Nan dekou Jounen lang èk mès-longsáy peyi-kreyolopal oliwon-latè

 

Plodari-langayele bililik-longsáy karayíb

Tankon toút mete-nan-brann moún-asou-latè, toút kâwbe-djoubak dijital ka wouvè lapòt an jou, ka mete moún nan liannáj djoubak, ka wakle vini pi djòk nan liannáj sosial, ka dekati vini flòkò, èk ka djigilòp an jou. Natífnatal-Wanakera-Karayíb.typepad.com se te an káwbe-djoubak digital ki te ka báy depi 2006, owonzon ven lanne ka palantje lang-natífnatal-mátnik la,  nan matje y, nan lonyen toút tít-langayele èk pawol-pale y, nan dekantje larel-kòtòf li ; 3.500 nouvel-matje asou politik, ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi tou, dekináy rarate-kabechinen, nan pran-tan li-lív, vire-li-lív ki ka dekantje wâch Karayíb la èk Amerik-Latín lan ; an bidím abstrak an diksionnè plís pase 200.000 depenn-o-kare nan tít-langayele, pawol-pale, ti-pawol, konte-kantináj-tít-bagáy, jou-gloriye tan-nanninannan-longsáy, trase-pòtre, depenn-trase-laliman, depenn jou-lanne, titím-bwa-sèch, tanbi-sonnen-lang tou ki pou rive an jou nan divini ; an trase-dekantje-langayele eti moún pa te  jenhen wè  ; an bidím brèt-zouti epi mil-e-mil foto, fím-video, son-kapte. Se pa nepi mwen ki anni rete sa blíp konsa, se typepad.com, káwbe-djoubak-dijital atè Etazini, ki te dekatonnen palantje sístenm blòg la depi 22 lanne ki vini pèd lakát nan joút ekonomi-dijital, rache-koupe, ki ka báy oliwon-latè. 

Se pou konprann Natífnatal-Wanakera-Karayíb ke sa pímpe, vire douboút asou anlòt potjel oben anlòt larel, nan tan-divini ka rive blo anlè Mátnik, tankon peyi-asou-latè. Se pou se konprann tou, pou flòkò eti mès-li dijital dekinayè a flòkò atè Mátnik, la atjòlman-la, si se pa lòlòy, men se toút mès-li lang natífnatal la ki flòkò atè Mátnik, pou jik jòdi rete brèbrè-mouton atè-lakáy-mátnik ki ka vini badjole "kreyol se pa an lang",  an djoubak konsa se bagáy an katafal moún, asou piziè kare-láj èk se anpil toúmbiláj trase-dekantje-langayele eti sístenm-matje a adan yo, nan tan-ka-pase. Se pa anni pou di nou pou ladje an matje choús-franse (ta Man Mari-Terèz Lung-Fu a oben ta  misie Jilbè Grasian an) apiye asou, èk ladje y nan menm balan, ta GEREC-F (Groupe d'études et de Recherches en Espace Créolophone- Francophone), toút smartfòn ka matje "o" mòl la lajounen-jòdi èk toút lang oliwon-latè nan an liannáj kalibiche eti ka fennte  toút pale-franse-oliwon-latè, bagáy ki limenm ka piti se ních-lang lan, floúz. Atè Mátnik, se lang kalinago, tayino, tupi-gwarani tousa, douboút piplís laliwonn lan ;  se lang-afrik la (yorouba pou piplís, igbo ep twi-asante, tousa) fonn nan se lang-ewòp la pou leve an tan-ka-pase, èk pou tousa ki divini se anni se lang-ewòp la ki pòte y Tousa pou rive nan an sístenm-matje toulong pi bililik-kòtòf otila se pa anni sonnen lang lan ki konte, se pa anni pou choús se tít-langayele a, men se liannáj kalibiche nan mitan ních-lang lan ; kalibích la se pou toút lang lan rive anlè an menm rel lang-asou-latè tankon Edwa Glisan  te ja ka matje. Se pa anni pou badjole an lavwa-egal 'toút lang se lang", sa eti ja ka fè moún konprann toút lang lan pa te ke anlè menm rel lang lan,  ni lang ki te ke pi lang pase dòt lang ; se lang matje a ka pe kare zobráy  kòtòf lang yo pase se lang anni-pale a, men se pou se tann èk konprann nan divini lang-asou-latè taha se liannáj lang lan ki pi fondalnatal èk yonn te ke toulong nan tanbi-rezonnen epi/adan larèstan, se se nan an lawonn-peyi-kontinan. Se pa pou vini badjole, isiya-la-konsa, tjèk pawol-rapòte-rans, "toút moún pase, se anni Inwít ki pa te ke pase", la eti se lang-pale, se pa anni moún douboút nan moún yo èk branbrann-kòtòk, se anpil matjoukann debranbrannize, se anpil lèspri-ladje-wách-lavi, se an lang-pale oben piziè lang-pale ki ka pe djigilòp nan anlòt lang-pale.

