Septanm 1870

Tout gawoule ka leve toulong dèyè an zeklit eti nanninannis, novelis oben langayelè ka trape ba yo. Delè vie mes an moun eti ki pa nan larel an lakou, delè an kout-chen an moun fè anlot ek an makrey ka pran ba yonn ek tjotjo lot la, delè menm an bidimblo oben tjek bagay ki pa branbrannize douvan zie moun nek yo tann di moun di. Nan peyi anba-jouk, peyi swelele, otila rayras la woule aleliwon, zeklit ka fè siwawa pou gawoule leve toulong ek gawoule ka pran flouz chimen ranboulzad, chimen an mawotnes, chimen an penteng politik tekteg.
Penteng politik la eti ki woule nan lisid Wanakera nan Sektanm 1870 la lagannen nan Gawoule lè gouvelnè te mete Lopol Liben lajol pou de palavire oben pèkè misie te ba Dè Mentènon, an betje, nan bouk Maren, 25 avril 1870 apre lanmes. Nanninannis, novelis, jik papalis epi langayelè ki lonyen peyi-douvan an ka ba penteng tala an tit pòklè, gawoule lisid ek ka pran ankatibad Lopol Liben an tankou yonn-des-twas gawoule tala. Nek, si ni an gawoule ki te ke leve dèyè an zeklit (djenmbok rayras la), pou ni an ranboulzad, se se an ranboulzad nan kabech eti ki fè simewje lide an Repiblik Neg atè Matnik. Se pou nou tann ek konprann, sispann mes kòkòdò a isiya la, lamenm, nan Sektanm 1870, makrey natifnatal la atè Wanakera (oben Matnik) te ja trape an konsians ras pou yonn epi te ja ka kouri asou an konsians politik, se se lakay dòkò (tengdègè) ranboulzad tala, L. Telga, E. Lakay, Limina Sofi, D. Boliva, R. Soley, L. J. Izidò, F. Karbonel, S. Mikanò, O. Vila, L.Ch. Yout, epi lezot, te ni mili mili moun man pe’e pe ba yo tout an tit isiya la.
Poutji nanninannis Matnik pa fouti gare brennbowyonn masogannis la nan chimen ? Poutji wey liy-dèyè-liy tala katlase lakay se nanninannis nou an nek tout siantis oben langayelè tou ? Epi ki tjouns politik, matjoukannizan, kabes natifnatal gawoulè ek ranboulzè 1870 leve penteng politik tekteg tala ? Ki gred konsians politik ranboulzè ek gawoulan 1870 la te trape ? Ki tjouns krache-dife, ki kabes anchoukan ranboulzad 1870 la pòte ?
Nou menm karibeyennis eti ki pa’a demod asou lide kouri-lawonn Karayib la, nou teste toulong, isiya la epi lotbotsay, nan tout penteng makrey natifnatal peyi Karayib la ka leve ni toulong anchay chimen, anchay karetel, anchay pas, ek se mache bouske’y. Sa fè tout gran langayelè ki lonyen penteng nanninannan atè peyi nou, depi nanninannis jik langannis pase wè novelis, rete pri adan an wey ewopeyen, pa fouti ale pi nolfok asou londjè chenn yo, pa fouti konprann jete an zie asou lavi peyi-douvan se toulong an kout-zie fap moun lajounen jòdi ka voye anlè brannzay moun eti ki pa te ni menm wey asou latèwonn lan (weltanschauung), menm tontènmitonn lan (we-feeling), menm letjetay nan divini, menm larel esperans (expectation). Nanninannis nou djoubake epi brennbowyon masogan ewopeyen an tou-yonn ek sa fè, nan ti kabech desèvle yo a, pa ni ayen nan mitan de penteng, ek tout penteng peyi nou se toulong an leve-doubout (an koukouwouy) pou kore aripatjay betje a oben an toutoumpak sa ki fet lakay franse a. Nou menm karibeyanis toulong fè sa brile yo, sa pi pongonn ki an toutoumpak. Lide leve an Repiblik Neg atè Matnik eti ranboulzad 1870 la te papouloute, te ja la ka wakle depi lanne douvan leve-doubout 1822 atè Kawbe.

Simao moun Wanakera

Pimpe isiya la