Matjoukann-kòtòk politik la

 

Gouvelman-peyi franse a ka sanm sa ki pare vire pase lanmen nan sístenm politik franse y la èk ladje an ti zizín, an ti pencheng, matjoukann-kòtòk politik ba toút se peyi taha ki anba-joúk politik li a, Gwadloúp, Gwiyann, Kanaki, Mátnik, Tahiti, pou se peyi anba-jouk taha otila ni an leve-douboút politik oben krèy-leve-douboύt politik ki ka bát pou an gouvelman natifnatal. Kisa, an ti lanmen-gouvelnáj san gwo djòkte-politik adan, sa eti an káwbe-gouvelnáj douvan se genyen, an káwbe-gouvelnáj dèhè pe vire pèdi y nan an bát-zie, lè an brèbrè-mouton franse (an kabwatè-repiblik ki pa menm sáv Mátnik se nan Lanmè Karayíb la, atè kontinan-Amerik la ; an kabwatè-gouvelman oben menm an kabwatè káwbe-gouvelnáj laliman-peyi nan gouvelman franse) ki pa fouti li èk konprann, kòdjòm, larel-fondás-gouvelman eti y adan y lan, pe toúmbile oben wenyen anlè gouvelnáj atè-lakáy taha asou an koút-tèt oben djendjen an patatè nan kríz-kaka-folbèk.

An lanmen-gouvelnáj politik eti an káwbe-gouvelnáj te ke ni pou matje èk mete larel-kabwatáj èk larel-gouvelnáj nan brann, nan toút kare gouvelman ki pa ta anni gouvelman-peyi (« compétences régaliennes d’un État, défense nationale, droit des personnes, droit international et sécurité intérieure »), bagáy ki mande plís pase an pran-lanmen politik nan an dekou konsa, an mès-longsáy-peyi politik. Ehe, mi móun-politik atè-lakáy-mátnik, menm se gran palantjè-peyi MIM lan, pa le tann zafè gouvelnáj atè-lakáy la ; ale wè an gouvelman natifnatal-mátnik, zouti sine qua non lan pou mete an progranm politik, ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi nan brann.

Dwe isiya-la-konsa, se pou se konprann sa eti més-nanninannan konpè-lapen taha eti fè, nan dekou wakle-boulín teknoloji pòte-nouvel èk kouri-nouvel la, moún ka anni debatje anlè chenn-liannáj sosial la epi badjole asou politik ekonomi èk sosial CTM san mètsèvle, se se yonn adan mili-an-mil wách-depenn eti CTM pe ni pou lonyen-dekantje, moún ki sa jiskont konte lahan nan pòch-dèhè yo, epi ka anni rete la tounen djòktè ekonomi èk sosial men pa fouti rive konprann sa eti adan an ekonomi kapitalís se pa gouvelman-peyi ki ka mete rel-kantináj lahan-genyen-machandíz nan brann men se an blo-kalibích nan mitan kantináj machandíz pou vann epi kantináj moún ki pare genyen machandíz taha, apre ni ancháy dòt janjol-konte ki ka mele nan sa èk ka fè atè Matnik, menm apre an woule-lanm, rel-kantináj lahan-genyen an tjilo wonma-djendjen ka rete menm epi tadekou lanmè dlo-nan-pòt la.

Gouvelman-peyi a, nan dekou an gouvelman sosial-demokrát, ni pou leve taks pou pran anlè sekapitalís la vire gaye ba malere dèhè eti kapran lahan taha kouri genyen machandíz nan se bidím-káwbe-machandíz la, genyen toút se machandíz pouri la-frans lan, rezen anni selfát epi ponm twa santimèt anba lapo dlo-makande. Sístenm kapitalís la, se toulong (betje, nèg-ginen, chinwa oben aráb-siryen), genyen peye-apre pou vire vann kòtòk ba moún. An gouvelman-peyi sosialís, ka pe genyen asou káwbe-tre kapitalís la èk vire vann pi bon-mache ba moún adan boutik eti gouvelman ka kabwate, men sístenm taha se toulong rete pou laplere. Nan mitan se de ekonomi taha ni ancháy ti kare-ekonomi ranbonni eti ka pe lonhe pal ba moún men toulong asou an tan fann.