Nan rete trann-senk lanne-epi ka matje an pale-kreyol nan jounal Vèy-o-gren, Kimafouti-esa, Nou Menm lan epi Madjoúmbe, èk apre an lang natífnatal-mátnik ki vini máy-an-máy toulong pi bililik-kòtòf pou matje nou te ka matje y (se toulong nan an vire-li dekinayè sa nou te ja matje, sa dòt moún ja matje atè Mátnik men Ayiti, Dòmnik, Gwadloúp, Gwiyann, Sentlisi, Trinidád-èk-Tobago, tou), se an wouvè-lawonn plodari-dekantje  vire-kabeche-longsáy la èk mande-sáv lamenm-la, ki plodari-dekantje ki te ke pi kòdjòm pou an lang-pale ki ka toúmbile toulong-ale nan wách-kòtòf anni mare èk demare liannáj epi se lang pale-franse (franse káwbe-gouvelman, franse-bannann, franse-dòmi-dewò, franse kreyolize, franse-soubawou lanbouk-bòdáj París la, tousa) oben tjèk lang-angle, lang-panyol peyi-oliwon an, se lang palpa-moún-nanninannan Kontinan-Amerik la. Èk pou sáv nou ni pou sáv sa eti toút liannáj toulong nan an anzobráytáj/dezanzobráytáj/vire-anzobráyte sosial, lang-pale kreyol la pou ka wakle boulín toúmbele toúmbiláj li nan tan-ka-pase.; se toúmbiláj-kòtòf lajounen-jòdi a, nan doukou wakle-boulín sosial la èk IA (Sa-sáv dijital la eti pa fouti depareye lang-matje Ayiti a epi lang-matje Mátnik la èk pa fouti konprann sa eti Mátnik se pa anni franse-bannann moún ka pale nan peyi taha), pa se pe ́nan menm rel-pímpe èk nan menm toúmbele epi se ta se lanne  swasann-dís/kát-ven an otila Mátnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, se te an bidím chan-kann èk an bidím bitako-bannann toujou.
Ki plodari-langayele bililik-longsáy karayíb esa èk nan ki lèspri eti y ka ladje plodari matjoukann-afrik la èk plodari kreyolís la nan trase-dekantje-langayele ? Si plodari kreyolís la te ja nan lèspri tilili lang èk mès-longsáy ki malakse pou fè an lang èk mès-longsáy kreyol, poutji plodari-dekantje tilili lang-choús taha pa rive nan an rel lang-peyi ki se ka ladje lang kreyol nan chimen menm nan peyi otila ni an gouvelman-peyi, kontel Ayiti ?  Ki liannáj eti plodari-langayele bililik-longsáy karayíb taha se pe mare (èk/oben demare) epi plodari-langayele ankreyoláj Edwa Glisan an ki te ja ka pòte lide-fondòk taha eti toút lang nan menm rel lang-asou-latè a ?  Nan ki doukou esa an lang-peyi ka rive pran lanmen, se se nan plodari depenn-dekantje a, ladje lang kreyol nan chimen-doúk lang-pale a ?
Nan Ranboulzay I, mapipi-èskwaya dekantjè-lang Jan Bèwnabe a, (1942-2017), te ja nan toúmbiláj  trase-dekantje-langayele taha lè y te ka matje an karetel-kabeche sa-sáv-pímpe lang ("linguistique cognitive" nan sa-pale-franse èk sa-matje-franse y la, an bidím lekol-plodari-kabeche lang ki ka gade wè konprann fondás se lang lan anni anlè rel-anzobráyte yo nan trase-zobráy èk nan mete-nan-brann) otila lang kreyol-mátnik la te adan an ních-lang epi lang franse a èk te ka pe mete nan brann èk dekatonnen, máy-an-máy, tít-langayele y epi larel fondás-lang li nan ních-lang taha, ́ka pran aleliwon anlè lang-franse a, ancháy woule-wonn ki ka báy, depi dezankreyoláj la jik vire-ankreyole a, eti se djoubak konpayel-palantjè-lang, pase nan an ankreyoláj atè-lakáy epi kreyol-ayiti a, kreyol-gwadloúp oben kreyol-sentlisi. Isiya-la-konsa, mapipi-èskwaya a te kabeche an dekanpe lang lan asou pwa kò y, men bagáy tou flòkò, anba fèy, de-o-twa tít-langayele konsa, toulong nan pran adan se tít-langayele franse a, tonnfakte yo nan lavwa-sonnen-lang èk depareye ledjans yo. Lamenm-la, se pou konprann sa eti Jan Bènabe te ladje lide-choús djoubáp-lang lan, manman-lang lan epi lang anba-jouk la, se de lang lan te ke nan an pòte-kole, san fè wòl èk nan menm balan an, divini se lang kreyol la se te ke pou fonn adan lang-manman an, lang an-frans lan isiya-la-konsa. Djoubáp-lang lan se pou, lè lè-rive matje lang se.anni karetel pi bidím dekantajèz ki bát.  Lòtbòtsáy,  se te ke pou konprann sa eti rel-douboút se lang kreyol taha te ke menm nan an peyi pou anlòt, nan peyi otila ni an gouvelman-peyi natifnatal tankon nan peyi otila pa ni gouvelman natifnatal, nan Ayiti 12 milion moún-douboút la, eti owonzon 85% adan yo ka pale anni lang-ayiti a, epi nan Mátnik 356.500 moún-douboút la otila pale-franse a ka demachwele piplís moún nan peyi a ; nan Gwadloúp eti se an tilili sís tè-danme-mitan-lanmè èk nan Gwiyann eti se an peyi anlè kontinan-Amerik-anni-solèy la epi sís palpa-moún-douboút-nanninannan, ki te ja la tankou lakou-moún avan moún-ewòp debatje blo, mete yo anba jouk. Nan se peyi-anba-joúk taha, pa se pe ni an gouvelnáj lang la, an progranm palantje lang lan, aprann matje y nan lekol, lonyen-dekantje sa moún matje nan tan-ki-pase, tousa. Isiya-la-konsa, se pou te fèmen zie asou djoubáp politik la, Mátnik pa se pe peyi-asou-latè anba jouk La-Frans ankò men anni an kare-laliman franse, plodari politik lajounen-jòdi a, depi se badjolè peyi-natífnatal la jík se konpayel palantje-peyi a, se "gouvelnáj atè-lakáy nan kantekantáj sosial" yo konnèt.
Pou dekantjè-lang mwen menm pa nepi dekantjè-lang men toulong nan an li-lív dekinayè asou toút se plodari-dekantje sosial la èk plodari-dekantje moún-asou-latè a,  man te pran karetel kabeche èk dekantje lang lan tankon an matjoukann-peyi, toulong nan liannáj sere-kòtòf epi mès-longsáy-peyi a, ypnn ka kantinen lòt. Natífnatal-Wanakera-Karayíb te ka langayele (lonyen, depenn èk dekantje) asou se fè-kakol karayíb èk amerik-latìn lan, depi kalinago ek tayino a nan 1492 jík konpayel wayalachi-politik lajounen-jòdi a, se anni lang-natífnatal la ki se pe rive fè liannáj la nan mitan se matjoukann-peyi nanninannan taha èk se matjoukann-peyi lajounen-jòdi a, konte yo, depenn yo, lonyen-dekantje yo èk sanble yo èk fè yo pran letjèt nan divini. Rèl-douboút lang-natífnatal Wanakera-Karayíb taha, ka toulong apiye anlè lide eti an lang la pou leve laliman èk menm laliwonn lang li nan tan-ka-pase, ka vidjoze fondás-lang li nan de bidím leve-douboút palantje matjoukann-peyi (lang lan limenm se an bidím matjoukann-peyi), ka trase an divini ba kò y nan mitan tilili lang-asou-latè.

I - An trase-dekantje-langayele karayíb, yonn-tou-yonn, anni-gliminen, toulong vire-gliminen.

Toút bagáy ki  pou ka fè moún sáv  sa eti an lang pa se pe anni de-o-twa tít-langayele moún ka kole yonn-bò-lòt (an badjolè afrik-nanninannan pa se pe la ka ba moún fíg, fè yo konprann an ti kantináj lòlòy 365 tít-langayele ki leve nan yonn adan tilili lang afrik la èk ka kouri lawonn nan lang-pale Mátnik la, tou mafoudja epi sa apre yo pase nan se lang-ewòp la, ke sa fè an lang-afrik epi lang-mátnik la pou sa, san jenhen chaye se se an pawol-pale, "aboudou bía" kont lan yonn-tou-yonn èk pi ralba pase an bayol nan an koút-senn nan lanmè dlo-nan-pòt) ; an lang se pa anni an matjoukann-kòtòk eti moún ka ladje, blo nan lanmen yích-dèhè, otila toút se tít-langayele a, toút se pawol-pale a ja pare èk se tják-voúm, alagadigadáw ; lang lan se pa nepi anni an kantináj  larel-fondás-lang, larel-kòtòf lang, pawol-pale, tanbi-sonnen-lang, tít-langayele, toúmbele pale-lang, tousa nan an liannáj pímpe-longsáy otila yonn ka vire depenn-o-kare lòt, toulong-ale.

