Plodari 22 Me 2025 lan

 

Fanon, an fím-sinema

 

Wáy foút, mi fím lòlòy mi ! Lòlòy pou ja kite lòlòy ka ale, rive nan bwabwa.  Se pa anni pou Frantz Fanon, an boúg ki leve adan an peyi, Mátnik, ki rete la ka pete gwo zotèy li adan chimen-douk peyi taha jik lè y te ni dizwít lanne anlè tèt li, jwe boul-douvan nan Laso-Senpiè, te enmen koute se vie bidjín  Senpiè a, "Eti Tenten, nou pa wè y, Tenten sere an piès-kann lan"  oben "Man desann Senpiè, ay èche dobann, dobann an fini man anmize mwen epi Jilia Kabòs, wáy siwo fanm Senpiè doús..." èk se anni ywít lanne Aljeria (tít-nonmen Al-Djazâ'ir la ki men nou-menm pi simie tít-langayele tamazight:Dzayer la) eti ka fè an pòtre  Frantz Fanon ; se plís pou Mátnik ki tizi anni adan  foto an akayou (bwa-mang lan) Tou-Kochon an epi an kráb ki pa ka sanm ni an djímbi (se tít eti moún pa asou Voklen ka ba kráb-tè a eti moún-mátnik ka manje nan matoutou Lendi-Pak la), ni an mantou, ni an sirik, ni an touto, ni an kráb-senmafòt, ni an kráb-maya, ni an kráb-solèy, ni an souda, ni menm an  zagaya. Frantz Fanon nan fím-silema lan konnèt anni touloulou, senmafòt èk mantou. Moún-Mátnik pa mete kráb-senmafòt (ki faroúch pase an mangoús nan chimen-lwiloúd) nan kannari yo. Patát sa! Man se pe toufe an káwbe-sinema franse a eti te kòch pase an káwbe-tre dachín sanmdi a de-hè apre-midi. Franz Fanon limenm se te an lwijanboje, an tèt-brile, se moún-mátnik taha ki fouben lavi-toulehou, ki lide se kabwatè-fím lan, fè an moún-mátnik debatje nan goumen-kouri-dèhè-zawa an peyi-lòtbòsay, Al-Djazâ'ir, san ni se se an fondòk-lavi atè Mátnik dèhè y?

Fím-sinema taha flòkò menm, pou pa matje bwabwa, ladjè-o-peyi se toulong an dekou otila moún ka èche apiye anlè fanmi yo, mès-longsáy-peyi yo, sa-sáv-longsáy-lavi yo pou pran tjè, kimafoutiesa, Franz Fanon an ki ka matje, "pa ni mès-longsáy nwè oliwon-latè, pa ni lèspri-kabeche blan ;  tou-patou oliwon-latè ni moún ka èche", se te pou konprann fok ni an peyi dèhè chak moún-asou-latè èk se mès-longsáy-peyi a ki fondalnatal, se pa koulè lapo-fidji an moún ni menm tan-nanninannan-longsáy peyi a, men goumen eti moún ka leve pou sove lavi yo, nan peyi a ; ki manniè Franz Fanon taha pa te ke ni piès plodari politik asou peyi otila y leve ek se anni an djendjen kráb-senmafòt? Ki manniè menm Franz Fanon taha  pa te rive ale fouye nan tan-ki-pase èk/oben tan-ka-pase Mátnik la pou se kabeche an peyi, nan depareye y  epi sistenm ninang-founang ewòp-afrik ki te pase adan? 

Kimafouti trase bódaj Mátnik tankon an akayou epi an sokan ki ka sanm an sirik-labou (se anni tít sirik-bwa oben sirik-lawviè  eti lang-peyi Mátnik la konnèt lè sirik la pa anlè sináy la nan lanmè a) tankon si moún-douboút peyi taha pa te leve an laliwonn, an tan-ka-pase, an mès-longsáy-peyi, an tan-nanninannan-longsáy ki ta yo, nan toút Gran Karayíb la, se anni atè Mátnik otila an leve-douboút-goumen  ninang-founang lan te rive debaba sistenm ninang-founang lan, se anni atè Mátnik otila kalinago leve an goumen-fè-kakol asou an sièk-tan, Mátnik se gawoule politik Sèptanm 1870 la, se bidím deblozonn-vòlkan 08 Me 1902 a, se plís pase an sièk tan leve-douboút sosial depi se dáwne-nan-lari 1887 eti Felís Loube te ka kabwate, se Andre Alikè, se Renò Ilmani, se Máwyis Hira, se Marsel Manvil, se Edwa Glisan, se Jan Bènabe, nou pe ke sa nonmen yo toút, se anni moún ki ja bay antre nan memwa natifnatal-mátnik la man ka nonmen. 

Jounal-dekinaye-sinema ka depenn fím lan  tankon an biopic, an trase-pòtre  otila kabwatè-fím ka pran sa y le adan lavi moún eti y ka rarate lavi y la, delè an lavwa-rarate oben an wonn-pawol-matje ka pe ba moún ka gade fím lan an pawol-rapòte, an kanmo, ka klèsi an tan-fann lavi y men sa ki kouyon ba biopic taha se ki nan wabáp fím lan ou ka tann  lavwa Franz Fanon nan fím lan ka báy lavwa asou lanmò y, kote yo tere y epi dòt  ti kanmo wabáp lavi y, pou konprann nou te ke towblíp blo adan an rarate-lavi. Se pou se tann èk konprann fím  lan ka patate nan mitan an trase-pòtre Franz Fanon epi an rarate-lavi otila yo ka voye ancháy sonnen-pawol Franz Fanon, delè menm sonnen-pawol  Eme Sezè eti yo ka mete nan boúch  Franz Fanon, ki pa pe ni piès pwa-peze nan lavi-toulehou atjòlman an. 

Plodari 22 Me a se toulong anni an plodari èk man pa ke rete la ka plenyen asou an fím-silema lòlòy ki ka depotjole Mátnik tankon peyi-asou-latè, ki  ka depenn Mátnik tankon an akayou, an laliman bwa-mang, otila se anni kráb ki ni, kráb-senmafòt ki ka kouri antre nan tou yo  konsa an bagáy brennen nan laliwonn yo  oben an mantou sal ki ka dòmi nan gwo labou akayou a, pa menm an sonnen-bidjoul tjèk bidjín oben mazouka Alèksann Stellio  oben Ènès Learde a, si se pa Barel Coppet, pa menm an sonnen-lavwa-egal lang pale-kreyol-mátnik taha ; se plodayè-afrik atè Gwadloúp èk Mátnik la debiele nan mitan tèt pou pa ka menm rive konprann sa eti Gwadloúp èk Mátnik se peyi ki trape an laliwonn/tan-ka-pase karayíb èk amerik, yo menm ni an lang-peyi pou ta yo, èk anni sa ja ka mande an rarate yonn-tou-yonn tan-nanninannan-longsáy la,  menm rarate fím-silema, rarate-kabechinen, an tirád, an lavwa-regle bèlè, tousa.

