Nan dekou Jounen lang èk mès-longsáy peyi-kreyolopal oliwon-latè

 

Plodari-langayele bililik-longsáy karayíb

Tankon toút mete-nan-brann moún-asou-latè, toút kâwbe-djoubak dijital ka wouvè lapòt an jou, ka mete moún nan liannáj djoubak, ka wakle vini pi djòk nan liannáj sosial, ka dekati vini flòkò, èk ka djigilòp an jou. Natífnatal-Wanakera-Karayíb.typepad.com se te an káwbe-djoubak digital ki te ka báy depi 2006, owonzon ven lanne ka palantje lang-natífnatal-mátnik la,  nan matje y, nan lonyen toút tít-langayele èk pawol-pale y, nan dekantje larel-kòtòf li ; 3.500 nouvel-matje asou politik, ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi tou, dekináy rarate-kabechinen, nan pran-tan li-lív, vire-li-lív ki ka dekantje wâch Karayíb la èk Amerik-Latín lan ; an bidím abstrak an diksionnè plís pase 200.000 depenn-o-kare nan tít-langayele, pawol-pale, ti-pawol, konte-kantináj-tít-bagáy, jou-gloriye tan-nanninannan-longsáy, trase-pòtre, depenn-trase-laliman, depenn jou-lanne, titím-bwa-sèch, tanbi-sonnen-lang tou ki pou rive an jou nan divini ; an trase-dekantje-langayele eti moún pa te  jenhen wè  ; an bidím brèt-zouti epi mil-e-mil foto, fím-video, son-kapte. Se pa nepi mwen ki anni rete sa blíp konsa, se typepad.com, káwbe-djoubak-dijital atè Etazini, ki te dekatonnen palantje sístenm blòg la depi 22 lanne ki vini pèd lakát nan joút ekonomi-dijital, rache-koupe, ki ka báy oliwon-latè. 

Se pou konprann Natífnatal-Wanakera-Karayíb ke sa pímpe, vire douboút asou anlòt potjel oben anlòt larel, nan tan-divini ka rive blo anlè Mátnik, tankon peyi-asou-latè. Se pou se konprann tou, pou flòkò eti mès-li dijital dekinayè a flòkò atè Mátnik, la atjòlman-la, si se pa lòlòy, men se toút mès-li lang natífnatal la ki flòkò atè Mátnik, pou jik jòdi rete brèbrè-mouton atè-lakáy-mátnik ki ka vini badjole "kreyol se pa an lang",  an djoubak konsa se bagáy an katafal moún, asou piziè kare-láj èk se anpil toúmbiláj trase-dekantje-langayele eti sístenm-matje a adan yo, nan tan-ka-pase. Se pa anni pou di nou pou ladje an matje choús-franse (ta Man Mari-Terèz Lung-Fu a oben ta  misie Jilbè Grasian an) apiye asou, èk ladje y nan menm balan, ta GEREC-F (Groupe d'études et de Recherches en Espace Créolophone- Francophone), toút smartfòn ka matje "o" mòl la lajounen-jòdi èk toút lang oliwon-latè nan an liannáj kalibiche eti ka fennte  toút pale-franse-oliwon-latè, bagáy ki limenm ka piti se ních-lang lan, floúz. Atè Mátnik, se lang kalinago, tayino, tupi-gwarani tousa, douboút piplís laliwonn lan ;  se lang-afrik la (yorouba pou piplís, igbo ep twi-asante, tousa) fonn nan se lang-ewòp la pou leve an tan-ka-pase, èk pou tousa ki divini se anni se lang-ewòp la ki pòte y Tousa pou rive nan an sístenm-matje toulong pi bililik-kòtòf otila se pa anni sonnen lang lan ki konte, se pa anni pou choús se tít-langayele a, men se liannáj kalibiche nan mitan ních-lang lan ; kalibích la se pou toút lang lan rive anlè an menm rel lang-asou-latè tankon Edwa Glisan  te ja ka matje. Se pa anni pou badjole an lavwa-egal 'toút lang se lang", sa eti ja ka fè moún konprann toút lang lan pa te ke anlè menm rel lang lan,  ni lang ki te ke pi lang pase dòt lang ; se lang matje a ka pe kare zobráy  kòtòf lang yo pase se lang anni-pale a, men se pou se tann èk konprann nan divini lang-asou-latè taha se liannáj lang lan ki pi fondalnatal èk yonn te ke toulong nan tanbi-rezonnen epi/adan larèstan, se se nan an lawonn-peyi-kontinan. Se pa pou vini badjole, isiya-la-konsa, tjèk pawol-rapòte-rans, "toút moún pase, se anni Inwít ki pa te ke pase", la eti se lang-pale, se pa anni moún douboút nan moún yo èk branbrann-kòtòk, se anpil matjoukann debranbrannize, se anpil lèspri-ladje-wách-lavi, se an lang-pale oben piziè lang-pale ki ka pe djigilòp nan anlòt lang-pale.

