Nan sistenm-lang matnik la

Solèy ka chofe

Solèy se an kapach gaz nan deblozonn, hidrojèn (owonzon 75 a 92%) ek helium (25 a 8%), eti 8 planèt, latè se yonn adan yo, 5 planèt-piti ek anchay konmèt ek an bann lapousiè ka kouri lawonn li. “Chak solèy ka vréyé an bèlè ba latè sé pou ich lavi-ya pé réponn a lapel épi an lavwa égal é tjenbé dan lanwonn asou pwa lespri yo.“ (Mòn lavi-ya nan Démaré, Joby Bernabé, poenm 2007). Solèy se an kapach gaz nan deblozonn ka voye limiè ek chalè ba se planèt la. "Man pè solèy la ki te ka pri dife an chan kann lan" (Manzè Bwadenn, Gratien Midonet, Potlach, disk, 2002). Solèy se tit yo ka ba tout kapach gaz ki ka voye limiè ek chalè. “Ek solèy tala ki nan labrenn lan, bouré ak san…“ (Nostrom, Monchoachi, poenm, 1980). Solèy se tan ki ka fèt nan an peyi, an kare-tè ek eti moun pe lonyen asou anchay tan, lanne apre lanne. Nan sistenm-lang matnik la moun ka di lapli-solèy, tou.

Solèy se an pweson-lanmè, priacanthus arenatus, ki trape de gwo zie ek machwè anba a pi long pase machwè anlè a, anchay ti kay ki rèd pou kaye, koulè wouj bòdò oben wouj lawouy, wouj ka redi anlè wò ek gri-lajan. Moun-ka voye lak nan lanmè ka kriye’y jwif-wouj oben jwif-solèy, jwif-gran-dlo, jwif-gran-fon, tou. Solèy se an flè koulè jòn bòdò, Helianthus tuberosus, douz dwel epi an ponpon nan mitan asou an tij bosko eti amerendjen an te ka djabalapte nan tout l’Amerik. Solèy se an moun ki fondalnatal nan lavi an moun, si’y pa la se tout bagay ki nan nwèsè. Solèy se tan, lanne ki ka pase nan lavi an moun. Solèy se an dekou otila an bagay ka fèt, Anlòt solèy. Solèy se an gwo projektè, 5 tjilo watt, ka voye an limiè glaw nan teyat oben nan sinema. Solèy, tankon an palab depenn se pou depenn tousa ki trape an koulè jòn. Solèy se pou depenn tousa ki ka voye anchay limiè ek chalè. (lat. nn. soliculus, limiè nan siel). "Fèy enmen solèy, solèy enmen nou manmay la, solèy enmen nou", Gratien Midonet, Potlach.

Nan sistenm-lang matnik la, solèy ka chofe men pa ka klere, se lalin ki ka klere. Solèy ka brile tou.  Moun ka griyen anba solèy. Nan tout se sistenm-lang lan nan Karayib la, solèy ka leve ek ka kouche. “Ba an ti-piebwa solèy“ se debwaze oliwon’y pou’y wè solèy ek pofite. Solèy-ble, nan dekou leve solèy la, tan otila solèy la pòkò ka chofe ek anchay rel limiè ble ka kouri dèyè soukou a. Solèy-cho, pawol moun matnik ka voye pou fè moun sav yo ka woule nan lavi a. Solèy-chofe, tan, chalè-oliwon oben frechè-oliwon eti moun ka santi an jou pou anlòt. Nan pawol tala “Solèy chofe, lapli tonbe“ eti moun Matnik ka di pou tan an lajounen. “Solèy klere, (solèy-chofe) lapli tonbe, papa, ou ka pale, ou ka pale, nwè“ (Ki koulè manman’w, Marius Cultier, Welele souskay, 1975). Solèy-dèyè-bwa, nan dekou kouche solèy la, tan lamenm douvan seren an. Solèy-dèyè-mòn, nan dekou kouche solèy la, tan otila solèy la pa ka chofe djok ankò.   Solèy-douvan-jou, nan dekou leve solèy la, tan otila solèy la pòkò ka chofe ek anchay rel limiè ble ka kouri dèyè soukou a.  Solèy-jòn, gwo solèy dri ka bay konsa dis-hè sonnen jik pou kat-hè. Solèy-kat-hè, solèy titak pi dous ka voye limiè men eti chalè a dekati. Solèy-kouche, tan rel-limiè koulè jò-zabriko ek gri ka vini lamenmdouvan seren an. Solèy-leve, tan rel-limiè koulè ble-klè ek jòn men san gwo chalè. Solèy-midi, dekou solèy pi cho otila moun pa sa rete doubout anba solèy.  Solèy-pete-pak, Gwo solèy, solèy ka bay depi wonz-hè pou de-hè.  Solèy-pipirit, ti solèy rel long, ble klèsi ka bay nan dekou kokiyoko kok la. Solèy-wonz-hè, solèy rel-limiè jòn blanni ek gwo chalè.