Kisa? Se káwbe-gouvelnáj Gwadloúp èk/oben Mátnik pa se pe la ka chaye kann bò trás ba peyi-lòtòtsáy (isiya la konsa Aljeria, La-Frans èk Túnizia) èk ou pa ka menm tann an sonnen-lavwa Gwadloúp adan an fím-sinema trase-pòtre eti an káwbe-gouvelnáj Gwadloúp palantje, lahan-kòtòk. Dèhè tousa ni an mande-sáv djenm pou rive voye, kisa ka fè se moún-gwadloúp èk/oben moún-mátnik la mare toút katel-dekantje-longsáy politik, sosial, mès-longsáy-peyi adan an djoubáp rás-moún-asou-latè nèg-ginen-afrik/betje-ewòp ? Ki liannáj eti an kabechè-dekantjè se pe rive trase nan mitan an leve-douboút-goumen pete jouk an peyi, pete chenn an lakou-peyi epi djoubáp  rás-moún-asou-latè  nèg-ginen-afrik/betje-ewòp? Lamenm-la, se pa nepi doús-langayelè nou-menm  la ka bát, ki pwa-peze Franz Fanon te ka ba se lang-peyi a adan djoubak djeri-lèspri y la, ès an moún-mátnik (foút sa te ke pi náwfláw ba fím-sinema taha an tít Doktè Fanon) se ka rive ale nan an peyi-lòtbòsay, Aljeria isiya-la, djeri moún nan lang-franse? Ès an moún-mátnik ke sa rive pran an pawol asou Mátnik nan lang-pale-franse,  pou rive fè anlòt bagáy si se pa lonje dwèt asou djoubáp rás-moún-asou-latè nèg-ginen-afrik/betje-ewòp? 

Lanne taha, Plodari 22 Me a ka apiye  asou   dekináy an fím-sinema lòlòy (si se pa chikannáy, dekináy se toulong pou bát-lanmen asou vini-rive sosial an wách-frayik, an faktoráj mès-longsáy-peyi, tousa) pou vire asou plodari ranboulzayè Franz Fanon an eti nan fím-sinema a (dabò-pou-yonn fok te kriye fím-sinema taha Frantz Fanon oben Doktè Fanon men pa anni Fanon eti se an tít-fanmi atè Mátnik èk toút moún nan fanmi Fanon pa te nan menm lèspri-ranboulzáy Franz Fanon an, ni nan  menm rel sa-sáv doktè djeri-lèspri y la) tankon nan badjoláj se konpayel-politik Mátnik la, ka toulong báy adan an djoubáp nèg-ginen-afrik/blan-ewòp, se kanmenm Frantz Fanon limenm ki rive matje, plís pase "pa ni mès-longsáy nwè oliwon-latè, pa ni lèspri-kabeche blan ;  tou-patou oliwon-latè ni moún ka èche", matje se pa nepi badjole, "man pa mele epi sístenm ninang-founang ki demounizen se gangan mwen an", (nan matje Franz Fanon an, "Je ne suis pas esclave de l'esclavage qui déshumanisa mes pères") anni ti wonn-pawol-matje taha ka mande anpil kabeche-dekantje asou koút-zie Franz Fanon asou djoubáp nèg-ginen/betje epi asou sa eti y te ka depenn-dekantje tankon konsians politik la, lèspri douboút-moún-asou-latè a. 

Pimpe Isiya la konsa

 

Nan rete sonhe deblozonn vòlkan 08 Me 1902 a

                 Matjoukann-laliwonn

                 nan laliman vòlkan an

 

 

Nan dekou an deblozonn vòlkan, se toulong pou an bidím toúmbiláj laliwonn fondòk-peyi otila an tilili matjoukann laliwonn-peyi ka djigilòp epi dòt ka tijaye oben vire douboút.  Nan 8 sigond èk an dimi rel-sann-a-kouri deblozonn 8 Me 1902 a, an gwo kantináj sann èk dlo-cho (lawviè, lasoús èk barank-dlo) te vini parèt. Si an konpznyi parèt, se pou anlòt konpanyi te djigilòp nan menm balan epi se rás bèt-anba-bwa, piebwa, zèb-douboút èk liann, jík chimen, trás epi karetel, tousa. Deblozonn-vòlkan an se  dekou an wòltonn toúmbiláj laliwonn eti ka  kantinen toúmbiláj sosial, mès-longsáy-peyi èk politik la pou matjoukann laliwonn ki poto-mitan nan toút toúmbiláj sosial, mès-longsáy-peyi èk politik, jik pou ka  kare an choús-kòtòf-peyi, se se nan rarate tan-nanninannan-longsáy peyi-asou-latè taha.

Se pou se konprann sa eti, se deblozonn-vòlkan 08 Me 1902 a, pou plere-malè eti y ye, ki vini djing-fondòk tan-nanninannan-longsáy Mátnik la. Se deblozonn-vòlkan taha, bidím dezás taha, ki ka, ki nou le, ki nou pa le, ba tan-nanninannan-longsáy peyi a an toúmbele, an trase-chimen-pase nan lèspri-dekantje taha eti plere-malè taha ka chaye an tilili matjoukann-laliwonn fondòk-peyi epi y, èk ka toulong vire kantinen mès-longsáy-peyi a, nan sa eti y ni ki politik, ki sosial adan. 

Lamenm-la, nan se matjoukann-laliwonn lan, nou ni pou depareye matjoukann-laliwonn fondòk-peyi eti  an kare-láj-moún dèhè pa ke sa wè toúmbile epi matjoukann-laliwonn vire-fakte eti kare-láj-moún dèhè ka pe vire trae apre y te yize oben djigilòp. Sáb-bò-lanmè An-Resiyen an (atè Latrínte) pa ke vire apre twa kare-láj-moún dèhè si kare-láj-moún douvan te pele toút pou randwi masonn lakáy yo men laliman-bwa Ajoupa-Bouyon an ke pe epi toút piebwa y si tjèk brèbrè-mouton franse te koupe fè chimen-lwiloúd pase. Toút bagáy la se rive sáv si sáb-lawviè Prechè a ka  bát adan matjoukann-laliwonn fondòk-peyi  oben matjoukann-laliwonn vire-fakte? 

Se matjoukann-laliwonn lan ("ressources naturelles" nan pale-franse se konpayel-laliwonn Martinique Ecologie a) oliwon vòlkan an se dabò-pou-yonn dlo se  trann-de láwviè a ki ka pran dlo yo anlè laliman vòlkan an eti wonz adan yo ka rive nan lanmè anlè tít láwviè yo, epi se trann-senk lasoús la èk an tilili ma-dlo a. Dlo a se matjoukann-laliwonn pi fondòk asou latè ; Assaupamar pa di w "Tè se bwa, bwa sqe dlo, dlo se lavi". Nou ka konte 35 lasoús (dlo frèt èk dlo cho) nan laliman vòlkan an men se plís kát lasoús taha (lasoús Lawviè-cho, lasoús Láwviè-mitan èk lasoús Láwviè Pikodo, lasoús Fon-Kanonvil) ki pe trape an tít lasoús-vòlkan. Si dlo a se matjoukann-laliwonn fondòk la, toút bèt-vivan nan dlo a (kribích, zabitan, lapia, makouba, titiri, tousa) se matjoukann-laliwonn tou. Pou tè eti se bwa, se pou se konte plís pase 1.000 choús-boujonnen nan laliman anlè-solèy Matnik la, oliwon vòlkan an epi se mòn-pwenti Kawbe a ; plis pase 30 adan se choús-boujonnen taha leve anni atè Matnik, kontel zannanna-anba-bwa a.  Nan we matjoukann-laliwonn lan nou ka konte sáb epi wòch, sann-vòlkan deblozonn douvan eti gwo lapli ka chaye desann nan de bidím lavalás-matjak nan láwviè Prechè a. 

Nan fondòk lèspri-kabeche-dekantje a, plodari sosial la, tankon plodari politik la, pa se pe tjenbe douboút, pa se pe rale moún, pa se pe bloublou moún, si y pa ka depenn èk konte matjoukann-laliwonn lan ; an moún-asou-latè, an badjolè-sosial oben an badjolè-politik, pa se pe ka vini plen tèt moún-mátnik epi toúmbiláj sosial èk/oben toúmbiláj politik, yonn pa pe ka ale san lòt, si pa ni tjèk matjoukann-fondòk-peyi, tjèk matjoukann-laliwonn pou apiye sa eti y ka di a. Se pa gangan ki ka fè an peyi, se matjoukann-peyi a èk tout goumen eti  moún-douboút-djòk (eti yo menm se matjoukann-peyi moún-asou-latè a) nan leve-douboút sosial peyi a ka leve pou tjenbe rel kantináj matjoukann-peyi a, gade wè ranbonni y. 

