Sispann anfwa, mayonmbe bannann lan

Lajan eti Lewòp ka ladje nan ekonomi bannann lan pe dekati jik pe bout jou-pou-jou san mande poutji. Apre an dekou konsa, es Matnik, tankon an peyi oben menm an lantiray anba-jouk kawyadolaj franse, ke pe sa vire-leve tjouns pou kore dezas anlè laliwonn, ekonomi, djannte moun, tjouns mayonmbe, mès ek wonn-kabès eti mayonmbe bannann lan ja leve depi karant lanne pase ? Mwen menm ki mwen menm lan eti ki pa nepi ekonomis ka reponn, lamenm la, an-an. Se pou plodari ta'a se bat lespri tout politisen Matnik pou yo se rive konprann fok sispann mayonmbe bannann, anfwa.

 Konsa man matje sa, avan mayonmbo Matnik la se pran mwen pou tjek isenbòt, tjek boug debiele, tjek vakabon wangannite-politik ki pe'e j'en rive, ki le rale pen yo anba djel yo ; nan 2011 se 4.700 moun te ka djoumbate nan bannann lan, djoumbat tenkant tankon djoumbat distenkant, tankon djoumbat-akokit, nan 2007 se te 5.378 moun ; ek mayonmbe bannann lan se owonzon 230 milion ewo ki ka kouri-lawonn ekonomi franse a atè Matnik, chak lanne. Se pou konprann fok rive vire-katjile, kalanmplanm, an politik mayonmbe eti ka sitire an kawbe-tre bò-kay, ka palantje dòt tjouns ek ka ba moun ki djoumbate nan bannann anlòt djoumbat, plis tjouns ek kabès pou ale pi douvan. Lamenm la, ekonomi bannann lan pa kòdjòm epi an peyi dekatonnen eti ka toulong mete tèp makrèy li douvan ; mi moun Matnik ka ale fè djèz ba tout peyi Karayib la, latè pa'a pòte yo, yo se peyi dekatonnen, peyi anni aboulikann, yo ka rive vote kont lide-fondas an tèp Matnik adan Repiblik franse a. Isiya la, ja ni an tjak, an mapipi tjak. Apre se pou mwen se vire-pran lide ta'a eti owala an peyi oben menm an peyi anba jouk oben kawyadolaj politik anlòt peyi pi dekatonnen, se fondase ekonomi'y asou an tjouns mayonmbe oben an brannzann ekonomik ek an grèd teknik piòpiò, kontel brannzann drivayaj la, anba fantefrak laliwonn lan ek kawbe-tre peyi lòtbòtsay, se pa an peyi dekatonnen kòdjòm. An peyi dekatonnen kòdjòm, an peyi dekatonnen, nan ledjans mabial palab la, se dabò-pou-yonn an peyi otila ni an kawbe-tre natifnatal eti ka ba chak tjouns nan peyi a an pates mabial. Lòtbòtsay, se an peyi otila makrèy djoumbatè a trape an grèd kabès teknik kòdjòm ; nan an jou asou anlòt, makrèy teknisen ta'a pe toumbile djoumbat san p'an akwòkò se fè yo bat-dèyè. Nan peyi dekatonnen se pa tjouns fondas la oben laliwonn lan ki pòte-ale, se djoumbat moun, kabès teknik ek kapital eti ka kouri lawonn ; Matnik pòkò adan sa.

Kifè, Matnik ka rete an peyi anba-grèd-dekatonn, an peyi otila politik la pa ka peze, pa ka lonyen, kabwate ekonomi an ek sosial la ; gouvelnen se toulong pran douvan avan douvan se pran douvan gouvelman nan chimen. An peyi dekatonnen se an peyi otila ekonomi ek politik ka woule adan an liannay kalibiche eti se anni kawbe-gouvelman ki pe sitire'y. Liannaj kalibiche se pou konprann djoktòch ekonomik la ek djoktòch politik la pa j'en nan tjè-koko, yonn pa'a dòmi nan zie lòt tankon de masibol, yonn ka anbokte lòt ek se pou kawbe-gouvelman natifnatal toulong bat pou trape ek tjenbe kalibich ta'a. Matnik se an peyi anba-jouk, an peyi otila lang ek wonn-kabès natifnatal la pa ka kouri-lawonn nan kawbe kawyadolaj li. Owala lang natifnatal la ek wonn-kabès la pa nan p'an kawbe kawyadolaj, se pou makrèy la pa ka letjete nan divini ek rete pri nan tan-douvan, nan laboulok la oben pa fouti wè pi nolfok dekou ka bay. Ekonomi se toulong jeray optimum tjouns eti an lakou, an peyi, an kontinan trape anba janjolant pòte-ale ta'a, tan eti ka pase jou-ale-jou-vire. La eti ni jeray, ni janjolant tan-ka-pase men ni an kawbe-tre eti ka ba chak tjouns la an patès yonn douvan lòt (si se pa yonn dèyè lòt) ek patès ta'a ka janjole (fetaye ek dekati) nan tan ka pase, nan lantiray la (kontel, moun Loren oben Ajoupa-Bouyon pa pou ni menm lespri ek grèd kabès asou bannann epi moun Kaz-Pilòt oben Lawviè-Sale), an jenerachon pou anlòt, patati patalòd. Atè Matnik, tjilo wonma a se toulong 25 ewo, ki solèy, ki lapli, ki klòdekòn, menm lè woule-lanm lan brennen fondas lanmè a ek fè wonma fè tilili, se anni ranmase yo anlè letal lanmè.