Nan rete trann-senk lanne-epi ka matje an pale-kreyol nan jounal Vèy-o-gren, Kimafouti-esa, Nou Menm lan epi Madjoúmbe, èk apre an lang natífnatal-mátnik ki vini máy-an-máy toulong pi bililik-kòtòf pou matje nou te ka matje y (se toulong nan an vire-li dekinayè sa nou te ja matje, sa dòt moún ja matje atè Mátnik men Ayiti, Dòmnik, Gwadloúp, Gwiyann, Sentlisi, Trinidád-èk-Tobago, tou), se an wouvè-lawonn plodari-dekantje  vire-kabeche-longsáy la èk mande-sáv lamenm-la, ki plodari-dekantje ki te ke pi kòdjòm pou an lang-pale ki ka toúmbile toulong-ale nan wách-kòtòf anni mare èk demare liannáj epi se lang pale-franse (franse káwbe-gouvelman, franse-bannann, franse-dòmi-dewò, franse kreyolize, franse-soubawou lanbouk-bòdáj París la, tousa) oben tjèk lang-angle, lang-panyol peyi-oliwon an, se lang palpa-moún-nanninannan Kontinan-Amerik la. Èk pou sáv nou ni pou sáv sa eti toút liannáj toulong nan an anzobráytáj/dezanzobráytáj/vire-anzobráyte sosial, lang-pale kreyol la pou ka wakle boulín toúmbele toúmbiláj li nan tan-ka-pase.; se toúmbiláj-kòtòf lajounen-jòdi a, nan doukou wakle-boulín sosial la èk IA (Sa-sáv dijital la eti pa fouti depareye lang-matje Ayiti a epi lang-matje Mátnik la èk pa fouti konprann sa eti Mátnik se pa anni franse-bannann moún ka pale nan peyi taha), pa se pe ́nan menm rel-pímpe èk nan menm toúmbele epi se ta se lanne  swasann-dís/kát-ven an otila Mátnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, se te an bidím chan-kann èk an bidím bitako-bannann toujou.
Ki plodari-langayele bililik-longsáy karayíb esa èk nan ki lèspri eti y ka ladje plodari matjoukann-afrik la èk plodari kreyolís la nan trase-dekantje-langayele ? Si plodari kreyolís la te ja nan lèspri tilili lang èk mès-longsáy ki malakse pou fè an lang èk mès-longsáy kreyol, poutji plodari-dekantje tilili lang-soúch taha pa rive nan an rel lang-peyi ki se ka ladje lang kreyol nan chimen menm nan peyi otila ni an gouvelman-peyi, kontel Ayiti ?  Ki liannáj eti plodari-langayele bililik-longsáy karayíb taha se pe mare (èk/oben demare) epi plodari-langayele ankreyoláj Edwa Glisan an ki te ja ka pòte lide-fondòk taha eti toút lang nan menm rel lang-asou-latè a ?  Nan ki doukou esa an lang-peyi ka rive pran lanmen, se se nan plodari depenn-dekantje a, ladje lang kreyol nan chimen-doúk lang-pale a ?
Nan Ranboulzay I, mapipi-èskwaya dekantjè-lang Jan Bèwnabe a, (1942-2017), te ja nan toúmbiláj  trase-dekantje-langayele taha lè y te ka matje an karetel-kabeche sa-sáv-pímpe lang ("linguistique cognitive" nan sa-pale-franse èk sa-matje-franse y la, an bidím lekol-plodari-kabeche lang ki ka gade wè konprann fondás se lang lan anni anlè rel-anzobráyte yo nan trase-zobráy èk nan mete-nan-brann) otila lang kreyol-mátnik la te adan an ních-lang epi lang franse a èk te ka pe mete nan brann èk dekatonnen, máy-an-máy, tít-langayele y epi larel fondás-lang li nan ních-lang taha, ́ka pran aleliwon anlè lang-franse a, ancháy woule-wonn ki ka báy, depi dezankreyoláj