Se pa anni pou depenn an toumblow ki te flandje siel Matnik la nan  Jedi 08 Me 1902, 08 hè epi 02 minit, nan pipirít la, èk te deboule nan koule vòlkan an pou rive asou Senpiè nan 01 minit ek 40 sigond, ek brile toút kay douboút ek toút moún ki te rete nan lanbouk la magre ancháy kriye-ago-vòlkan douvan, te debaba toút matjoukann-laliwonn oliwon vòlkan an men nan menm balan an te ka pòte dòt matjoukann-laliwonn pou an lavi vire leve.

Se pou se mande-sáv, sa sa ye sa matjoukann-laliwonn èk ki rel-fondòkte se matjoukann-laliwonn taha nan tilili matjoukann-peyi a? Lamenm-la, èk lòtòtsáy prèmie mande-sáv taha, si an konte-rel-kantináj se matjoukann-peyi a fondalnatal pou se tjenbe douboút nan joút ekonomi èk sosial ki ka báy oliwon-latè lajounen-jòdi, ki rel janjoláyte se matjoukann-laliwonn taha lè yo liannen, wèt-nan-wèt, epi an dezás laliwonn? Se de prèmie mande-sáv taha ka tjoke Katel-dekantje-longsáy rèl-gouvelnáj-peyi asou se matjoukann-laliwonn an, nan an peyi-asou-latè tankon Mátnik otila pa ni an gouvelman-peyi, se se an gouvelman atè-lakay (CTM se pòhò nepi an gouvelman atè-lakáy-mátnik), ki larel-gouvelnáj an gouvelman-peyi zawa-lòtbòsay  ke sa katjile an kalibích nan mitan tilili matjoukann-peyi a se se gade  pou douvan an lavanníz blo an konpanyi matjoukann-peyi douvan oben apre anlòt konpanyi matjoukann-peyi? Anlòt mande-sav se rel bloublou epi rel-toúmpak eti se matjoukann-laliwonn lan pe trape anlè se matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a jik matjoukann-peyi politik la ? Nan dekou wakle-boulín tèknoloji a eti pa se pe ka bát san an ekonomi-peyi èk mès-longsáy-peyi liannen nan tilili peyi-oliwon-latè, ki faro eti se matjoukann-laliwonn lan ka pe pòte nan ranbonni ekonomi-peyi a? 

Deblozonn lan ni ancháy wách-dèhè, kannal-moún-douboút nan peyi a, men wách-dèhè asou lavi ekonomi ek sosial, laliwonn lan ek mès leve-masonn-káy nan peyi a, politik (Marius Hurard te brile adan deblozonn lan ek nèhè tout lide an gouvelnáj atè-lakáy-mátnik te brile epi y), mès-longsáy-peyi a, tou. Owala ni an palpa-moún-douboút ka djigilòp nan an peyi (alelouya-akasia-lata oben ale rete nan peyi-lòtbòtsay), fok pa se bliye Senpiè se te gran-lanbouk gouvelnáj ekonomi atè Mátnik, se pou wách ekonomi ek sosial la toúmbile pak-an-pak ek pou ancháy djíng mès-longsáy-peyi tankon mès-nanninannan se djigilòp tou oben toúmbile, pak-an-pak oben an titak. Se pa anni pou rete la ka plenyen asou tan-nanninannan-longsáy natifnatal-mátnik la eti deblozonn 08 Me 1902 a  se an djíng-fondòk, bagáy ki ka pe fè kanman-kòtòf natifnatal-mátnik la (martinican we-feeling, sa eti an peyi ka dekatonnen longsáy-ale pou depareye epi anlòt oben dòt peyi, kanman-kòtòf peyi a se toulong an kare-zobráy politik) vini toulong pi djòk. Anni nan ale rete nan peyi-oliwon oben peyi-lòtbòtsay te ka pe lonyen depenn Mátnik tankon peyi, ba y toulong plís djíng kanman-kòtòf, plís laliman ek plís laliwonn, tou.

Pimpe isiya la

 

 "Rát Vaval"

Nan lang natifnatal-mátnik la, rát la se an bèt-kát-pát sal eti moún ka kouri dèhè y pou tjwe y, foute y an manje-rát, an makanda pou y se fè chèpi, kát pát anlè. Nan pawol-pale  a, an moún pe menm rive "brile an káy pou an rát", se pou fè moún tann èk konprann, tann se yonn, tann èk konprann se de, djoubáp nan mitan moún èk rát se pa ti djoubáp lajounen-jòdi men bagáy nanninannan otila ni an bidím vreyàj genyen pou le de majò, èk sa eti rát vòlè, se pou moún te pèdi y ; menm lè yo fè ratjè, se anni kráb (ki pa menm ni tèt epi sa) yo te rive pran adan. Nan djoubáp nan mitan rát epi  moún, se pa toulong rát ki pi bwabwa, moún ka pe jik depenn lèspri debouya yo nan pawol-pale taha "malen kon an rát". Plodari-kabeche-dekantje kanman bèt-soubawou a ka teste sa eti rát ka vòlè, ka kadje fimel-rát la, ka pran fimel-rát pa fent, ka pe tjwe anlòt rát nan goumen-leve-fese èk ka menm tjwe kò yo ("y ap touye tèt yo" tankon moún-Ayiti ka di) menm manniè kon moún-asou-latè. Nou menm pa jenhen li, piès kote, sa eti rát ka fimen zèb pou yo se vini nan kannaval epi zie woúj Rat'Vaval la, men nou la pou aprann, chak jou leve. Wáy foút! Ki zafè Rát'Vaval esa? Ki lide káwbe-mete-nan-brann mès-longsáy èk djezináy Fòdfrans lan epi Rát-Vaval yo a? 

Vaval la ka toúmbile fidji chak lanne, se pou depenn èk dekantje y tankon an pòte-trase wakle-boulin sosial la eti ka sòti lòtbòtsáy debatje atè Matnik, lanne taha, Rát-Vaval la ka fòse lèspri èk larel debatje-blo wakle-boulin sosial la, rát se toulong an bèt atè-lakáy ki ka fè tou oben ních, sere nan fondòk an vie káy oben choús an piebwa sèk. Rát la anchouke nan fondòk peyi a menm si an konpanyi adan yo ka pe debatje, sere adan kantinàj machandíz  ki ka rive nan peyi a. Epi rát se bèt ka fè ancháy piti, nan pawol-pale òwdinè lang natifnatal-mátnik la, moún ka jik voye pawol, "koke kon an rát" oben "koke kon an radenn", ba an fanm ki ni ancháy tjanmáy-piti, lè pa ni ancháy depareyáj láj nan mitan se tjanmáy taha. Lamenm-la, lang natifnatal-mátnik la plís adan lide fimel-rát la pase mal-rát la. Ni mal-chen, mal-kanna, mal-kochon, mal-makak, mal-mouton, makou-chát, tousa men pa ni mal-rát ; moún-mátnik pa ka ale leve katje rát pou sáv si se mal oben fimel, se anni gwo-rát oben ti-rát ki ni, pe ni "gwo-papa-rát" epi "gwo-manman-rát" la eti ka ale epi y la, men "mal-rát", natín... nád-marinád. 

Ki lide káwbe-gouvelnáj kannaval Fòdfrans ale fè an Vaval nan rát zie-woúj pou mete toút se más-kannaval-mátnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mari-dèhè-lopital, más-gwo-makak, más-kaka, más-kilili, más-labou, más-lanmò, más-makak-ti-latje, más-mal-makak, más-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, ti-bebe,  touloulou, wangan-vaval, zawa, epi dòt más-kannaval) ka kouri vide dèhè an rát, bèt ki pi sal pase an mannikou? Kimafouti tít-kannaval Rat'Vaval esa?