Nan liannáj pímpe-longsáy taha, se pa anni pou an tít-langayele, an pawol-pale, tousa, ka vire depenn o kare  yonn-a-lòt, se pou yo, yonn-epi-lòt, trase an laliwonn/tan-ka-pase eti limenm ka vire depenn o kare, chak se sitjèt-kòtòf la, nan tan-ka-pase. Lang lan se an sístenm èk pou sístenm eti y ye a, se pou chak se sitjèt-kòtòf lang lan se vire kare zobráy liannáj  la nan tan-ka-pase èk nan menm balan an, ba lang lan plís fondás-lang apiye asou pwa kò yo.

Atè Mátnik, peyi otila pa ni an gouvelman natífnatal-mátnik, se anni sístenm-lang lan ki ka pe douboút an laliwonn/tan-ka-pase èk an mès-longsáy-peyi tou, trase laliman y pou moún se rive kabeche Mátnik tankon an peyi-asou-latè. Lang franse limenm, ka toulong tjoke kalibích laliwonn/tan-ka-pase taha, si se pa koubare dekatonn lang èk mès-longsáy-peyi Mátnik la, mare lang-peyi a adan an vie rel-mete-nan-brann lang kreyol.

An trase-dekantje-langayele karayíb yonn-tou-yonn, se pa anni pou te ale èche sitjèt-kòtòf  mès-longsáy-peyi nan dòt peyi-karayíb (lide-douvan, kouri-lawonn karayíb la, djigilòp nan peyi eti y leve, pou vire leve nan anlòt peyi-karayíb), se plís pou an trase-divini mès-longsáy-peyi karayíb ki toulong nan an vire-li dekinayè se mès-longsáy-peyi ewòp la, angle, franse èk panyol, anni sa.

Lang lan epi mès-longsáy-peyi a pa ka mete se menm larel-kòtòf nan brann, se pou toulong depareye yo nan wàch-lavi toulehou tankon nan plodari dekantje-langayele a. Palpa-moún Mátnik la sa pale franse, se ba y lè pou y pase, men se pa pou ale konprann mès-longsáy-peyi Mátnik  se an mès-longsáy-peyi franse. Lang lan ka toulong katinen mès-longsáy-peyi  a nan depenn se matjoukann-peyi a. 

            I-1. Se tít-langayele-afrík la nan lang-pale-mátnik la. Pás pou kantináj laki pa ka peze an lapo láy asou an kaka-mèl, ki lòlòy, pa ni plís pase 400 tít-langayele-afrik adan lang-peyi-mátnik la eti 115 owonzon adan yo leve adan an lang-pale-yorouba (nan lang-pale-ayiti a ni oliwon 800 epi tít-langayele-afrik) se plís pou se tít-langayele-afrík taha ki denèfle pak-an-pak anba bòk ankreyoláj la.

Lang-pale peyi-mátnik la se plís pase 40 míl tít-langayele èk plís pase 100 míl pawol-pale èk ti-pawol, an bidím matjoukann-peyi ki trape plís divini pase piplís adan se lang-natífnatal-afrík la pou lív epi nouvel-pòte ki já matje nan ang-peyi-mátnik. Natífnatal-Wanakera-Karayíb, nan fè moún li lang-peyi-mátnik taha, jou-ale-jou-vire, asou ven lanne, te apiye pou depareyáj nèt lang-peyi-mátnik la epi se lang-pale-afrík nanninannan taha.

            I-2. Se tít-langayele èk pawol-pale natífnatal la. Se lontan apre y vini te ka báy eti plodari kreyolís la rive kabeche an konpanyi tít-langayele ki leve atè Mátnik, asou pwa kò yo, nan tan-ka-pase. Nan lanne douvan GEREC-F te rete pri nan de-lang-pale nan djoubáp la, jík nan prèmie dís-lanne de-mil la èk apre lide an ních-lang otila te ke ni anni de lang nan blo-bòk delè konsa oben nan liannáj pòte-kole pianmpianm lè an twazienm lang ka vini kouri lawonn adan ních la.

Se pa te anni pou sonnen an pawol-pale  laliwonnís, èk se sa ka mete plodari kreyolís lontan pi douvan, pi nan lèspri-kabeche pase plodari lang-afrík la, se plís pou te báy nan topáy epi koút-zie-klere-asou-lavi otila tan ka pase (plodari mafoudja lang-afrik la nan pale-franse epi sa, pa fouti konprann tan ka pase èk toút toúmbiláj eti y ka chaye) èk pi nan fondòk, an lang la báy adan an laliwonn eti ka tonnfakte y jou ale, jou vire. Si ni an lang tupi-gwarani nan laliwonn taha, se pou lang natifnatal-mátnik la anchouke, dezanchoúste, vire anchoúste an kantináj tít-langayele èk pawol-pale tupi-gwarani. Se dezanchoúste, vire-anchoúste a eti plodari kreyolís la pa te kabeche èk se sa ka depareye y epi bililik-kòtòf karayíb  la.

II- Plodari-kabeche bililik-kòtòf karayíb la ka palantje lang-matje a.

Lamenm-la, se pou se konprann si y se ka palantje an lang-matje, se pou y depareye, aleliwon-galba lang-matje èk lang-pale, èk nan depareyáj taha se pou y mete lang-matje a douvan-douvan. Lang-matje a ka toulong trase pòtre toút se lang pale-kreyol Karayíb (Ayiti, Dòmnik, Grènada-Káwyakou-Ti-Matinik, Gwadloúp, Gwiyann, Lwizián, Mátnik, Panama, Santiago-Kouba, Senmaten, Sentlisi, Trinidad èk Tobago, Venezwela, tousa, nan tan-ka-pase) èk menm tjèk angle-karayíb oben panyol-karayíb.
Lòtbòtsáy, lang-matje a ka toulong trase pòtre lang-pale a nan tan-ka-pase. Isiya-la-konsa se toulong nan an peyi yonn-tou-yonn, lang-matje Mátnik la pa se pe ka trase pòtre lang-pale Ayiti a oben lang-pale Gwadloúp la. Se pou se rive tann èk konprann sa eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha, plís pase an zouti pou depenn toúmbiláj ki báy nan lang lan, ka toulong ba moún ka pale èk matje lang, an tilili djíng-lang pou fè yo sáv chak lang la, tou kreyol yo ye a, trape ancháy larel-kòtòf lang ki pa se pe ka mache, an peyi pou anlòt peyi. Se pou sa tou, trase-matje lang lan pa se pe menm nan an peyi pou anlòt peyi.

Nan an lang-matje ki ni pou depenn plís pase lang-pale a, jik pou mete an tilili tít-langayele depenn-dekantje krache-dife nan brann (lang-pale ka vire báy lavwa aleliwon-galba epi se menm tít-langayele a, lang-matje a pa le wè vire-rarate nan zafè y), se tít-langayele a ka pe pran piziè ledjans. Se pa anni pou matje  sa eti lang-matje a te ke pi kalibiche pase lang-pale a, se anni pou konprann sa eti lang-matje a ka rive kore kontamináj se lang peyi-lòtbòtsáy la. 