la jik vire-ankreyole a, eti se djoubak konpayel-palantjè-lang, pase nan an ankreyoláj atè-lakáy epi kreyol-ayiti a, kreyol-gwadloúp oben kreyol-sentlisi. Isiya-la-konsa, mapipi-èskwaya a te kabeche an dekanpe lang lan asou pwa kò y, men bagáy tou flòkò, anba fèy, de-o-twa tít-langayele konsa, toulong nan pran adan se tít-langayele franse a, tonnfakte yo nan lavwa-sonnen-lang èk depareye ledjans yo. Lamenm-la, se pou konprann sa eti Jan Bènabe te ladje lide-choús djoubáp-lang lan, manman-lang lan epi lang anba-jouk la, se de lang lan te ke nan an pòte-kole, san fè wòl èk nan menm balan an, divini se lang kreyol la se te ke pou fonn adan lang-manman an, lang an-frans lan isiya-la-konsa. Djoubáp-lang lan se pou, lè lè-rive matje lang se.anni karetel pi bidím dekantajèz ki bát.  Lòtbòtsáy,  se te ke pou konprann sa eti rel-douboút se lang kreyol taha te ke menm nan an peyi pou anlòt, nan peyi otila ni an gouvelman-peyi natifnatal tankon nan peyi otila pa ni gouvelman natifnatal, nan Ayiti 12 milion moún-douboút la, eti owonzon 85% adan yo ka pale anni lang-ayiti a, epi nan Mátnik 356.500 moún-douboút la otila pale-franse a ka demachwele piplís moún nan peyi a ; nan Gwadloúp eti se an tilili sís tè-danme-mitan-lanmè èk nan Gwiyann eti se an peyi anlè kontinan-Amerik-anni-solèy la epi sís palpa-moún-douboút-nanninannan, ki te ja la tankou lakou-moún avan moún-ewòp debatje blo, mete yo anba jouk. Nan se peyi-anba-joúk taha, pa se pe ni an gouvelnáj lang la, an progranm palantje lang lan, aprann matje y nan lekol, lonyen-dekantje sa moún matje nan tan-ki-pase, tousa. Isiya-la-konsa, se pou te fèmen zie asou djoubáp politik la, Mátnik pa se pe peyi-asou-latè anba jouk La-Frans ankò men anni an kare-laliman franse, plodari politik lajounen-jòdi a, depi se badjolè peyi-natífnatal la jík se konpayel palantje-peyi a, se "gouvelnáj atè-lakáy nan kantekantáj sosial" yo konnèt.
Pou dekantjè-lang mwen menm pa nepi dekantjè-lang men toulong nan an li-lív dekinayè asou toút se plodari-dekantje sosial la èk plodari-dekantje moún-asou-latè a,  man te pran karetel kabeche èk dekantje lang lan tankon an matjoukann-peyi, toulong nan liannáj sere-kòtòf epi mès-longsáy-peyi a, ypnn ka kantinen lòt. Natífnatal-Wanakera-Karayíb te ka langayele (lonyen, depenn èk dekantje) asou se fè-kakol karayíb èk amerik-latìn lan, depi kalinago ek tayino a nan 1492 jík konpayel wayalachi-politik lajounen-jòdi a, se anni lang-natífnatal la ki se pe rive fè liannáj la nan mitan se matjoukann-peyi nanninannan taha èk se matjoukann-peyi lajounen-jòdi a, konte yo, depenn yo, lonyen-dekantje yo èk sanble yo èk fè yo pran letjèt nan divini. Rèl-douboút lang-natífnatal Wanakera-Karayíb taha, ka toulong apiye anlè lide eti an lang la pou leve laliman èk menm laliwonn lang li nan tan-ka-pase, ka vidjoze fondás-lang li nan de bidím leve-douboút palantje matjoukann-peyi (lang lan limenm se an bidím matjoukann-peyi), ka trase an divini ba kò y nan mitan tilili lang-asou-latè.

