ka fè an model epi an pach koko ek an vwel anlè'y pou fè kous kanno yo. Man se fout ri moun Matnik, an ri kra-kra agondonm-dachin an.

Se pa jòdi moun Matnik ka fè kous yol, Alize, Che Guevara, I-chape, Vini wè sa, Kimafoutiesa, Wabap, epi anchay dòt te ja ka demate vwel nan lanmè O-Fanswa ek Voklen man pò'ò menm te tibray, atè Latrinte, ka fè tak dèyè Manwela L., "tu es trop petit" katjopin an te fout di mwen, fè tout moun fè djendjen epi mwen. Kifè wanniwannan yol tala se pa an tan bimbo depi 1963, sispann nan 1966, nek se sa mwen ka sonje, sa mwen tann, atè Latrinte, nan sab Reziyen an epi dòt ti kote Matnik, nan lanne 80 an eti man pe matje isiya la. Tout krèylèt tala, tout pawol tala adan abstrak diksionnè Lang-natifnatal Wanakera eti ki yannen ek blog tala.

Se pa nan an dekou tou-yonn man ja matje-katjile asou Lawonn Yol la, atè Wanakera, man jik teste, ni sèt lanne, nan jounal Madjoumbe, ni kat lanne asou natifnatal Wanakera Karayib tou, Lawonn Yol tala te vini an penteng matjoukannizan tektèg. Nan an peyi otila matjoukanniz la atè menm, ka dangoye nan chimen-chen ek politik la pa fouti, se se vire ba'y an balan, pou bwabwa politisen Matnik bwabwa, pou matjoukanniz politik la eti ki anba jouk matjoukanniz politik franse, pou tèbè moun Matnik tèbè an tjou yo jik pou ale vote kont tèp yo menm tala eti ki lalimannen nan larel politik fondal franse a, an doukre ki tjenbe nan tan ki pase ka vini an penteng matjoukanniz tektèg.

Aleliwon : Dri, toulong, san-rete. Kous Yol mande pou chak yolè mete kabech li anlè brannzay li, aleliwon.

Alize : Van linò-kabestè ka soufle anlè peyi Karayib la.

Anba-solèy : Pawol pou sinase tenkant solèy ka desann, la eti solèy ka kouche. Anba-solèy se dèyè do van.

Atè-solèy : Pawol pou sinase tenkant kabestè, solèy-leve. Moun pa asou Sentàn simie di asou-solèy, anlè-solèy.

Bas-kapoul : Latè tenkant. Mete zetok kanno a nan tenkantay latè.

Bwa-drese : Bwa long, owonzon 3/4 mèt eti yo pran pou vire tengfaste yol la oben gonmie a, vire ba'y an kalibich, opoze'y fè twòp dlo pou'y pa koule.

Bwa-fouye : Kanno ki fèt adan bwa doubout an piebwa, dacryodes hexandra, nek yo pa vire-leve bòdaj la.

Boulin : Kous kanno a vwel prèmie-rive-atè eti moun Wanakera te ka fè lè yo te fini voye lak nan lanmè.

Chabin an : Tit yol la eti ki genyen 25enm lawonn yol la. Chaben an se tit an gonmie.

Chenn-lanmè : Gran rel ka leve la eti de gran kouran ka anbokte, de lanm bosko ka toumpakte. moun Matnik ka di tou, chenn-mare, rel-kouran.

Desale : Dekoule an yol, tire dlo ek an kwi.

Desann : Pagaye nan sans woule-lanm la. Desann-dwèt-asou-siel, oben plante-desann-asou-siel, pagaye nan sans woule-lanm lan ek nan menm balan an, larel-zie tenkant.

Demate : Demate an vwel se fè'y pase asou an bò pou anlòt pou vire pran sans van an.

Echwe : An yol, an kanno, redi'y anlè sab la, bonda'y douvan.

Etal : Lanmè-etal oben lanmè-letal, lanmè lwil, lanmè bidjoul, san lanm, san kavalaj.

Fè-atè : Lonje lestè a, rete toupre tè. Fè mitan ale, se fè pou pa rete toupre lestè a. Fè kous epi solèy se fè debouya rive atè avan solèy kouche. Fè ba antre, se pran an lanm pou antre anlè Matnik. Fè ba sòti, se pran an lanm ka mennen nolfok lestè a.

Fouka : Nan wagaba an kanno, prèmie manb la eti ki trape an tou otila yo ka kwennse ma a. Moun Matnik ka di foka, mè-fouka, oben kot-douvan.

Gaba : Gran yol eti moun Matnik te ka sèvi pou chaye sik, ronm epi machandiz.

Ganbo : Pies bwa djoubake nan de mòso eti te ka tjenbe mitan an kanno, ka kole twa planch chak kote kanno a.