Rat'Vaval la tou-yonn nan kannaval la tankon moún lavi-toulehou epi smartfòn yo, èk mi rát se plís bèt ka rete nan krèy, toulong nan an "chát pa la, rát ka báy bal". Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek  mayímbe,  men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moún, piaye moún, ki la pou fè an zèskáy pou moún se mache dèhè y asou kát jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye toút dekináy sosial la dèhè y (menm dekináy sosial nanninannan, an tan rát te pi piti pase souri) asou menm kát jou kannaval taha. Vaval la se pa an bwabwa, se an kabwatè-kannaval eti la pou se piaye tout moún-vide-kannaval, fè pou moún vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, se pou ni an bagay ka rale yo, ka bloublou yo. Pou wangan-kannaval eti y ye a, Vaval la ni pou kouri lawonn lavi a, lanmen-asou-tjè epi nan pran pawol floúz epi toút moún. Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (menm epi zie-woúj fimen zèb-djáb li a, se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa) ancháy krizokal, tousa ka klere pa nepi lò, ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete doús" nan kát jou kannaval taha.

Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y èk sáv toút se katel-dekantje-longsáy sosial ek politik la, èk menm Katel-dekantje-longsáy  mès-longsáy-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sáv ki matjoukann-fondòk-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsáy natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moún-foyal se souflan PSB lan) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan toút peyi ek lawonn-moún-asou-latè, nan toút lakou-peyi, moún ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, èk menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) toút ti wách sosial, politik èk mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakáy-mátnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djáb-woúj kannaval-mátnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moún pa ka kouri kannaval èk otila más la se pa jenhen nan an doukou timbile, banmbile, men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se  trape plís  kanmouzaza sosial. Atè Mátnik otila moún nan fè-kakol depi nanninannan anba joúk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plís  matjoukann-peyi pou se báy nan djoubáp sosial la ; pa ni lakou-peyi otila toút bagáy ka woule doús, dlo-nan-karáf; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubáp  sosial, si an konpanyi pa ka èche pran toút pou ta yo èk anlòt konpanyi moún ka fè kakol douvan yo, èk toút sousèkè èk tanbou-de-bonda eti toút djoubáp sosial ka leve oliwon-latè. 

Rat' Vaval, ki koút-zie-klere (oben koút-zie-kreve, sa w sáv !) eti moún-mátnik ka voye anlè rát la ? Ki kabwatè politik, sosial, ekonomi oben mès-longsáy-peyi eti an djezinè atè-lakay-mátnik, peyi kont-kreyol tilili konpè a, se pe trase pòtre y tankon an rát zie-woúj? Ès nou se pe depenn èk dekantje Vaval la tankon an lide san wách-kòtòf? Si nan kont-kreyol-mátnik la se konpè krapo ki pi atè (apre ni ninang-founang lan eti kont-kreyol-mátnik la ka di se "dènie jenerasion apre krapo") nan ki tou-tè rát anba-dalo taha sòti? Ès se pou nou se vini badjole mès-longsáy-peyi-mátnik la djigilóp menm pou se yích-dèhè farahon-ejipt la se vini ka trase pòtre an betje nan rát  zie-woúj pase "liwa chato 200 watè a" oben menm "jeneral Chen" oben "konpè Chouval"? 

Nan tan-ka-pase atè Mátnik, depi se prèmie kannaval wabáp 19enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djáb-woúj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Mátnik te ka fè piplís machandáj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la kabeche, djezinen èk vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, èk menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moún konprann kòtok vire-kabeche-longsáy (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moún atè Mátnik  te ka kouri kannaval (atè Mátnik, moún ka di "kouri vide", tou) dèhè an bwabwa eti te ka trase djíng bidím Katel-dekantje-longsáy politik èk sosial ki te rive nan peyi a nan lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka báy èk se bagáy ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp èk an Vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnáj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, toút se más la anba jouk li, èk ka pe toúmbile liannáj nan mitan se más la adan kannaval la, nan mitan moún ka kouri kannaval ek moún ka "gade más pase" tankon Marius Cultier te ka báy lavwa. 

Pou plís: Pímpe isiya

 

Woulo ! 

Mátnik  nan liannáj-CARICOM

 Se pa jòdi sa te pou ja fèt, nan 2012, Irwin LaRoque eti te sobreka-kabwatáj CARICOM (2011 pou 2021) avan Carla N. Barnett te pran lanmen nan kabwatáj CARICOM, te ja vini Fòdfrans pou lonyen-dekantje larel-divini politik taha èk Man Kamla Susheila Persad Bissessar eti te kabwatè-gouvelman Trinidád èk Tobago (UNC, Me 2010 pou Sèptanm 2015) èk kabwatè-gouvelnáj politik CARICOM nan dezienm sis-mwa 2011 lan, te ja plodaye pou Mátnik te báy antre nan liannáj-CARICOM. Nèhè an plodari brèbrè-mouton atè La Habana nan dekou konsit AEC (Asociación de los Estados de Caribe, cumbre de La Habana, Cuba, del 2 al 4 de Junio de 2016)  "je suis pour la coopération mais  la réparation, je suis kont", te fredi toút moún an, jou taha Raoul Castro limen reste èstebekwe douvan an koumandè-bitako 18enm siek la ki te gare chimen, sa te ka fè lanne eti CARICOM, anba gouvelnáj politik Man Portia Simpson-Miller an tan eti y te kabwatè-gouvelman Jamayik (PNP, 2006 pou 2007 èk 2012 pou 2016, te ka bát pou an tòt-ranmande sistenm ninang-founang ki te mete moún anba-chenn nan se peyi Karayíb la asou de sièk-tan. Mátnik pòhò an peyi-Caricom pou sa men an peyi nan liannáj-Caricom, sa eti ka vire mete y nan laliwonn-kontinan-amerik li.

An peyi-nan-liannáj-CARICOM ka vote èk mete nan brann anni asou larel-gouvelnáj ki ka toúmpakte y blo men pa ke sa ale kontel gouvelnen nan djoubáp kouri-lawonn machandíz nan mitan de peyi-CARICOM, CSME (Caribbean Single Market and Economy) a epi janbe-laliman-peyi san taks-gouvelman y lan, asou moún èk machandíz, tousa. An peyi-nan-liannáj CARICOM pa ke sa voye moún-lakáy bát nan an zelonn kolbòkò pou kore goumen-koút-fizi-biwa nan anlòt peyi-CARICOM.

CARICOM se an krèy-douboút-o-kare 15 gouvelman-peyi (Antigwa ek Barbuda, Ayiti, Bahamás, Báwbád, Belíz, Dòmnik, Gayana, Grènada, Jamayik, Montserát, SenKits ek Nevis, Sentlisi, Senvensan ek  Grènadin, Sirinanm, Trinidád ek Tobago) ek 7 kawbe-gouvelnáj-peyi nan liannáj tòt-genyen (Angiya, Bermuda, British Virgin Islands, Cayman Islands, Kourasao, Mátnik, Turks and Caicos Islands) nan dekou 52enm palpa-lanne y. Se nan 4 Jwiye 1973, Topay Chagwaramás la (atè Trinidad) otila se 4 mapipi-eskwaya fondasè a, Errol Barrow (kabwatè-gouvelman Bawbàd), Forbes Burnham (kabwatè-gouvelman Gayana),  Michael Manley (kabwatè-gouvelman Jamayik) ek bidím Eric Williams (kabwatè-gouvelman Trinidad ek Tobago) te siyen, ki mete CARICOM nan brann. Apre plodari Grande Anse lan nan 1989, CARICOM te vire kabeche Topay Chagwaramás  la, nan Topay Bastè a (atè Senkíts-èk Nevís) nan 2001, pou te mete CSME a nan brann, anfwa. 