Kontel nan lang-matje a, an moún pe pran an tít-langayele, oben menm an pawol-pale, Ayiti pou mete y adan an matje lang-mátnik la, floúz ; men sa pa pe fèt floúz nan an koze, menm pou mete an tít-langayele Gwadloúp adan an koze Mátnik, sa pe rete pri an gòj moún an ka di y la oben sa pe kòche zorèy moùn an ka tann li a. Lang-pale a pa ka rive chape anlè lantouráj li, ni menm anlè dekou a. Si de moún-mátnik pran pawol bò an koùs-yol, yo pa se pe trape an djíng-lang Gwadloúp la nan dekou taha. Si de moún-gwadloúp nan an koze nan mitan an lewòz, toút tít-langayele bèlè Mátnik la ke dekalibiche koze a.

Plodari-kabeche bililik-kòtòf karayíb la ka apiye asou lide taha eti pi moún ka matje lang yo, pi yo ka ba y laliman kouri lawonn, ale depenn wách-lavi antan-nanninannan, pran letjèt nan divini ka rive blo anlè yo, pa rete lantje, si se pa mare, nan tan-kòtòk, nan pase-pás chak jou-leve a. Bililik-kòtòf karayíb la, se pou pa ni an tan-ka-pase, depi tan-nanninannan jik nan tan-divini, tan ale, tan rive, ki ka rete pri adan an plodari brèbrè-mouton anni rarate pás eti gangan te pase.

            II-1. Lang-matje se pou depenn èk dekantje, aleliwon, sa mande an trase-matje bililík-longsáy. Nou pa se pe ka matje "san" tire-y-adan an (kontel, "yo vini san ayen") menm manniè epi "san" konte-kantináj la ("kontel te ni san koutla file nan ranga-bannann lan") oben èk "san"  ka koule nan venn-senyen se moún lan (kontel, "yo konte san koutla epi san dorád ka koule anlè lanm yo asou table debite pwason an men machann lan te vini san kouto-chen"), an bát-manman pou se depareye yo menm epi an djíng-trase-matje.

Nan matje an lang toulong, aleliwon-galba èk san veye djíng matje-franse a oben matje-angle a anba zie, se pou y vini lang-peyi máy-an-máy men plís pase sa, se pou an tilili sonnen-lang vini ka parèt toulong-ale nan lang-pale a limenm eti nan wách-dèhè ka apiye pou toúmbile trase-matje a.

            II-2. Trase-matje bililík-kòtòf taha anba joúk rel lonyen-dekantje asou lang lan limenm. Èk pou sáv nou menm te pou sáv sa eti rel lonyen-dekantje a pa se pe menm nan an peyi pou anlòt, atè-Mátnik otila ni an senkant-epi matjè-lív nan lang-mátnik la, rel lonyen-dekantje lang lan pou pi dekatonnen pase atè-Gwadloúp otila pa ni plís pase an dís-epi matjè-lív nan lang-gwadloúp la ; nan an peyi otila ni de-o-twa káwbe-lonyen-dekantje lang-peyi epi nan an peyi otila pa ni pa yonn, tousa.
Se pou se tann èk konprann tou, pi ni lonyen-dekantje-lang, nan káwbe-lonyen-dekantje oben menm nan pòte-nouvel, pi depareyáj nan mitan lang-pale èk lang-matje a djòk ; sa eti ka palantje, nan vire-wonn, trase-matje bililík-kòtòf la. Lè man di an moún plodari-dekantje bililik-kòtòf la se an plodari-dekantje pímpe-aleliwon, se pa pou konprann se djendjen.

III - Janjol-dekantje tan-ka-pase a.

Anni larel-kabeche kreyolís Jan Bènabe a te ja ka mete an janjol-dekantje yonn-tou-yonn ("variable indépendante" nan pale-franse kabeche-dekantje mapipi-èskwaya Afarel Konfian an), tan-ka-pase a, prèmie-douvan. Man ja depenn èk dekantje fondòk eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha fondòk pou fè moún tann èk konprann (tann se yonn, tann èk konprann se de) sa eti owala ni an tan-ka-pase, se pou y leve an laliwonn ki ta y ; tan-ka-pase a pa se pe ka pase epi menm boulín lan, menm toúmbele a, epi se menm branbrann-kòtòk la, nan an peyi pou anlòt peyi, atè-Ayiti pou atè-Mátnik,  atè-Gwadloúp pou atè-Gwiyann, atè-Dòmnik pou atè-Sentlisi, atè-Kouba Sosialís la pou  atè-Jamayik Commonwealth la, atè-Mátnik Arman Nikola a epi atè-Gwadloúp Janpiè Senton an. Lòtbòtsáy, tan-ka-pase taha pa ka pase toulong epi menm toúmbele-pase a, nan an menm peyi ; ni wakle-boulín, ni dekati-boulín, ni chimen-douk èk ni chimen-lwiloúd, ni an laliwonn, ni abò-bradjak èk ni abò-dís-woul, abò kanno epi abò lapo-pístách, pou se pase adan chimen-douk la, boulouwe anlè lanmè Karayíb la, bát Lanmè-ble Atlantik la, ni krèy leve-douboút sosial, tousa.

Tout lang oliwon-latè nan an liannáj kole-kole epi laliwonn li nan an tan-ka-pase fann. Se pa anni pou lang lan se depenn èk nonmen sitjèt-kòtòf laliwonn lan (an pie-koubari pa se pe an baobab èk an peyi-anni-sáb  kontinan-afrik la, pa se pe an peyi-anni-mòn vèw anba lapli toulehou livènáj), se an liannáj wondi-won otila laliwonn lan limenm ka kantinen lang lan epi tilili branbrann-kòtòk li eti kantináj yo èk rel-kòdjòm yo ka pe toúmbile nan tan-ka-pase. Lamenm-la, san patate, san bèkèkè, lang lan ka vidjoze, ka ranbonni, ka pe trape plís fondás-lang, plís djíg-lang, nan leve èk depenn liannáj nan mitan tilili branbrann-kòtòf laliwonn lan.

Laliwonn lan se pa anni piebwa èk razie ka leve anba èk oliwon y, se bèt-soubawou ka kouri anba y, ka benyen nan láwviè,  èk ka tilili liannáj nan laliwonn lan, an mannikou ni kát pát pou fè plís pase an chimen yonn-tou-yonn lan eti "Marijoze ki ni de pie ka fè kát-chimen" ; laliwonn lan se láwviè ka koule epi toút kribích, titiri èk makouba ki ka jijinen anba dlo avan fè marinád-titiri a ki pi kranmkranm pase marinád-lanmori a oben marinád-chivrèt la. Laliwonn lan se toulong an koút-zie-lonyen-lavi (weltanschaung alman an) eti moún ka pase lamen-nan-lanmen nan mès-longsáy-peyi yo, toulong nan tan-ka-pase, koút-zie-lonyen-lavi nan  wabáp dísnèfienm sièk la, pa se pe menm epi koút-zie-lonyen-lavi nan pipirít venteyonnienm sièk la.