Gonmie : Kanmo gangannal 7 jik 9 mèt eti ki amerendjen an te ka taye nan an piebwa, dacryodes hexandra, ek te ka leve bò a epi yonn oben de planch, te ka mete ganbo pou vidjoze fon an ek leve bòdaj la. An wagaba te ka kole de bòdaj la. Douvan an ni an letrav la ek dèyè a ni an wos-lawyè. An simel ek an tji ka bout gonmie a anba. Ni twa potjel gonmie, gonmie-lapèch, gonmie-senn, goumie-kous. Gonmie-kous laka mizire 11 mèt londjè, trape plis ganbo trape de tòt, tòt-fouka, douvan an, anlè wagaba a otila yo ka mete ti-vwel la ek tòt-ganbo a, nan mitan otila yo ka mete gran vwel la. Bonda gonmie a piu wèt ek pa pe pòte an motè.

I chape : Tit an yol lanne 70 la.

Kalandje : "Kalandje an ma" se mete'y doubout dwèt pitjèt nan fouka a.

Kimafoutiesa : Yol O-Fanswa ki te ka swelele kous yol Matnik nan bout lanne 70 la, lagan lanne 80.

Koule : Chalvire djol-anba pou yol la plen dlo. Koule se pa fè dlo, fok vwel la nan dlo pou an yol koule.

Lanm : Rel dlo lanmè, lawviè oben an letan ki kavale eti van oben tjek kavalay leve. Lanm-ka-kouri, lanm ka leve nan gran dlo ek eti van an ka fè kouri anlè lestè a.

Lanmè : Lanmè Karayib la, lanmè Atlantik, tout dlo sale blayi se lanmè, oliwonnen epi tè oben pa. Gwo-lanmè se lanmè move, lanmè andidan ek lanmè andewò, lanmè-doubout se an masonn dlo, lanmè letal (oben etal) se lanmè-lwil, lanmè tenmpla.

Lou : Kay nolfok lestè a eti ka niche letal lanmè a ek eti anchay lanm ka vini pete anlè'y.

Mate : "Mate an vwel" se mete'y doubout dwèt pitjèt nan fouka a oben nan ganbo a.

Nen-chen : Wagaba. Pies-bwa eti ki ka fè tòt-douvan an kanno ek ki trape fouka a.

O-van : Pran van an anlè ponm-fidji. Kabestè.

Pagay : Pies-bwa ki fèt ek de planch, yonn se bwa-koubari, bwa ki pi rèd nan granbwa Karayib la, lot la nan anlot bwa pi lèkètè ; pagay la ka peze oliwon 50 tjilo ek ka mizire 2 jik 3 mèt. Pagay la se pa an gouvelnaj, pagaye se pa gouvelnaje. An gouvelnaj soude anlè kanno a, an gouvelnaj ka pase anlè an bò pou anlòt. Pagayè pe lonje-pal fè yol la vanse lè pa ni van. Ale mande an gouvelnajè fè an kanno vanse lè pa ni van, ou se ri yo ! Se dòkò yol la ki ka tjenbe pagay la, ni 2 jik 3 yolè ka pe lonje-pal.

Pran-lanm-kouri : Yo ka di tou, fè-lag-desann, menyen tè anlè do lanm ki leve nolfòk bòdaj la ek ka kouri echwe anlè lestè a.

Ronden : Pies-bwa ron eti moun sèvi pou echwe an kanno.

Simel : Pies-bwa ka kouri anlè tout londjè tji a eti ki sèvi pou pare bok ki fèt lè yo ka rale an kanno atè.

Tòt : Planch eti ka sèvi pou moun lawdaye nan an kanno. Tòt-fouka, tòt-naje, tòt-fre, tòt-grapen, tòt-vwel.

Vèg : Banbou long eti ka tjenbe vwel la lè'y kalandje. Nan kous yol, vèg pete a se bidimblo ka rive toulong.

Vini wè sa : Tit an yol Voklen ki t ka swelele kous yol nan bout lanne 70 la.

Wabap : Tit an yol lanne 70 la.

Wagaba : Pies-bwa ki douvan ek anlè ka sanble de bòdaj la. Yo ka kriye wagaba a nen-chen, tou.

Yol : Kanno 7 jik 9 mèt londjè nek yol-kous la ka mizire 11 mèt londjè, eti moun Matnik koumanse fè apre dezienm semeda oliwon-latè pou bwa gonmie yo pa te ka djè trape. Ni yol-bwa ek yol-plastik. Ni yol bonda-pwenti (yol-kous la) ek yol bonda-won pou pòte an motè. Yol-kous la ka mizire 11 mèt, trape plis manb, trape de ma, ros-lawyè a pi wèt, yo trape an tole-ganbo ek an tòt-fouka pou kalandje se ma a.

Zetok : Sikti an bwa ka yannen de bòdaj douvan an gonmie ek ka koupe dlo a.


Henri Taillefond