Gouvelman franse a, limenm, ka palantje an sístenm ekonomi kapitalís otila gouvelman-peyi a ka ladje lanmen ba se djoubaktwa a, aleliwon-galba ; sa bwabwa, si se pa makak pou ale mande gouvelman franse a ale pale nan zorèy se betje y la. Lòtbòtsáy, Mátnik tankon peyi-asou-latè anba jouk La-Frans depi nanninannan, se pou konprann nan fè-kakol douvan rete-pri-anba-jouk kapitalís la, an káwbe-tre, annou matje atè-lakáy-mátnik, pou pa se matje matífnatal-mátnik, leve epi toút machandíz li, toút larel-kòtòf vann/genyen y, epi nan ale mande gouvelman franse a, epi an djol-mande-kredi, « on veut les mêmes prix qu’en métròpòle », se pou depotjole toút fè-kakol ekonomi èk sosial ki se leve èk kouri lawonn atè Mátnik. Nan mande an gouvelnáj ekonomi èk sosial atè-lakáy- mátnik, an pran-lanmen politik pou takse toút machandíz ka sòti lòtbòtsáy debatje, sa eti gouvelnáj-politik Conseil Général Marius Hurard la te ja ka fè nan 1886, se pou anbrazonnen èk palantje ekonomi-vivri taha, ki leve nan se mòn èk koule Mátnik la, dwe oliwon se lanne 1750 lan, (nan jaden se nèg-mawon an, se nèg-san-chenn lan, èk menm se mèt-savann lan) pou rive nan rel djòkte sitiráj èk pou te pran seráj ekonmi bitako a nan Sèptanm 1870, atè Láwviè-Pilòt, nan krèy mayonmbo anba kabwatáj politik Ehèn Lakáy, Lwi-Chal Yoút epi Emil Sídne, toút se moún taha ki pa te la annipou lonje dwèt anlè rayi-rás-nèg-ginen eti se betje a èk se konpayel-franse yo, ka leve ; men ki te la, dabò-pou-yonn pou bare tè ba mayonmbo, bare tè ba moún ki ka mete madjoúmbe nan tè, moún ki ka fouye tè. Atè Mátnik, nan 1870, te ja ni, annou matje sa konsa, an gouvelnáj atè-lakáy, an sístenm leve taks (depi 1866, epi sístenm Pro Consul Louis Napoléon Bonaparte la, jik Avril 1900, otila gouvelman franse a te rale de-o-twa kare-gouvelnáj anlè Conseil Général la eti te nan lanmen se betje a, apre fiziyáj bò Lizín O-Fanswa a, jik dezás politik 19 Máws 1946 la, Eme Sezè èk Lopòl Bisòl te plodayè-palantjè) epi jis oliwon 1936, piplís machandáj Mátnik te ka fèt epi Etazini (epi dòt peyi kontinan-Amerik nou an) eti jik nan 1925 te ka bát pou Mátnik te vini an gouvelman-peyi liannen epi yo tankon Pòtoriko (Borinquén) lajounen-jòdi.

Toút an kouri-tan-longsáy politik ki la pou fè moún sáv sa eti an gouvelman atè-lakáy (an pran-lanmen-gouvelnáj anni nan ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi, sístenm aprann-lekol èk aprann-tèknik, èk menm an liannáj pòte-kole ekonomi èk sosial epi peyi laliwonn lan, nan OECS, CARICOM, AEC, CANARI, PAHO, CEPALC, CONCACAF epi dòt) pa se pe rive nan rel-pòte-aleliwon èk se anni an gouvelman-peyi-natifnatal ki ka pe leve larel-gouvelnáj anlè toút se matjoukann-kòtòk peyi a, toúmbile se larel-gouvelnáj taha anfwa, lè yo ka vini lòlòy pou se rive vire-fakte matjoukann-peyi lè yo ka dekati oben vini ralba.