Men Matnik se an peyi frayik, an peyi eti pa ka sanm p'an peyi oliwon-latè, si se pa sese'y Gwadloup oben tètèch li Gwiyann ; twa peyi ki pri nan tè sek ekonomi machandaj la, siek tan apre disparèt pran'y toupatou oliwon latè ; se sistenm anchoukaj politik franse a (la départementalisation) ki fè si ekonomi machandaj ta'a rete-doubout ek anchouke pou woule alagadigadaw. Kawbe-gouvelman franse a sitire anchay larel eti ki tenmplate anboktaj ekonomi kapitalis la ek ekonomi machandaj la, fè yo woule bware, yo toulede trape se menm brannzè a, makrèy betje a. Lòtbòtsay, tout se larel gouvelman franse ta'a te la pou koubare ekonomi natifnatal Matnik la ek ba makrèy betje a tout tjouns pou pije, si se pa pou pete tjou, moun Matnik. Atè Gwadloup ek Matnik, ekonomi an fondase anni anlè mayonmbe bannnann lan epi brannzann drivayaj la, de brannzann ekonomi ki anba fantefrak laliwonn lan ek kawbe-tre lòtbòtsay, tenkant. Nan de peyi ta'a otila tout kawyadolaj la woule nan an lang ek an wonn-kabès peyi lòtbòtsay, twazienm dwel-ekonomi an peze plis pase 80% (se 83.4% Gwadloup, 83.1% Matnik, anni Gwiyann eti se 73%) ek grèd kouvè tjouns-debatje epi tjouns-bò-kay toulong anba 20% depi trant lanne ; se 7,5% Gwadloup (nan 2008) ek 13.3% Matnik (nan 2008, 19.5% en 2006) ; se pou konprann, lè an moun Matnik kase an biye 10 ewo genyen machandiz, se anni 1.33 ewo machandiz natifnatal Matnik eti moun ta'a genyen nan 10 ewo'y la. Se pou konprann tou, lamenm la, mayonmbe bannann lan lòlòy adan ekonomi machandaj ta'a ek se anni pou plen kontènè pou yo pa vire nan Frans, djolk-anba. Nan ekonomi franse a atè Gwadloup ek Matnik, prèmie dwel-ekonomi an toulong anba 10% djoumbatè, se te 8% atè Matnik, nan 2005, pou 12.300 moun ka djoumbate ; mayonmbo bannann lan se toulong 70% se djoumbatè prèmie dwel ekonomi an.

Mi se la eti anchoukaj-politik franse a mete Matnik (Gwadloup, Gwiyann tou), tjou-pou-tèt ; an konpanyi mayonmbo (moun ki trape 50 hekta pase) genyen anchay lajan-palantje mayonmbo bannann lan. Edouard Glissant te kriye sa "production-prétexte" pou konprann moun ka plante bannann anni pou trape lajan-palantje-brannzann mayonmbe bannann lan. Matnik ka plante bannann nan ekonomi, pi kannan bannann eti Matnik mayonmbe te ka dekati, pi an konpanyi mayonmbo te ka trape lajan-palantje brannzann ek pi yo te pe kapitalize lajan ta'a (mete lajan ta'a) adan anchay brannzann twazienm dwel-ekonomi a, pofonde lòlòyès peyi a. Nan pi ankantiyonnen, toupatou oliwon-latè model CEPAL lanne 70 la, ekonomi kapitalis lòlòy la te ka woule, pianmpianm ; epi lajan tjouns eti peyi a vann nan peyi lòtbòtsay, nan peyi dekatonnen, yo te ka genyen tjouns-sitiran, yo te ka sitire an kawbe-tre natifnatal, tikatikataw ; sa CEPAL lanne 1970-epi (Celso Furtado, Raul Prebisch, epi dòt) te ka kriye Industrialización por Sustitución de Importaciones (ISI), (nan lang angle, Import-substituting Industrialization, nan franse Industrialisation par substitution aux importations) eti man te tounen nan "anlizinaj epi lerizaj tjouns-debatje. Atè Matnik, betje a eti kawbe-gouvelman franse te ka zepole, pòte anlè menm, pa rive pran chimen dekatonn kapitalis lòlòy la (desarollo capitalista dependente, CEPAL la), se pou di an moun bòkòy eti se mesie bòkòy an tjou yo, yo rete pri adan ekonomi machandaj la pou sav nou sav se anni matjouke yo matjouke lajan eti gouvelman franse ba gangan yo lè yo desitire wawayiz la ek yo pa te j'en ni p'an kabès ekonomik (culture économique) se anni kawyadole yo te ka kawyadole kapital franse nan Frans ; pa j'en te ni tjek antipilaj natifnatal depi dekou wawayiz la. Lè an yich-man-bans rive makande an tè (owonzon 22.000 hekta) ek ka kale djel li teste yo "ke ni pou plante bannann nan nanninannite" se pou langayelè Matnik la ki ale rarate se matjoukè ta'a se moun natifnatal Matnik, se vale lang yo. La pou la, an aboulikanni machandè, la eti nan dòt peyi an aboulikanni anlizinè, an aboulikanni natifnatal leve anlè aboulikanni machandè ta'a. Se karetel ta'a eti ki fè betje Matnik la pa pe trape an kabès ekonomik ek vini dekatonnen peyi a ek se pou sa mayonmbe bannann lan ke toulong la anni pou genyen lajan-palantje-brannzann jik tan eti Kawbe Kawyadolaj Lewòp se sispann yo anfwa.

Pimpe isisya la