I - An trase-dekantje-langayele karayíb, yonn-tou-yonn, anni-gliminen, toulong vire-gliminen.

Toút bagáy ki  pou ka fè moún sáv  sa eti an lang pa se pe anni de-o-twa tít-langayele moún ka kole yonn-bò-lòt (an badjolè afrik-nanninannan pa se pe la ka ba moún fíg, fè yo konprann an ti kantináj lòlòy 365 tít-langayele ki leve nan yonn adan tilili lang afrik la èk ka kouri lawonn nan lang-pale Mátnik la, tou mafoudja epi sa apre yo pase nan se lang-ewòp la, ke sa fè an lang-afrik epi lang-mátnik la pou sa, san jenhen chaye se se an pawol-pale, "aboudou bía" kont lan yonn-tou-yonn èk pi ralba pase an bayol nan an koút-senn nan lanmè dlo-nan-pòt) ; an lang se pa anni an matjoukann-kòtòk eti moún ka ladje, blo nan lanmen yích-dèhè, otila toút se tít-langayele a, toút se pawol-pale a ja pare èk se tják-voúm, alagadigadáw ; lang lan se pa nepi anni an kantináj  larel-fondás-lang, larel-kòtòf lang, pawol-pale, tanbi-sonnen-lang, tít-langayele, toúmbele pale-lang, tousa nan an liannáj pímpe-longsáy otila yonn ka vire depenn-o-kare lòt, toulong-ale.

Nan liannáj pímpe-longsáy taha, se pa anni pou an tít-langayele, an pawol-pale, tousa, ka vire depenn o kare  yonn-a-lòt, se pou yo, yonn-epi-lòt, trase an laliwonn/tan-ka-pase eti limenm ka vire depenn o kare, chak se sitjèt-kòtòf la, nan tan-ka-pase. Lang lan se an sístenm èk pou sístenm eti y ye a, se pou chak se sitjèt-kòtòf lang lan se vire kare zobráy liannáj  la nan tan-ka-pase èk nan menm balan an, ba lang lan plís fondás-lang apiye asou pwa kò yo.

Atè Mátnik, peyi otila pa ni an gouvelman natífnatal-mátnik, se anni sístenm-lang lan ki ka pe douboút an laliwonn/tan-ka-pase èk an mès-longsáy-peyi tou, trase laliman y pou moún se rive kabeche Mátnik tankon an peyi-asou-latè. Lang franse limenm, ka toulong tjoke kalibích laliwonn/tan-ka-pase taha, si se pa koubare dekatonn lang èk mès-longsáy-peyi Mátnik la, mare lang-peyi a adan an vie rel-mete-nan-brann lang kreyol.

An trase-dekantje-langayele karayíb yonn-tou-yonn, se pa anni pou te ale èche sitjèt-kòtòf  mès-longsáy-peyi nan dòt peyi-karayíb (lide-douvan, kouri-lawonn karayíb la, djigilòp nan peyi eti y leve, pou vire leve nan anlòt peyi-karayíb), se plís pou an trase-divini mès-longsáy-peyi karayíb ki toulong nan an vire-li dekinayè se mès-longsáy-peyi ewòp la, angle, franse èk panyol, anni sa.

Lang lan epi mès-longsáy-peyi a pa ka mete se menm larel-kòtòf nan brann, se pou toulong depareye yo nan wàch-lavi toulehou tankon nan plodari dekantje-langayele a. Palpa-moún Mátnik la sa pale franse, se ba y lè pou y pase, men se pa pou ale konprann mès-longsáy-peyi Mátnik  se an mès-longsáy-peyi franse. Lang lan ka toulong katinen mès-longsáy-peyi  a nan depenn se matjoukann-peyi a. 

II- Plodari-kabeche bililik-kòtòf karayíb la ka palantje lang-matje a.

Lamenm-la, se pou se konprann si y se ka palantje an lang-matje, se pou y depareye, aleliwon-galba lang-matje èk lang-pale, èk nan depareyáj taha se pou y mete lang-matje a douvan-douvan. Lang-matje a ka toulong trase pòtre toút se lang pale-kreyol Karayíb (Ayiti, Dòmnik, Grènada-Káwyakou-Ti-Matinik, Gwadloúp, Gwiyann, Lwizián, Mátnik, Panama, Santiago-Kouba, Senmaten, Sentlisi, Trinidad èk Tobago, Venezwela, tousa, nan tan-ka-pase) èk menm tjèk angle-karayíb oben panyol-karayíb.
Lòtbòtsáy, lang-matje a ka toulong trase pòtre lang-pale a nan tan-ka-pase. Isiya-la-konsa se toulong nan an peyi yonn-tou-yonn, lang-matje Mátnik la pa se pe ka trase pòtre lang-pale Ayiti a oben lang-pale Gwadloúp la. Se pou se rive tann èk konprann sa eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha, plís pase an zouti pou depenn toúmbiláj ki báy nan lang lan, ka toulong ba moún ka pale èk matje lang, an tilili djíng-lang pou fè yo sáv chak lang la, tou kreyol yo ye a, trape ancháy larel-kòtòf lang ki pa se pe ka mache, an peyi pou anlòt peyi. Se pou sa tou, trase-matje lang lan pa se pe menm nan an peyi pou anlòt peyi.