Janjol-dekantje tan-ka-pase a ka fè moún tann èk konprann lang-mátnik la pa se pe ni an matjoukann-afrik eti tjèk gangan te ke ladje ba yích-dèhè, gangan pa ni yích, ni menm an matjoukann-franse ki se rive ka avan menm afritjen te debatje tousa. Se an lang eti dezienm kare-láj yorouba èk ibo a leve nan apiye anlè  lang papa-manlan yo, moún eti yo nan liannáj kòtòk  epi yo epi an bidím pímpe kòtòf eti te ka báy nan mitan lang-pale krache-dife taha epi se lang franse a èk se lang-afrik la. Lòtbòtsáy, lang-matje a ka toulong trase pòtre lang-pale a nan tan-ka-pase. Isiya-la-konsa se toulong nan an peyi yonn-tou-yonn, lang-matje Mátnik la pa se pe ka trase pòtre lang-pale Ayiti a oben lang-pale Gwadloúp la. Se pou se rive tann èk konprann sa eti janjol-dekantje tan-ka-pase taha, plís pase an zouti pou depenn toúmbiláj ki báy nan lang lan, ka toulong ba moún ka pale èk matje lang, an tilili djíng-lang pou fè yo sáv chak lang la, tou kreyol yo ye a, trape ancháy larel-kòtòf lang ki pa se pe ka mache, an peyi pou anlòt peyi. Se pou sa tou, trase-matje lang lan pa se pe menm nan an peyi pou anlòt peyi.

Nan Ranboulzay I lan, mapipi dekantjè-lang lan te kabeche janjol-dekantje tan-ka-pase taha èk te depenn an konpanyi tít-langayele  ki te leve nan lang-pale franse a èk ki ka kouri lawonn nan lang-pale kreyol-mátnik la adan anlòt rel-konprann ki taha yo te ni nan lang-pale franse a, kontel "andjele an moún nan lari" lang-pale-kreyol la se foute moùn taha nan djendjen, fè lafèt epi y, se pa "engueuler" lang franse a eti se pri dèhè an moún epi an kanman djenm, oben fè an gòj anlè an moún. Men mapipi-dekantjè lang lan pa te wè an kare-zobráy kòtòf ("structuration endogène" nan pale franse se djòtè lang lan), lide taha eti nan tan-ka-pase lang lan leve tít-langayele ki ta y, pawol-pale, ti-pawol, èk menm toúmbile rel-konprann yo nan tan-ka-pase a, "tan fè tan, tan kite tan".

           III-1. Nan an menm peyi, tan-ka-pase a pa se pe ka pase san diskoupáj, ni depareyáj, dlo-nan-pòt. Se lide taha eti nan an menm peyi, nan an menm doukou-tan ("temporalité" nan pale-franse misie Ti-Aton Lajègo a) pou se djing tan an nan laliman peyi a ki pa se pe menm, an látchè-nan-lanmè ka tann de machwa èk chabín nan basen-lanmè Lansoutoún  lan pa se pe ni menm koút-zie-asou-lavi  epi an mayonmbo ka fouye yanm-sasa nan tè-tíf Bwa-Leza a oben tjèk nouvelís Radio APAL menm si lang natífnatal-mátnik la se ka mete yo yonn-a-lòt.

Konprann sa kòdjòm, se depareyáj taha pa ka koubare pran-pawol èk pòte-kole yo yonn-a-lòt jou-ale, jou-vire, men yo ka pe toúmbile rel anchoústáj yo nan kang èk mès-longsáy-peyi natífnatal-mátnik la, rel djòkte fè-kakol yo douvan lang èk mès-longsáy-peyi franse yo ki ka debatje anlè yo èk apre lanmen-djòk yo pou kore wakle-boulín sosial tan-ka-pase a.

            III-2. Trase-larel-divini diksionnè-lang-mátnik la. Se pa pou moún te ale konprann se anni rale chez bò táb, ou ka pran an tít-langayele kreyol èk ou ka kole an tít-langayele franse ki ka sanm li tankon de pòk dlo, "pontalon" se "pantalon" nan franse èk "tjilòt"   se "culotte"  nan menm lang franse taha, èk mi Ti-Chal-Mako "se an nonm nan tjilòt li" èk nou gade anba wòb Amelia Totoblo, nou wè y mete an pantalon nwè alanvè pou tjèk dòwlis pa anni koke y tou douboút.

Rive an jou, pou tan-ka-pase, la tou, se  de tít-langayele taha ke  trape  menm ledjans la, ke yonnife nan tanbi-sonnen-lang men ayen pa ka kore an tít-langayele krache-dife, se se   "man wè fanm lan an kèlòt"  Lahín lan, tou èstèbèdè douvan twèl-lístrín an katjopín. Se pa anni pou se konprann lang-mátnik la eti te lang-kreyol pa ni lontan te nan an larel pímpe-toúmbile  toulong-ale, nan  tan-ka-pase men nan laliwonn tou, djòkò  (laliman  Wobè,  Voklen,  Sentán,  Sentlís la)  se menm  pweson-lanmè  epi  djòkòk  (laliman O-Fanswa , Titans,  tousa), bonmba (laliman  Titans lan),  gwo-vant   (laliman  Latrinte), tjòkòk (laliman Sentmari, Marigo...)  se toulong an rás ti káp, sparisoma radians,  bucktooth parrotfish  nan  pale-angle  Jamayik la oben loro dientuso nan panyol Dominikana a.

IV - Anni epi an lang-matje aleliwon, nou ka rive nan rel-douboút lang-peyi.

Ladje rel-douboút lang-kreyol taha otila se anni nan dekantáj epi lang an-frans lan èk ki ka mete toút se lang-pale a nan menm panyen an, kontel lang-pale-ayiti a, owonzon 12 milion moún (eti plís pase 8 milion moùn ka pale anni lang-ayiti a) epi lang-pale-mátnik la, owonzon 365.000 moún eti piplís adan yo ka tjoke lang-pale-franse a tou, menm pou se gran-manman an/gran-papa a pale franse bannann ba se ti yích yo a. Ladje rel-douboút lang-kreyol pou an rel-douboút lang-peyi te ke pi floúz nan Ayiti, peyi otila ni an gouvelman-peyi-natifnatal-ayiti pase Gwadloúp oben Mátnik, peyi-anba-jouk otila pa menm ni an gouvelman atè-lakáy, ale wè gouvelman-peyi oben Gwiyann, peyi-anba-jouk tou èk otila ni sís lang-pale  lakou-moún nanninannan èk an lang matjoukann-afrik ka bát laliman-peyi bò kreyol-gwiyann lan epi franse a tankon lang-gouvelman-peyi.

Lamenm-la, se te ke pou konprann nan dekou rel-douboút lang-peyi taha, lang lan ka vire kabeche se matjoukann-peyi a, toulong-ale,  ranbonni yo, ba yo plís koús kouri-lawonn, ba yo plís laliman-kouri, leve an choús-kòtòf-peyi. Nan prèmie douvan se matjoukann-peyi taha, se moún-douboút la ki ka pe trape plís kanman-kòtòf, plís sa-sáv-lang, plís sa-fè-tèknik-peyi, plís sa-douboút-moún-asou-latè ; èk owala ni plís sa-fè-tèknik se pou mès-longsáy-peyi a dekate plís èk ranbonni pou moún se trape plís djòkte fè kakol douvan wáp lavi toulejou.