CARICOM se an káwbe-tre laliwonn-ekonomi-peyi plís pase 18. 482.141 milion moún-douboút asou 458.480 kilomèt-kare. Owonzon lonmwatje se moún taha se moún-natifnatal-ayiti. Jamayik, 2,5 milion moún, epi Trinidád-èk-Tobago, 1,5 milion moún, se de zòt  bidím palpa-moún-douboút lawonn-peyi CARICOM lan. An káwbe-tre ekonomi, se pou konprann an liannáj peyi an menm laliwonn pou se defann tòt yo nan dekou joút-ekonomi latè-wonn lan, sa eti pa ka plata joút ekonomi èk politik nan mitan se peyi-Caricom taha, se konsa sa OECS (Organization of Eastern Caribbean States) parèt nan 1981, se ti ekonomi-peyi CARICOM lan te le defann tòt yo douvan se bidím ekonomi-peyi CARICOM lan èk peyi fondasè a.

CARICOM gliminen an, CARICOM topay-gouvelnáj vire-kabeche Bastè a pou mete CSME a nan brann se pa nepi CARICOM mapipi-èskwaya sobreka-kabwatáj Edwin Wilberforce Carrington lan, depi lanne 1992 pou lanne 2010,  nan doukou banbann otila Jamayik te pare ladje-lanmen, nan doukou otila CDB (Caribbean Development Bank) pa te djè vidjò nan mete lahan palantje ekonomi-peyi-karayíb ; se pa anni pou dekou debantjay blo ki ka pe bát toút ekonomi-peyi oliwon-latè, nan tan-ka-pase ; se pou an tilili mete-larel-kòtòf  eti ekonomi-peyi ka mande, lè joút-ekonomi an ka vini toulong pi  rache-koupe, lè ekonomi mawon an (jaden anba-bwa, kanno san-peye-wol, taksi-mawon, tontín èk ti-kanno, tousa) ka pran douvan ekonomi anba-larel-gouvelman an. Báy antre adan CARICOM, se toulong trape plís lanmen-djòk asou pa ta Mátnik nan jeráy lanmè Karayíb la menm si se nan AEC/ACS jeráy taha ka pe bát.

Ki djòkte Caricom pou tjenbe douboút nan joút ekonomi èk sosial ki ka báy, toulong pi djòk, oliwon-latè?  Rel-rive CARICOM, la-pou-la, se pou tizi se kantinàj machandíz nannan-kranm asou 25%, ès Mátnik te ke sa batje adan pimpe-douvan taha,  nan dekou an bidím konpanyi brayès li a ka mande pou plís gouvelman franse nan wách ekonomi an eti ja anba lanmen se sobreka-ekonomi franse a atè Mátnik? Si rel-rive toút ekonomi-peyi oliwon-latè se pou an "tonnfaktáj kantináj  machandíz-debatje", asou ki krèy machandíz-debatje eti CARICOM ke apiye pou sa?  Ki politik ekonomi CARICOM (piplís se peyi taha ja ni plís pase senkant lanne gouvelman atè-lakay) eti Mátnik, an peyi san gouvelman atè-lakay, ke sa kabwate?

Apre AEC/ACS, ECLAC/CEPALC, CONCACAF, OECS, PAHO, tousa, Mátnik ka báy antre adan anlòt lawonn-peyi karayíb èk amerik eti pa ka ba y plís kanman-kòtòf peyi-asou-latè pase ACS oben OECS (oben menm CONCACAF),  men pou ekonomi-peyi eti y ka gouvelnen, ka tankon ba Mátnik an ultimatum, an fè-debouya trape, se se an gouvelman atè-lakay. CARICOM se pa tankon nan AEC, an káwbe-plodari pou pran pawol gade-pou-douvan asou an laliwonn, Lanmè Karayíb la isiya la konsa. CARICOM se pa CEPALC/ECLAC ki limenm se anni an káwbe-dekantjáy statistik ekonomi èk sosial Lawonn-peyi Oliwon-latè a ; se plís  pase OECS (toút se peyi-Caricom ti laliman-peyi a, nan Karayíb atè-solèy la), toulong an letjèt nan divini Karayíb la, ladje ekonomi káwbe-bitako kann oben bannann lan pou se rive nan an doukou ekonomi-peyi gliminen, ekonomi-vèw, ekonomi-ble. 

Pímpe Isiya la konsa

Nan rete-sonhe André Aliker (1894-1934)

 

Pòte-nouvel ekonomi-peyi a.

Piplís moún natifnatal-matnik ka rive depenn Mátnik tankon an peyi-asou-latè (adan lo "unique au monde" yo a ; se pa lapenn man kouri matje sa eti lang-natífnatal la fondalnatal pou wách-kòtok peyi-asou-latè taha lè pa ni an gouvelman-peyi), men piplís moún natífnatal-mátnik taha pa fouti depenn ni menm konprann, pe ni an ekonomi-peyi-mátnik eti plís pase, bannann, wonm, sík èk kantinàj drivayajè, ki te ke ni pou trase laliman peyi taha, kare  tankon an wách-kòtòk peyi-asou-latè taha. Se pou pòte-nouvel ekonomi-peyi taha eti pa ka kouri lawonn peyi a. Atjòlman-la, pa ni jounal ekonomi-peyi, pa ni progranm-radio asou ekonomi-peyi epi se media pòte-nouvel la, yo menm, pa fouti kabeche pòte-nouvel ekonomi an tankon an pòte-nouvel toulong depareye yonn-tou-yonn eti pe ka bát nan menm lèspri epi lezòt pòte-nouvel.

Pou lèspri dekantje eti Plodari-kabeche ekonomi-peyi ka mande, se pou pòte-nouvel la kouri lawonn floúz adan ; owala eti pòte-nouvel la se rete pri an kote, se pou bankoulele-ekonomi báy, delè menm pou fese an peyi anlè zekal. Se pou se konprann sa kòdjòm, pòte-nouvel ekonomi-peyi a ka pe kare, dekare, vire kare peyi a limenm. Pòte-nouvel ekonomi-peyi a, plís pase pou se ba se djoubaktwa a èk se sobreka ekonomi an tjèk balan, pou pran douvan avan douvan se pran yo,  se tankon an konte-rel-kantináj matjoukann-fondòk-peyi. 

Lamenm-la, nou pa ka mize an chimen pou konprann sa eti lang-matje a fondalnatal nan pòte-nouvel ekonomi-peyi èk menm, pou kontáj-dekantje matjoukann-fondòk-peyi eti pòte-nouvel ekonomi-peyi a ni pou matje, longsáy-ale, lang peyi-natifnatal pou prèmie-douvan nan pòte-nouvel taha. Man ja matje sa eti toút se matjoukann-fondòk-peyi a pa pe ka báy, pa pe ka kouri lawonn nan lang peyi-lòtòtsáy la, kontel lang franse a pa ke sa depareye an makandja epi an kankanbou, an mango-ten epi an mango-tín, an kilo kouchkouch èk an kilo bokodji, depareye yo asou an zandal kantinàj-lahan genyen yo nan Káwbe-tre Latrínte a. 

Nan fondòk plodari-dekantje ekonomi-peyi a, ni toulong lèspri-dekantje, peze, mizire, konte men ni ancháy janjol-trase mafoudja, wách-lavi-toulehou ki ka vini fòse lang, si se pa mòde lang, lèspri-dekantje taha. Pòte-nouvel ekonomi-peyi a toulong-ale ka pe, dabò-pou-yonn ba moun an zie-klere asou se janjol-trase mafoudja taha ; èk, lòtbòtsáy, leve liannáj epi an konpanyi branbrann-kòtòk peyi-lòtòtsáy ki ka debatje. Nan peyi otila pa ni gouvelman-peyi, se se an gouvelman-peyi atè-lakay, se anni lang natifnatal la ki ka pe mete se janjol-trase mafoudja taha larel, fè yo pran letjèt nan divini. 