Nan an lang-matje ki ni pou depenn plís pase lang-pale a, jik pou mete an tilili tít-langayele depenn-dekantje krache-dife nan brann (lang-pale ka vire báy lavwa aleliwon-galba epi se menm tít-langayele a, lang-matje a pa le wè vire-rarate nan zafè y), se tít-langayele a ka pe pran piziè ledjans. Se pa anni pou matje  sa eti lang-matje a te ke pi kalibiche pase lang-pale a, se anni pou konprann sa eti lang-matje a ka rive kore kontamináj se lang peyi-lòtbòtsáy la. 

Kontel nan lang-matje a, an moún pe pran an tít-langayele, oben menm an pawol-pale, Ayiti pou mete y adan an matje lang-mátnik la, floúz ; men sa pa pe fèt floúz nan an koze, menm pou mete an tít-langayele Gwadloúp adan an koze Mátnik, sa pe rete pri an gòj moún an ka di y la oben sa pe kòche zorèy moùn an ka tann li a. Lang-pale a pa ka rive chape anlè lantouráj li, ni menm anlè dekou a. Si de moún-mátnik pran pawol bò an koùs-yol, yo pa se pe trape an djíng-lang Gwadloúp la nan dekou taha. Si de moún-gwadloúp nan an koze nan mitan an lewòz, toút tít-langayele bèlè Mátnik la ke dekalibiche koze a.

Plodari-kabeche bililik-kòtòf karayíb la ka apiye asou lide taha eti pi moún ka matje lang yo, pi yo ka ba y laliman kouri lawonn, ale depenn wách-lavi antan-nanninannan, pran letjèt nan divini ka rive blo anlè yo, pa rete lantje, si se pa mare, nan tan-kòtòk, nan pase-pás chak jou-leve a. Bililik-kòtòf karayíb la, se pou pa ni an tan-ka-pase, depi tan-nanninannan jik nan tan-divini, tan ale, tan rive, ki ka rete pri adan an plodari brèbrè-mouton anni rarate pás eti gangan te pase.

III - Janjol-dekantje tan-ka-pase a.

Anni larel-kabeche kreyolís Jan Bènabe a te ja ka mete an janjol-dekantje yonn-tou-yonn ("variable indépendante" nan pale-franse kabeche-dekantje mapipi-èskwaya Afarel Konfian an), tan-ka-pase a, prèmie-douvan. Man ja depenn èk dekantje fondòk eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha fondòk pou fè moún tann èk konprann (tann se yonn, tann èk konprann se de) sa eti owala tan-ka-pase, se pou y leve an laliwonn ki ta y ; tan-ka-pase a pa se pe ka pase epi menm boulín lan, menm toúmbele a, epi se menm branbrann lan, nan an peyi pou anlòt peyi, atè-Ayiti pou atè-Mátnik,  atè-Gwadloúp pou atè-Gwiyann, atè-Dòmnik pou atè-Sentlisi, atè-Kouba Sosialís la pou  atè-Jamayik Commonwealth la, atè-Mátnik Arman Nikola a epi atè-Gwadloúp Janpiè Senton an. Lòtbòtsáy, tan-ka-pase taha pa ka pase toulong epi menm toúmbele-pase a, nan an menm peyi ; ni wakle-boulín, ni dekati-boulín, ni chimen-douk èk ni chimen-lwiloúd, ni abò-bradjak èk ni abò-dís-woul, abò kanno epi abò lapo-pístách, pou se pase adan chimen-douk la, boulouwe anlè lanmè Karayíb la.
Nan dekou wakle-boulín teknoloji a (tèknoloji pòte-nouvel la pi nan toúmbiláj pase toút tèknoloji nan kouri-lawonn), lang-matje a ka pran lanmen, se se pianmpianm, anlè lang-pale a nan lavi-toulehou ; men plís pase sa, ka pe tonnfakte lang-pale taha nan tan-ki-pase, tan-nanninannan-longsáy la, ale ba lang-pale Mátnik la pòte tjèk cháy-afrik eti y pa te jenhen ni pou ta y. Lang-matje taha  ki nan liannáj longsáy-ale epi lang-pale, yonn ka pe kantinen lòt, alagadigadaw, ka toulong mete lang lan nan reĺ lang-peyi.