Matje lang lan aleliwon ka toulong vidjoze tan-nanninannan-longsáy la eti se pa pe pou an memwa-anni-rarate otila moún ka vini plenyen asou gangan-afrík ki pase pás men dabò-pou-yonn, an memwa antipile-djing-wách-lavi ki ka pe kore toút bliye moún ka pe bliye nan tan-ka-pase. Memwa-anni-rarate a pa fouti pran peyi epi toút matjoukann-peyi y, se yenki moún-douboút, gangan-afrík epi se yích-dèhè yo a (èk mi anvwala gangan pa se pe ka ni yích) ; memwa antipile-djing-wách-lavi,pou matje eti y matje a, ka toulong depenn èk dekantje an laliwonn bagáy ki ka fè y depareye se doukou a (doukou dizwitjenm sièk la pa se pe doukou ventjenm lan, sistenm ninang-founang pa se pe politik peyi-anba-jouk), èk nan depareyáj taha konte toút se matjoukann-peyi a.

Nan matje toút se matjoukann-peyi taha, se pou leve an peyi eti pa se pe anni moún-douboút nan peyi a, ni menm anni an laliwonn. An peyi se dabὸ-pou-yonn an kantináj moύn-douboύt ki ka kouri lawonn èk tonnfakte an laliwonn ; se konsa nou-menm ka kabeche èk palantje lide laliwonn/tan-ka-pase a eti limenm pa pe ale san an palpa-moύn-peyi pou palantje y, tousa ki ka fè mès-longsáy-peyi a, èk nan matje moύn ka matje lang lan, ka depareye mès-longsáy-peyi taha epi mès-nanninannan-peyi a. 

Lide vire-kabeche-dekinayè taha eti mès-longsáy-peyi pa ka báy san an mès-matje-lang  èk si pa ni matje se pou rete la ka vire pran an mès-nanninannan san jete an zie asou rel-kantinâj se matjoukann-peyi a. Lang-matje a ka leve, fap-fap, an rarate asou peyi a eti  ka trase an laliwonn/tan-ka-pase ki ka pe fè peyi a vire douboút pímpe dèhè se dezás la (an hourakán, an latè-tranble, an deblozonn-volkan, an rázmare, tousa) oben leve douboút fè kakol douvan an koút-fè wách politik oben sosial la.

            IV-1. An peyi-natífnatal se anni an lang, se pa de. Menm lè an peyi se pe ni an tilili lang-pale èk lang-matje adan (Bolivia se 37 lang-gouvelman, ni plís pase 400 lang-pale nan laliman Brazil, ni plís pase swasann-dís lang gouvelnáj-tribinal nan 50 gouvelman-peyi atè-lakáy Etazini an, Mèksik ni 69 lang peyi-natifnatal ek pa ni an lang gouvelman-peyi, kisasayesa), an peyi-natífnatal pou  lawonn-moùn-nan-yonn-a-lòt tan-nanninannan-longsáy la nan pran-letjèt-nan-divini eti y ye a, pa se pe ni de lang pou ta y men anni yonn.

Se pou se tann èk konprann sa kòdjòm, an peyi pe ni piziè lang-pale èk lang-matje ka kouri lawonn adan, se anni Bolivia (Estado Plurinacional de Bolivia nan lang-panyol oben Puliwya Achka Aylluska Mamallaqta nan lang-kètchwa oben tou, Wuliwya Walja Ayllunakana Marka nan lang-áymara a, epi Tetã Hetate'ýigua Mborívia nan lang-gwarani an) ki ni piziè lang-gouvelman-peyi pou se anni an gouvelman-peyi yonn-tou-yonn ki ni atè Bolivía, se pa piziè gouvelman-peyi atè-lakáy kontel Brazil, Etazini, Mèksik oben Venezwela ; an peyi-natífnatal, kontel peyi-natífnatal Kètchwa a nan Bolivía, ni anni lang-natífnatal kètchwa a pou ta y. Sa pa koubare moún oben krèy moún-kètchwa ale aprann pale, li èk matje lang áymara, gwarani, panyol oben takana, tousa. Se pou moún-mátnik se rive tann èk konprann sa eti yo pe pa la ka mande leve an peyi-natífnatal-mátnik nan lang èk mès-longsáy-peyi franse a.

            IV-2. Gouvelnáj-peyi mande an lang-matje mabial èk náwfláw. Gouvelnáj-peyi a limenm pa se pe ka fèt nan de lang, bagáy ou ka koumanse ba an koumandáj nan an lang epi ou ka boút li nan anlòt lang, nan mitan tousa toút moún ozabra. An gouvelman pa se pe ka koumanse matje an larel-gouvelnáj nan an lang, kontel franse èk boút menm larel-gouvelnáj taha nan anlòt kontel kreyol. Se anni ale wè bankoulele a nan se káwbe-plodari-politik Ayiti a, chak plodayè-politik pa se pe ni menm lanmen-djòk nan li èk konprann lang franse a.

Pás pou bankoulele a (chèz ka vole, táb ka kratje,, fèy-papie nan papiyon-vole, kolangèt-manman èk pete-ri-krakra, kosedjo kosekwèt), o-pi-majò ; se plís pou se larel-gouvelnáj la ki ka pèdi djòkte larel-gouvelnáj yo nan an bát-zie, ka dekare zobráy, ka dezandjoke, jou-ale-jou-vire, wách sosial la eti y la pou kare zobráy li a, ba y an choús-kòtòf natífnatal. Lang-matje a pa ka anni chaye choús-kòtòf, men an gwo kalèch bagáy moún pa ka wè, ni menm santi adan mès-longsáy-peyi eti y ka mare liannáj epi y la. 

V - Sa-sáv-pímpe dijital la se anni lang-matje.

Sa-sáv-pímpe dijital la (IA, se anni pou pran toút sa-sáv oliwon-latè kole yo yonn-bò-lòt èk joút nan mitan yo ke sa depotjole le pi flòkò, pran le mapipi) pa ka anni mete lang-matje a potomitan, men plís pase sa, se pou y mete y nan liannáj kare-zobráy/dekare zobráy, vire-kare-zobráy epi lang-matje oliwon-latè. Nan joút taha, se lang-anni-pale a pa se pe ka tjenbe douboút menm si tjèk lang-matje nan menm ních-lang yo se fè wòl pòte yo, se pa jenhen pou pare kou ba yo.

Nan ních-lang lan limenm, toút se lang-pale a pa se pe nan menm rel lang lan ; dabò-pou-yonn, ni an janjol-dekantje kantináj-moún-douboút (12 milion  moún ka pèze pi kondong pase 400 míl moún) ; lòtbòtsáy, ni an janjol-dekantje anba-jouk eti se rel-aprann-lekol nan lang gouvelman-peyi a (pi an moún ale nòlfòk nan lekol franse a, pi moún taha ke sa krache anlè lang-peyi a, kontaminen y epi ancháy pawol-pale franse, tousa) ;  nan twazienm janjol-dekantje, nou se pe mete rel anchoukáj nan lakou-peyi anba-jouk la eti liannen epi rel sa-sáv nan lang-pale atè-lakáy la ; ni an tilili janjol-dekantje dèhè kontel rel fè-kakol mès-longsáy-peyi eti pa pe menm atè Gwadloúp epi atè Mátnik, atè Gwiyann, tousa.
Lamenm-la, se pou se konprann sa eti sa-sáv-pímpe dijital la ka toulong mete moún yonn-tou-yonn douvan lang-pale peyi yo, nan menm balan eti y ka mete se menm moún taha bwabwa  douvan lang-pale angle-Etazini an èk nan dezienm rel, douvan lang-pale Anglitè  An-Frans-Espany oben menm potidje-Brazil la, tousa. Sa-sáv-pímpe dijital la pou branbrannize eti y ka branbrannize anni nan an lang-matje, ka denèfle se lang-pale, fè se lang-pale anba-joúk la, lang-peyi san an gouvelman-peyi dèhè yo, parèt pou mès mafoudja, bagáy jan-lontan, sístenm-vie-fanm, moún ki pa te fouti pran letjèt nan divini.