Se te ke pou konprann sa kòdjòm, tout ekonomi-peyi mawon an (sware bèlè, zouk, toufe-yenyen, tontin, rimèd-razie, ti-kanno, tjenbwazè, machann-pistách, machann-toloman, gato-patát èk dlo-koko, tousa) pa anni nan djoubáp epi ekonomi kapitalís, delè jaden kreyol la te anba chan-bannann lan oben nan  bòdáj chan kann lan, se pou y ka pòte kole nan toút kare-zobráy mès-longsáy. Pòte-nouvel se pou toulong kouri lawonn an laliman fann ek se pou se tann, konprann ek kabeche sa eti nan kouri lawonn taha moún an ka leve an liannaj eti limenm ni pou kare laliman an.

Nan an peyi san gouvelman-peyi, se se an gouvelman atè-lakay, ki rel pòte-anlè eti pòte-nouvel ekonomi-peyi a pe trape anlè se matjoukann-peyi a, an plís pase an konte-depenn? Ki rel-bloublou eti lang natifnatal la pe trape plís pase  lang peyi-lòtòtsáy, pou konte èk depenn se matjoukann-peyi a, matjoukann-fondòk-peyi èk matjoukann-peyi vire-fakte plís pase larèstan? Ki rel-toúmpak  pòte-nouvel ekonomi-peyi a nan dekatonn ekonomi èk sosial an peyi, nan dekou wakle-boulín tèknoloji ki ka bát latè-wonn lan? Ki rel-depareyáj nan plodari-dekantje fòk se matje nan mitan pòte-nouvel politik, pòte-nouvel won-nan-won, epi pòte-nouvel ekonomi-peyi, pou sáv nou ja sáv yo toulong liannen, si se pa mele, si se pa malakse, nan wách-lavi-toulehou nan progranm media pòte-nouvel?  Ès pòte-nouvel Andre Alikè a, nan jounal Justice, nan an lang-an-frans eti piplís  moún atè-lakay-matnik an tan tala, pa te ka ni tann, ni konprann hak adan, te pe ka bát pou an dekatonn ekonomi èk pi douvan pou an toúmbiláj sosial, ale wè politik ? 

Nan 12 Janvie 1934 taha, lè lanmè Fon-Boule a te vire voye kò-frèt Andre Alikè a ba palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la, ki moún te sa konprann sa eti se betje a te rive genyen asou de bò, yonn se te fè an nouvelís kominís  vale lang li atè Mátnik (se lide kominís la ka wouvè zie djoubakè  èk triminè adou wách sosial yo) san se konpayel kominís li a te fè an koút-fizi-biwa (Marsel Alikè, patát sa pito!) ;  epi lòtbòtsáy, pòte-nouvel ekonomi-peyi a pa te ka rive chape anlè  pòte-nouvel politik la (betje a pa ni kont pou rann piès gouvelman-peyi Mátnik) ni menm penpenp pòte-nouvel won-nan-won an. Rive isiya-la, se te ke pou kabeche an choús yonn-tou-yonn ba pòte-nouvel ekonomi-peyi a, plís pase pòte-nouvel politik la oben pòte-nouvel won-nan-won an, se pou y ba moún nouvel asou rel-kantináj matjoukann-peyi a.

Pímpe Isiya la konsa

 

63 lanne apre OJAM,

 

mi RPPRAC!

 

63 lanne  apre progranm  politik OJAM lan,  RPPRAC vini ka mennen an leve-douboút eti pa ni ayen pou kole bò politik ; èk, menm sosial la rete pri anba fèy-kako,  an dezás politik yo la ka bát anlè an vie kantik-nwel, pen-o-bè-chokola rans, "se pa dòt ki konpè Micho ki di Senhozèf pa papa bondie... Se pa dòt ki konpè Micho ki di pawol la pou fè nou lapenn". Ki bagáy sa, mande plis gouvelman-peyi franse atè Matnik nan dekou eti djòkte-politik gouvelman-peyi-franse ka bát dèhè oliwon-latè, pa menm se peyi Afrik-anba-solèy la yo ka rive bloublou lajounen-jòdi.

OJAM limenm, te ka mande pou natifnatalize ("collectiviser", nan pale-franse politik Edwa Glisan an) tè a èk ekonomi an, bagáy ki te mande an gouvelman-peyi natifnatal-matnik pou se trase an plan-ekonomi nan tan-ka-pase epi an tilili larel-gouvelnáj-tribinal pou se mete y nan brann, longsáy-ale epi ancháy dòt trase-liy  politik, yonn ka toulong vire kare/dekare lòt. RPPRAC (Rassemblement pour la Protection des Peuples et des Ressources Afro-Caribéens), magre bel tít-langayele politik matjoukann-fondòk-peyi a ("ressources" nan pale-franse se konpayel ASSAUPAMAR la) pa fouti, se se badjole fondjòkte an konte-kantináj matjoukann-fondok-peyi. Lè yonn adan se kabwatè RPPRAC la ka vini badjole, "on veut les mêmes prix que la métropole..." se pou se konprann de bagáy eti, yonn se toút machandíz franse a, depi fromáj ka pít la jik langoustín  lan, pou ka vann anlè tout tre Mátnik alagadigadáw èk ka báy nan joút blo epi se machandíz natífnatal-mátnik la, vie langoustín lan te ke ni menm rel dènie-yonn-kòtòk epi wonma-djendjen an. Lòtbòtsáy, nan de, se pou toút mès-kranmkranm lan ki liannen epi se machandíz taha vini ka kouri lawonn atè Mátnik, toúmpakte èk depotjole mès-kranmkranm nanninannan Mátnik la epi toút kouche-kalbòy eti se vie mès-kranmkranm taha ka pe chaye. Se te ke pou bát pou moún-mátnik se depann anlè se machandíz peyi-lòtbòtsáy, peyi andewò Karayíb la, nou menm te ke bát lanmen anlè sa èk sa te ke ni an djòkte sosial èk menm politik, men la se plís pou mande gouvelman-peyi franse a mete nan brann.    

Politik se pa nepi bagáy tout moún, veye o gren anlè tòt-genyen an peyi, rive tjenbe an kalibích menm flòkò nan mitan konpanyi konpayel ki ka bát rache-koupe pou trape an faro sosial oben an matjoukann-fondòk-peyi epi moún ki pare pou faro sosial taha men pa ke jenhen le ale pran kou pou sa oben pèd tjèk branbrann-kòtok pou trape sa, epi an gwo konpanyi moún ki pa le tann pale asou sa.

Nan lannwit 23 pou 24 Desanm 1962, twa lanne dèyè gawoule politik Desanm 59 la, an konpanyi tibráy ek tifi natifnatal-mátnik  te ale kole fèy-pòtre matje "Mátnik ni pou ta moún natifnatal-matnik" asou masonn kawbe-gouvelnaj La-Frans, toupatou nan peyi a. OJAM (Organisation de la Jeunesse Anticolonialiste de la Martinique) te kare zobráy li twa mwa douvan, nan 30 Sèptanm 1962, lè konpayel AGEM (Association Générale des Etudiants Martiniquais) te jwenn epi an krèy konpayel-politik PCM (Parti Communiste Martiniquais) eti te pi djòk nan goumen koubare zawa-la-frans lan. Se prèmie kou otila lide an wangannite-politik, an gouvelman natifnatal-mátnik te ka pe kouri lawonn nan mitan palpa-moún-peyi-natifnatal-mátnik la, se se pianmpianm.