Kisa ki ka fè owala gouvelman franse fè wòl ladje an ti krápdáy, an ti zizín, lanmen-gouvelnáj, an gwo konpanyi moún atè Mátnik ka kouri badjole asou djòkte jere yo, sa jere yo sa jere, epi lonje dwèt asou kòkòdò ki nan gouvelnáj, se jere yo pa sa jere ki fè si Mátnik nan chingpongtong tankon laliman-peyi franse, tankon peyi-asou-latè ? Lamenm dèhè prèmie mande-sáv taha, se pou se lonyen èk dekantje fouti se moún-politik Mátnik la, èk piplís moun-douboút nan peyi a, pa fouti konprann an gouvelnáj politik ka toulong ale pi nòlfòk pase an ti jere lahan-palantje-ekonomi eti gouvelman-peyi franse a èk lawonn-peyi-ewòp ka voye Mátnik ; pou rive blo anlè mande-sáv taha eti se ki gouvelnáj ekonomi kapitalís se pe rive san an konte-dekantje toút matjoukann-kòtòk peyi a ? Se pou se tann tou, an gwo konpanyi brèbrè-mouton-mátnik vini badjole, se moún-politik taha ja pa sa jere èk yo ka mande toulong plís lanmen-gouvelnáj anlè zafè peyi a, pou vote moún te ale vote ba yo taha ki ja pa sa jere a, kisa ki pe ka kore dòt krèy politik genyen joút-politik-dèhè èk djoubake pi náwfláw epi se lanmen-gouvelnáj krache-dife taha ? Nan ki ekonomi kapitalís oben menm ekonomi sosialís (« Chico eso es una revolución de typo socialista »; Ernesto Che Guevara nan tan eti y te kabwatè-gouvelnáj ekonomi nan gouvelman Repiblik Sosialís Kouba anba koumandáj Fidel Castro Rúz la, oben bát pou an « mercado Socialista » Hugo Chavéz Frías la, Movimiento V -Quinta- República, nan Venezwela se lanne 1998 pou 2007 la) asou-latè otila pa ni an konte-dekantje yonn-dès-twás, pou se leve lide an lèspri-kare-bare pou se rive pran letjèt nan divini, pran tan-ka-pase a epi de lanmen, èk gade pou douvan ? Ekonomi se toulong nan pran-letjèt-nan-divini, ki potjel ekonomi esa lè pa ni piès káwbe-gouvelnáj ekonomi pou leve larel-gouvelnáj oben larel-kabwatáj pou se pran se detoún èk fantefrak ekonomi an, an ti koút-van epi toút pie makandja atè ? Nan mete an wayalachi-politik kanak nan brann (bagáy eti an moún pe konprann tankon an gouvelman-peyi kanak liannen epi Gouvelman-peyi franse a) ès se pa pou rive mete wayalachi-politik taha nan brann nan toút se peyi anba jouk politik La-Frans lan, nan peyi otila ni sa yo kriye palpa-moún-peyi-nanninannan («peuples autochtones », nan pale-fransekabwatè-politik PALIMA a), atè Kanaki, Tahiti, Walis-èk-Futuna (otila ja ni an lakou-wangan) èk Gwiyann otila ni sís palpa-moún-peyi-nanninannan (Kali'na, Lokono-Arawak, Paykweneh, Teko-Emeriyon, Wayãpi epi Wayana) epi apre, menm nan peyi otila pa ni palpa-moún-peyi-nanninannan ankò, franse a èstentje toút kalinago ki te ni atè Gwadloúp èk Mátnik, èk prè s toút tayino  ki te ni Ayiti ?
Nan plodaye asou an palpa-moún-peyi-nanninannan atè Kanaki, gouvelman-peyi franse a ka depenn-tèste an  kouri-tan-longsáy koubarè-peyi-lòtbòtsáy franse (lide taha eti La-Frans te mete an tilili peyi anba jouk li nan tan-ki-pase èk se peyi taha, yonn-dèhè-lòt, ni an divini politik pou ta yo, eti pa pe menm epi ta franse a, èk pa pe menm yonn-a-lòt, tou) men plís pase sa, palpa-moún-peyi-nanninannan atè Kanaki taha ka apiye lide an fè-kakol kanak (nan toút wách-lavi se kanak la) douvan rete-pri-anba-jouk franse a epi an fè-kakol ekonomi èk sosial ki ka treleye an fè-kakol mès-longsáy-peyi nan toút lezòt peyi-anba-jouk franse a, menm lè pa ni an fè-kakol politik kòtòk pou kabwate yo. Se pou se tann èk konprann  (tann lan se toulong yonn, tann èk konprann lan se de), dabò-pou-yonn kouri-tan-longsáy fè-kakol ekonomi èk sosial epi mès-longsáy-peyi taha pa se pe menm nan an peyi pou anlòt, fê-jakol Kanaki a pa se pe menm epi ta Tahiti a, fè-kakol Gwadloúp la pa se pe menm epi ta Mátnik la oben ta Gwiyann lan, peyi otila an dís-epi lakou-yonn-a-lòt ka kouri lawonn. Lòtbòtsáy, toút fè-kakol ekonomi èk sosial ka, nan tan-ka-pase, leve, kare zobráy an mès-longsáy ekonomi èk sosial (pi an lakou-yonn-a-lòt ka mete nan brann, pi yo ka trase ba yích yo èk trase-ba-yích taha pa se pe fèt san an pawol-pale, san ranbonni, san anchouke lang-pale a) èk pi douvan dekatonnen mès-longsáy-peyi a limenm, èk menm ba tan-nanninannan-longsáy plís laliman-kouri. Se pa "leve-douboút-goumen pou pete chenn ki ka mare peyi a ki ka deblotje mès-longsày-peyi a èk wouvè lapòt..." tankon Franz Fanon te ka matje, mès-longsày-peyi a la avant leve-douboút-goumen pete-chenn se báy, èk se anlè y eti moún ka apiye pou toút leve-douboút politik, se anni fè-kakol ekonomi èk sosial la (sosial la se toulong an yonn-a-lòt eti moún ka vire kabeche, gade wè ranbonni nan tan-ka-pase) ki ka machokete mès-longsáy-peyi a.
Nan se peyi anba-jouk La-Frans taha otila pòhò ni gouvelman-peyi-natífnatal (Kanaki se anni an ti gouvelman-atè-lakáy ki pa sa menm voye gouvelnè franse a ale fè an loús pete an nen y epi sa), konte-dekantje se matjoukann-peyi a pa ka fèt èk fè-kakol la ka anni brile matjoukann-peyi san pou toulong vire fakte, menm lè ni an vire-douboút, vire-lanmòd ka pe báy. Se anni nan mès-longsáy-peyi otila vire-lanmòd taha ka pe báy ; èk se anni se matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a ki ka vire fakte aleliwon nan blo epi kare-zobráy mès-longsáy peyi-lòtbòtsáy ki ka debatje nan peyi a.  Se pou se konprann sa eti si mès-longsáy politik la  ka dekati towtow èk si se káwbe-gouvelnáj politik la, krèy-leve-douboút politik la,  ka pèdi nan djòkte pou bloublou, se pou joút rache-koupe ki ka báy nan mitan yo epi se ta franse a.

Pimpe Isiya la konsa