Nan  mare-anba-jouk lang angle-etazini taha, sa-sáv-pímpe dijital la pou lang-matje eti y ye a, ka palantje an mès-longsáy anni-dekantje eti se lang-pale a, plís pase sa, se lang pale-kreyol la, pa pe ni pou ta yo. Dite boujon èk ti-fèy griyáv eti Man Afin, gran-manman mwen, te ka ba nou brè, nan Mòndezès se lanne 70 la, pou kore fianza èk dekòchte senyen ki ka koule nan venn nou, vini an machandíz La-Chín, nan ti sache, rimèd pou djeri djabèt. Men se pa pou ale konprann sa-sáv-pímpe dijital la te ke ka vidjoze oben vire mete se sa-sáv-peyi nanninannan an nan brann, se plís pou y se rale lang èk peyi a anba yo epi malakse yo adan an bidím kannari san fondòk ni bòdáj.

La-pou-la, se pou se kabeche èk dekantje lide taha eti sa-sáv-pímpe dijital la  ka toulong vire depenn èk dekantje ancháy matjoukann-peyi, fè yo pèd lakát èk nan peyi otila pa ni an gouvelman-peyi oben peyi otila gouvelman peyi a flòkò, pou pa fouti fè, se se an konte-kantináj, se matjoukann-peyi a, ale wè ba yo an choús-kòtòf larel-tribinal,   se toulong rale bwa anba dife lang, dekalibiche ancháy tít-langayele epi matjoukann-peyi eti yo ka depenn.

            V-1. Elèktrisite a te ja tjwe tire-kont lan. Se soukou a, epi toút sèbi eti y te ka fè klere, ki te ka fè lèspri tire-kont ; owala limiè-elèktrisite vini ka báy aleliwon, jik pou klere se kát-chimen an, se pou laliwonn mátnik la te vini ka simèwje èk soukou a djigilòp ; se pou chak moún an yonn-tou-yonn vini ka miyonnen fidji y, ladje lèspri lakou a pou an ti lèspri mwen menm tou ni bagáy pou rarate, "lakou a pa ka dὸmi".

Konsa elèktrisite a te tjwe tire-kont lan epi "aboudou bia" y la, te mete y mafoudja nan lang-pale-mátnik la, se gangan-afrik la te kwaka, pèd pawol mafoudja yo a eti pa se pe nan liannáj epi laliwonn-mátnik la. Se pou se tann èk konprann an bidím toύmbiláj, báy nan tan-kὸtὸk-gliminen an eti ka depareye aleliwon-galba epi rarate-afrík la, an pawol anni wondi-won, otila tan-nanninannan an epi tan-atjòlman an ka fè yonn, èk pa jenhen ni divini ; an moύn se yích gangan y, delè menm se gangan an limenm, Mátnik te rete pri adan tan-ki-pase a, sístenm ninang-founang lan pou pa jenhen vini an peyi asou-latè.

            V-2. Elèktrisite kakapala. Nan toút sa-sáv-pímpe dijital taha, an ti hourakán oben menm an toúmvás, an koút-van, an dezás-laliwonn, elèktrosite-koupe, toút kráb la mò an bari a, sa-sáv-pímpe dijital fini bát, anfwa ; pa ni divini, nou la vire nan kát-chimen fè eti gangan-afrík ki te ka kouri anba bwa zayann lan bonda y dewò.

Se pa anni pou konprann sa eti sa-sáv-pímpe dijital la ka mache anni lè ni elèktrisite ka báy, toút peyi oliwon-latè ke pe faktore elèktrisite epi solèy, van, dlo-cho, tousa ; se pou se konprann, dabò-pou-yonn, elèktrisite a rive ka wakle boulín tan-ka-pase èk ka toúmbile toúmbele wách-lavi toulejou a, tousa eti ka gare se gangan an, vègle se gangan-afrik la nan soukou  Mátnik la.

            Natifnatal-Wanakera-Karayíb epi abstrak diksionnè y  la, te bát, aleliwon galba, asou lide taha eti pi nou se matje lang lan, pi se pou y ladje rel-douboút lang-kreyol li a (se kanmenm an rel-douboút tankon anlὸt) pou apiye pi djὸk epi pi kὸtὸk asou laliwonn karayíb li eti se an bidím ních-lang.

Tít-langayele fondὸk ních-lang taha se pa anni pou matje an tilili lang adan an laliman fann, Karayíb la epi kontinan-Amerik li a, isiya-la-konsa, se dabὸ-pou-yonn pou apiye lide taha eti tan ka pase adan èk owala nou se depenn an tan-ka-pase, se pou gade wè pou divini ka rive blo anlè moún, se ba y lè pou y pase.

Nan dekou  sa-sáv dijital la eti ka báy oliwon-latè, divini taha ka debatje avan moύn se wè y rive, ka toulong neye ních-lavi taha epi pὸte-nouvel lὸlὸy, bagáy lavi-tontenn-mitonn moún, tousa. Prèmie tjè-sote a, se pou se konprann sa eti toύt se lang lan nan ních lang lan, pa se pe ni menm djὸkte fè-kakol douvan nouvel-pὸte ki ka kontaminen aleliwon.

Pi divini ka rive blo taha ka chaye pawol-rapὸte epi nouvel-pὸte lὸlὸy media kouri-nouvel franse a, pi laliwonn lan nan ních-lang lan ka dekati, ka vini flὸkὸ ; lang-peyi a epi rel-douboút lang-kreyol li a pa fouti anchoúste tousa, anfwa èk dezás kontamináj-lang taha ka fè moún kouri ale leve gangan-afrik nan sonmèy yo, lὸtbὸtsáy lanmè-ble Atlantik la.

Se pa anni pou konprann divini Mátnik pa se pe anlè anlὸt kontinan si se pa kontinan-Amerik la men menm tan-nanninannan-longsáy li a, se atè Karayíb/Amerik-Latín eti y ye a, èk se nèhè sa lèspri pawol mapipi-èskwaya Edwa Glisan an, "nou sὸti nan divini ka vini" eti man toulong mete dèhè y, "epi se ba nou lè pou nou pase epi sa".   Se pou Natífnatal-Wanakera-Karayíb vire pran toulong pi náwfláw.