Ki sa ki rive se sobreka-politik Mátnik la pou nan dekou yo ka fè wòl konprann tják sosial la eti RPPRAC ka lonhe dwèt  anlè y la, èk man ja matje-dekantje sa eti si ni an "prime de vie chère" ba tout se djoubakè-gouvelman franse a, depi 1976, se pou konprann ni an bidím fòs-kote nan ekonomi franse a atè Mátnik. Se pa se sobreka-politik Mátnik la ki mete kabwatè RPPRAC la lahòl, yo pa ni lanmen-gouvelnáj taha, se anni sobreka-tribinal franse a ki te pe fè an bagáy konsa, men se se sobreka-politik Mátnik la ki ale plere douvan sistenm-tribinal franse a pou an ti voye-pawol eti ni yonn ni lòt  pa ni an lèspri-konprann klè anlè y. "Nou ke atake zòt" nan pale-kreyol tjòlòlò se moún-mátnik la oben nan franse-bannann se menm moún-mátnik taha pa pe ni menm djòkte nan pale-franse èk nan pale-kreyol ; epi, ladjè yo bát pa ka pran vie fanm nan chimen. 

Tít-langayele mete-nan-brann "atake" a eti leve nan lang-pale franse a èk ka pe kouri-lawonn nan lang-pale kreyol-mátnik la, se toulong tankon toút tít-langayele franse ki ka bát nan pale-kreyol-mátnik la, pa pe ni menm rel-konprann epi franse a. "Attaquer" lang-pale-franse a se toulong pou fè an kou djenm anlè an moun, se defaltje, depotjole, fann djol an moun, pete tjou an moun, tousa jik tjwe an moun. Nan pale-kreyol atè-lakáy-mátnik, "atake" se plís pou báy douvan san patate, fè an bagáy blo, san fè wòl. Ek, pou sáv nou sáv, nan lang-pale-mátnik la, moún  pa ka bokante kou pou pawol, an moún natifnatal-mátnik, nan 21enm siek taha pa pou ka bese tèt asou zafè yo ka mete an moún lahòl pou an pawol eti y di, se pa de badjolè ki ni atè Mátnik.

OJAM te ni an progranm politik, ekonomi èk sosial eti piplís moún atè Mátnik pa te konnèt hák adan, jík jòdi ; èk nèhè pa te ke konprann nád-marinád adan, yo pa te sa li politik antan taha, se te anni pou vote anlè koulè lapo-fidji an bakatrel oben pale-franse djol-mande-kredi an badjolè. RPPRAC pa ni progranm politik, ni menm an trase-welto sosial, se anni pou mande plís gouvelnáj franse atè Mátnik, jík pou se rive tizi rel-kantináj-lahan-genyen-machandíz, bagáy eti se anni joút lonje-vann/mande-genyen an ki pa pe rive fè y. Sa titak bwabwa, menm pou se ri-diri-plere-lantiy, ekonomi se toulong joút lonje-vann/mande-genyen. Sa ki kouyon ba moún-mátnik èk ba se djóktè-ekonomi RPPRAC la se zafè joút lonje-vann/mande-genyen taha ka fèt An-Frans, a 7.000 kilomèt èk pa atè Mátnik menm pou kilo dachin-kankloúm lan. 

Ki pwa-peze progranm politik OJAM taha  nan kare-zobráy mès-longsáy politik Mátnik la èk menm nan mès-longsáy-peyi Mátnik la? Ki krèy sosial ki te dekatonnen èk natifnatalize apre progranm politik OJAM lan? Nan ki doukou sosial èk politik eti an leve-douboút anni pou branbrann-kòtòk ka pe báy? Asou ki krèy sosial esa leve-douboút anni pou branbrann-kòtòk RPPRAC la ka apiye? Ki toúmpak depotjolè eti an leve-douboút anni pou branbrann-kòtok se trape anlè an mès-longsáy politik èk  menm an mès-longsáy-peyi ?

Man te matje sa eti OJAM se te yích Desanm 59 èk MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais) se te yích-dèhè OJAM; isiya-la se pou  se wè RPPRAC tankon an yích-dewò 40 lanne badjoláj politikè anni miyonnen lapo-fidji, san piès wè-klè politik, nan kabwatáj MIM lan èk an dezás-liannen nan depotjoláj CSTM (Centrale Syndicale des Travailleurs Martiniquais) tou. Mi se sa mi, se pa anni pou zafè mande plís gouvelman-peyi franse a, èk pou pran lang "zie-nan-zie", si se pa "tjè-nan-tjè", kabwatè káwbe-gouvelnáj laliman-peyi lòtbò-dlo franse a (welto politik pòte-kole epi kisiswa gouvelman  franse a Marijàn lan), se zafé ale badjole, moún ki te la avan yo, pa te foute an tjou patát, avan yo pa te ni piès goumen sosial oben politik. Felís Loube, Irene Surena, Viktò Lamon, Filibè Difeal, Franz Agasta, M. Loulou Pulvar, Patrik Dore, toút se moún taha epi dòt, pa te jenhen fè ayen. Ki divini an leve-douboút sosial ki pa ka apiye anlè leve-douboút tan-nanninannan-longsáy, sa-sáv-longsáy-lavi douboút-o-kare yo, rel-pímpe-aleliwon yo, rel-rive demare-moún yo, tousa ? 

Pou plís, Pímpe isiya-la

 

Nan dekou Jounen Kreyol Oliwon-latè

 

Djoubáp lang-pale/lang-matje

Man toulong palantje lide taha  eti an lang-kreyol se an lang moún pa ka matje oben pa ka djè matje ; an lang eti zobráy-lang li, delè menm fondás-lang li, ka toúmbile aleliwon-galba pou ancháy  pawol-sonnen-lang peyi-lòtòtsáy ki ka pe kouri lawonn adan. Man palantjè-lide taha pa nepi plodayè-dekantjè lang epi sa, se anni an matjè lang natifnatal-mátnik depi oliwon karant lanne. Se pou se ale tjoke choús-fondás lang lan pou se konprann larel-plodari taha eti se se tjanmáy yorouba dezienm kare-láj, yích  se prèmie tjanmay la ki wouvè zie atè Mátnik la,  ki te leve  èk dekatonnen lang taha nan zwel-sere toulejou yo,  nan djendjen yo anba seren an, anba labrenn-o-swè a, tousa.

Lide tjanmay dezienm kare-láj yorouba taha ka kore lang epi larel-plodari-fondok se kreyolís la eti lang kreyol la te ja ka báy avan menm se moún-afrik la  rive nan peyi kontinan-amerik la. Kimafoutiesa tjanmáy dezienm kare-láj yorouba esa? Se pou se konprann, an kare-zobráy atè-lakáy-mátnik, an lang-pale  se tjanmáy la ki te ka depareye epi lang gran-manman èk gran-papa yo a, eti yonn epi lòt pa te nepi nan toulong menm lang-pale èk mès-nanninannan afrik la. Ale sipoze an papa-yích eti lang-pale y se te lang-mina a (yonn adan se lang-pale lakou-mès-longsáy-peyi yorouba a) epi an manman-yich ki te ka pale yonn adan se lang-Akan an, kontel lang-asante a. Anni gade anlè depareyáj lajounen-jòdi nan mitan se gran-moún lan ki ka pale anni kreyol lè yo ka pran ti milan yo epi ka fòse pale franse ba se ti yích yo a, "viens lé ti z'enfants mè rencontrer moi" eti Man Filomèn te ka di nan Latrínte wabáp se lanne 1970 la.

Se dabò-pou-yonn, pou se konprann ni an tilili palpa-moún-douboút afrik nan lang-pale èk mès-nanninannan yo, nan rive yo te rive asou kontinan-amerik la. La eti ni an tilili palpa-moún-douboút, ni toulong an tilili mès-nanninannan, ni an tilili mès-kriye-djanmbel, "anmwe mete lanmen ba yích ou"; pa pe ni an kanmouzaza sosial náwfláw, ni djoubáp genyen-tòt, ni goumen nèg-soubawou, ni kadjè-fanm, ni soukouyan, papa-djáb, ni tjanmáy ka sèvi gran-moún lapidanm, ni yích-man-bans, ni manawa, ni fanm-gwo-larát, epi ancháy welto-ou-wè-y-ou-pa-wè-y, tout rás majò-pofitè ka fè siwawa.