Anba-solèy, nan pawol moun ka voye lak nan lanmè, nan karetel solèy ka kouche, epi van an dèyè. Anlè-solèy, nan pawol moun ka voye lak nan lanmè, nan karetel solèy ka leve, epi van an anlè ponm-fidji. Atè-solèy, nan pawol moun ka voye lak nan lanmè, nan karetel solèy ka leve, epi van an anlè ponm-fidji. Chofe-solèy, ras zandoli ti pat piti, Gymnophthalmus pleii, ka kouri atè anni lajounen lè solèy ka chofe ek eti moun ka jwenn nan tè sek Sentàn lan atè Matnik ek anni atè Dòmnik, Gwadloup, Sentlisi ek Senvensan, tou.   Gwo-solèy, solèy ka bay dri depi wonz-hè pou de a twa hè.  Kout-solèy, mak wouj lapo-moltri eti moun ka trape lè yo rete anchay tan nan solèy la. Krab-solèy, Cardisoma guanhumi, ti krab-tè koulè wouj-bòdò ka rale anlè jòn eti moun ka pran oliwon se mang lan. Krab-solèy, kapistrel chive jᑺn, ki titak farouch ek ka kouri lè an tibray ka fè an tak anlè’y. Lanbi-solèy, strombus pugilis, lanbi moun ka pran anlè sinay la ek eti andidan kòn lan koulè wouj bòdò oben wouj ka rale anlè jòn. Moun atè Matnik ka kriye’y lanbi-kouronnen tou.

Rel-solèy, rel-limiè ka pati asou bòdaj solèy la ek ka kouri lawonn. Nan astrofizik, rel-solèy la se londjè-mizire karisti se zetwal la. Sistenm-solèy, sistenm planèt 8 planèt ek 175 satelit yo (yo ka kriye yo “lalin“), 5 ti-planèt-piti, ek anchay mil-milion ti kapach-wòch ek kapach-gaz (konmèt, lapousiè planèt, rel-wòch) ki ka tounen oliwon solèy la.  Van-solèy se an rel fifin-wòch ek gaz eti solèy la ka ladje nan laliwonn li eti ka kouri lawonn tout sistenm solèy la ek ka leve anchay bidim toumvan manyetik asou latè ek se rel-limiè nan siel-soukou a. Zandoli-solèy, ras zandoli, Gymnophthalmus pleei, eti ka bay anni anlè ti kare-tè-nan-lanmè Chansel la, oliwon Robè ek ka rete anba solèy tout lajounen.

Nan sistenm-lang ayiti a, moun ka di sa konsa:  « Lawouze taye banda toutan solèy pa leve » pou voye an katel ba an moun. “Solèy ap frèt“, lè yo ka gade solèy ka kouche. “Boule solèy“ se djoumbate rèd oben swe vèt anba solèy la. Site-solèy, kare-kay atè Pòtoprens otila moun ka trimen ek ka chaye anchay tjak sosial. Ti-solèy se an ti-piebwa, Cordia sebestena, pa plis pase 9 mèt ka voye an flè wouj bòdò ka fè jaden bidjoul. 

Nan sistenm-lang gwadloup la, moun ka di sa konsa:  “Solèy ja ka brile lonbrik a on moun“, lè’y pa sa leve nan kabann. “Solèy kouche me malè pa kouche“ pou fè moun tann ek konprann pa ni lè pou malè rive an moun.

Nan sistenm-lang matnik la, moun ka di sa konsa : “Anlòt solèy“ lè lè ladje an moun nan an blo rive. “Solèy cho“, pawol moun ka voye lè yo ka fè an bagay ki rèd pou fè oben yo anba an pas ek pa sa wè kote pou sòti. “Solèy ka leve tout moun“ pou fè moun tann ek konprann lavi se ba tout moun asou latè. “Se moun ki ni mousach an solèy ka veye lapli“, fok sa veye o gren lè’w mete nan brann.  “Si ou moli, ou fini wè solèy leve“, fok pa ladje si’w pa le pèd lakat. “Si solèy te ka leve lannwit, pi bon-moun te ke pi malonnèt“, ni anpil bagay sere dèyè mas, dèyè fidji eti moun ka pe mete. “Solèy genyen lapli“, pawol-katel moun ka voye ba an moun ki le genyen nan an goumen oben an leve-fese. “Solèy ka chofe ba tout moun“ pou fè moun tann ek konprann lavi se bat out moun asou latè.  “Solèy kouche, malè pa kouche“, ladevenn p aka ba’w p’an wouspel. “Solèy kouche, tout solsouri dewò“, pou tann ek konprann tout moun move lespri dewò konsa lannwit ka bay. “Solèy leve ou pa sav kote eti’y ke kouche“, ou pa ka sa sav. “Voye wòch nan solèy“, se ale konprann lavi a se an bol toloman, bagay dous ke rive san bat pou sa. “Wòch nan dlo pa konnèt doulè wòch nan solèy“, chak moun ka gade wè regle tjak eti’y ni pou ta’y.

Pimpe nan solèy !