Tilili-afrik taha, èk tilili lang-pale a, tilili mès-nanninannan an, ki ka ale epi y la, li tou-yonn, te ja ka ba lang-pale-kreyol Mátnik la, an rel-douboút lang anni-pale, an zandja lang ki pa djè ni pou ladje ba yích-dèhè, nan tít-langayele teknoloji èk sa-fè teknik tankon nan pawol-tirád ; an lang-pale eti moún ka vire kabechinen toulong-ale, delè longsáy an menm koze. Se nèhè pou sa piplís moún-mátnik ka rive matje an menm sonnen-langayeláj nan an menm tít-langayele de manniè depareye nèt.

Se pou se konprann sa anfwa, se lang-pale-kreyol la (atè Ayiti, Dòmnik, Dominikana, Grènada, Gwadloup, Gwiyann, Lwiziann-Etazini, Mátnik, Panama, Santiago-Kouba, Senmáwten, Sentlisi, Trinidád èk Tobago, Venezuela, tousa) pa se pe lang-afrik, ni menm malaksáy lang-ewòp epi lang-afrik, se plís pase tousa, dwe isiya la konsa, an lang ki leve tankon tout lang adan an laliwonn/tan-ka-pase kavale eti limenm, pou lang eti y ye a, ka ranbonni zobráy li máy-an-máy, jik jòdi ka bát pi douvan nan kare-zobráy  taha.

Se lang-pale afrik taha, nèhè pou tilili-lang yo te ja anba y la, te ja nan dezandjokáj dwe prèmie ladje-ba-yích-dèhè èk se lang kreyol la anni pran sa pou ta yo ; jik jòdi, pa fouti pòte tjèk krèy pawol anni pou aprann-sa-sáv, aprann lavi. Se anni nan blo epi se lang-ewòp la (lang franse a epi se lang laliman-peyi franse a, lang angle a, lang panyol, lang pòtidje, pou piplís) eti  lang kreyol la te anba joúk yo, otila lang kreyol-mátnik la te vini trape an ti larel aprann-sa-sáv. Blo tala se pa anni djoubáp, se pòte-kole tou. "Àkàrà" lang-pale-nembe a (yonn adan se lang-laliman-peyi yorouba a) oben se lang-pale-ibo a, rive "akra" lang-kreyol-mátnik (an marinád anni tòtòt-nannan-rak eti moún te ka manje anni Vandrèdi-sen) epi  moún Brazil èk Pòtougal mete lanmori adan fè y vini "Bacalhau Accra" yo a, pase nan mès-kanbrezin franse a asou tít "accras de morue" a vire desann Mátnik depotjole tít lang-kreyol marinád-lanmori a, men tjwe, nan menm balan an, tout tilili marinád depi marinád-chadron an jik marinád-titiri a, pase nan marinád-chivrèt, marinád-pisièt, tousa.

Se anni nan lang-matje a otila an aprann-sa-sáv kare-bare ka pe bá, aprann se dabò-pou-yonn li èk matje, aprann fè-manje, aprann kanman kòdjòm, aprann mizik, aprann lekol, aprann an teknik, aprann an teknoloji, tousa ; isiya la konsa pa ni ancháy toúmbiláj  nan mitan sa  moún aprann epi sa yo ka mete nan brann èk tout toúmbiláj se toulong pou ranbonni, se pa pou vire dèhè, anba bwa Afrik anba-solèy la, bonda dewò. Nan aprann-sa-sáv lang pale a, ni ancháy toúmbiláj èk tout se  toúmbiláj taha se pa toulong pou ranbonni ayen ; delè, se plís pou rale dèhè.

Nan djoubap-lang avan se lanne 1980 an te báy, lang aprann-sa-sáv a se te lang kreyol la pou piplís (nan liannáj-fanmi, nan se lakou a, nan joút-spòw, nan kouri-nouvel atè-lakáy, nan zouk-voye-monte, nan lawonn mès-longsáy-peyi, nan progranm-radio, menm nan tontenn-mitonn tèt-zòwye a, tousa) ek nou menm ja fè moun konprann sa eti liannáj sosial la te pi djok atè Matnik, te ni plís yonn-a-lòt ek koubaráj-djenm te pi flòkò nan peyi a. Lang aprann-lekol la se pou an moún se rive pran lang epi moún-peyi-lòtbòtsáy, ale tjoke tilili mès-longsáy-peyi latè-wonn lan ; se pa nepi pou aprann vini-gran, si w ja piti nan aprann-sa-sáv, se pa epi lang aprann-lekol ou ke sa pofite. Lang aprann-lekol la se  toulong lang franse a èk man ja depenn èk dekantje dezás kanman-kòtòf sa mennen nan lakou-peyi-mátnik la. Sa ki pi djòsol ba lakou-peyi-mátnik taha, se pou lang franse-bannann lan ki vini lang aprann-sa-sáv nan peyi a èk kore tout divini natifnatal-mátnik, wouvè ba tout mès ek kontribann soubawou franse ki ka debatje ek palantje koubaráj-djenm se lakou-peyi dèhè ekonomi-anni-lizin Ewòp la.

Ki zafè lang-matje se pou sispann kriye y kreyol esa? Ki plás Lang-matje-kreyol la nan lavi-toulehou se moun peyi-karayib la ? Ki moún, nan ki krèy sosial ki ni pou matje kreyol, ès matje-kreyol la se anni bagay mapipi-èskwaya kabechè èk langayelè? Ki djòkte lang-matje a pou kore  depotjoláj lang èk mès-longsáy-peyi La-Frans lan ka fè nan lang èk mès-longsáy-peyi Mátnik la ? Nan dekou mès-longsáy latè-wonn lan, epi tout wakle-boulin teknoloji eti y ka chaye a, ki ka debaba tout toúmbele lavi-toulejou, ki lang-matje ke sa kare an fè-kakol piplís moún nan palpa-moún-peyi-natifnatal  pou se trase an chimen-divini?

Se pa anni pou se vini plodaye èk dekantje isiya la konsa, sa eti ladje-ba-yích-dèhè, anni nan pawol-pale, pa ka pòte ni peze, se se an grenn pwa-woúj nan kaka an kapistrel, nan longsáy-ale tan-ka-pase a, se plís pou se konprann si lang-pale a ka mete moún nan an yonn-a-lòt blo, se anni lang-matje a eti ka pe trase an karetel-divini ba lang lan, fè y kouri nan gran-chimen-douk tan-ka-pase a èk anlè lwiloud kouri-nouvel gliminen an. Epi lamenm dèhè y, depareyáj-longsáy lang-pale/lang-matje ki ka bát nan se lang-kreyol Karayíb la (Ayiti, Dòmnik, Gwadloúp, Gwiyann, Mátnik, Sentlisi, Trinidád èk Tobago, pou piplís), se pa toulong nan menm rel la, ka ba chak se lang-kreyol taha an trase lang-peyi-natifnatal, jik delè an choús-kòtòf lang eti se toulong anni an gouvelman natifnatal ki sa bát pou y se vini toulong pi djòk. Nan se lang  gran gouvelman-peyi oliwon-latè a, lang-pale a èk lang-matje a ka bát adan an fè yonn, menm si lang-pale a se ni an gabel anlè lang-matje a, plís  laliwonn pase lang-matje a. Nan se lang-kreyol oliwon Karayíb la, lang-pale èk lang-matje se toulong de.

Pou plís pímpe Isiya-la