Simao moún Wanakera  

         

Plodari 24 Sèptanm lan

Matjoukann-peyi politik la 

 Gouvelman-peyi franse a ka sanm sa ki pare vire pase lanmen nan sístenm politik franse y la èk ladje an ti zizín, an ti pencheng, matjoukann-kòtòk politik ba toút se peyi taha ki anba-joúk politik li a, Gwadloúp, Gwiyann, Kanaki, Mátnik, Tahiti, pou se peyi anba-jouk taha otila ni an leve-douboút politik oben krèy-leve-douboùt politik ki ka bàt pou an gouvelman natifnatal. Kisa, an ti lanmen-gouvelnáj san gwo djòkte-politik adan, sa eti an káwbe-gouvelnáj douvan se genyen, an káwbe-gouvelnáj dèhè pe vire pèdi y nan an bát-zie, lè an brèbrè-mouton franse (an kabwatè-repiblik ki pa menm sáv Mátnik se nan Lanmè Karayíb la, atè kontinan-Amerik la ; an kabwatè-gouvelman oben menm an kabwatè káwbe-gouvelnáj laliman-peyi nan gouvelman franse) ki pa fouti li èk konprann, kòdjòm, larel-fondás-gouvelman eti y adan y lan, pe toúmbile oben wenyen anlè gouvelnáj atè-lakáy taha asou an koút-tèt oben djendjen an patatè nan kríz-kaka-folbèk. 

An lanmen-gouvelnáj politik eti an káwbe-gouvelnáj te ke ni pou matje èk mete larel-kabwatáj èk larel-gouvelnáj nan brann, nan toút kare gouvelman ki pa ta anni gouvelman-peyi (compétences régaliennes d'un État, défense nationale, droit des personnes, droit international et police), bagáy ki mande plís pase an pran-lanmen politik nan an dekou konsa, an mès-longsáy-peyi politik. Ehe, mi móun-politik atè-lakáy-mátnik, menm se gran palantjè-peyi MIM lan, pa le tann zafè gouvelnáj atè-lakáy la ; ale wè an gouvelman natifnatal-mátnik, zouti sine qua non lan pou mete an progranm politik, ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi nan brann. 

Dwe isiya-la-konsa, se pou se konprann sa eti més-nanninannan konpè-lapen taha eti fè, nan dekou wakle-boulín teknoloji pòte-nouvel èk kouri-nouvel la, moún ka anni debatje anlè chenn-liannáj sosial la epi badjole asou politik ekonomi èk sosial CTM san mètsèvle, se se yonn adan mili-an-mil wách-depenn eti CTM pe ni pou lonyen-dekantje, moún ki sa jiskont konte lahan nan pòch-dèhè yo, epi ka anni rete la tounen djòktè ekonomi èk sosial men pa fouti rive konprann sa eti adan an ekonomi kapitalís se pa gouvelman-peyi ki ka mete rel-kantináj lahan-genyen-machandíz nan brann men se an blo-kalibích nan mitan kantináj machandíz pou vann epi kantináj moún ki pare genyen machandíz taha, apre ni ancháy dòt janjol-konte ki ka mele nan sa èk ka fè atè Matnik, menm apre an woule-lanm, rel-kantináj lahan-genyen an tjilo wonma-djendjen ka rete menm epi ta dekou lanmè dlo-nan-pòt la. 

Gouvelman-peyi a, nan dekou an gouvelman sosial-demokrát, ni pou leve taks pou pran anlè se kapitalís la vire gaye ba malere dèhè eti ka pran lahan taha kouri genyen machandíz nan se bidím-káwbe-machandíz la, genyen toút se machandíz pouri la-frans lan, rezen anni selfát epi ponm twa santimèt anba lapo dlo-makande. Sístenm kapitalís la, se toulong (betje, nèg-ginen, chinwa oben aráb-siryen), genyen peye-apre pou vire vann kòtòk ba moún. An gouvelman-peyi sosialís, ka pe genyen asou káwbe-tre kapitalís la èk vire vann pi bon-mache ba moún adan boutik eti gouvelman ka kabwate, men sístenm taha se toulong rete pou laplere. Nan mitan se de ekonomi taha ni ancháy ti kare-ekonomi ranbonni eti ka pe lonhe pal ba moún men toulong asou an tan fann. Gouvelman franse a, limenm, ka palantje an sístenm ekonomi kapitalís otila gouvelman-peyi a ka ladje lanmen ba se djoubaktwa a, aleliwon-galba ; sa bwabwa, si se pa makak pou ale mande gouvelman franse a ale pale nan zorèy se betje y la. 

Lòtbòtsáy, Mátnik tankon peyi-asou-latè anba jouk La-Frans depi nanninannan, se pou konprann nan fè-kakol douvan rete-pri-anba-jouk kapitalís la, an káwbe-tre, annou matje atè-lakáy-Mátnik, pou pa se matje matífnatal-mátnik, leve epi toút machandíz li, toút larel-kòtòf vann/genyen y, epi nan ale mande gouvelman franse a, epi an djol-mande-kredi, "on veut les mêmes prix qu'en métròpòle", se pou depotjole toút fè-kakol ekonomi èk sosial ki se leve èk kouri lawonn atè Mátnik. 

Nan mande an gouvelnáj ekonomi èk sosial atè-lakáy-mátnik, an pran-lanmen politik pou takse toút machandíz ka sòti lòtbòtsáy debatje, sa eti gouvelnáj-politik Conseil Général Marius Hurard la te ja ka fè nan 1886, se pou anbrazonnen èk palantje ekonomi-vivri taha, ki leve nan se mòn èk koule Mátnik la dwe oliwon se lanne 1750 lan, (nan jaden se nèg-mawon an, se nèg-san-chenn lan, èk menm se mèt-savann lan) pou rive nan rel djòkte sitiráj èk pou te pran seráj ekonmi bitako a nan Sèptanm 1870, atè Láwviè-Pilòt, nan krèy mayonmbo anba kabwatáj politik Ehèn Lakáy, Lwi-Chal Yoút epi Emil Sídne, toút se moún taha ki pa te la anni pou lonje dwèt anlè rayi-rás-nèg-ginen eti se betje a èk se konpayel-franse yo, ka leve ; men ki te la, dabò-pou-yonn pou bare tè ba mayonmbo, bare tè ba moún ki ka mete madjoúmbe nan tè, moún ki ka fouye tè. 

Atè Mátnik, nan 1870, te ja ni, annou matje sa konsa, an gouvelnáj atè-lakáy, an sístenm leve taks (depi 1866, epi sístenm Pro Consul Louis Napoléon Bonaparte la, jik Avril 1900, otila gouvelman franse a te rale de-o-twa kare-gouvelnáj anlè Conseil Général la eti te nan lanmen se betje a, apre fiziyáj bò Lizín O-Fanswa a, jik dezás politik 19 Máws 1946 la, Eme Sezè èk Lopòl Bisòl te plodayè-palantjè) epi jis oliwon 1936, piplís machandáj Mátnik te ka fèt epi Etazini (epi dòt peyi kontinan-Amerik nou an) eti jik nan 1925 te ka bát pou Mátnik te vini an gouvelman-peyi liannen epi yo tankon Pòtoriko (Borinquén) lajounen-jòdi. 

Toút an kouri-tan-longsáy politik ki la pou fè moún sáv sa eti an gouvelman atè-lakáy (an pran-lanmen-gouvelnáj anni nan ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi, sístenm aprann-lekol èk aprann-tèknik, èk menm an liannáj pòte-kole ekonomi èk sosial epi peyi laliwonn lan, nan OECS, CARICOM, AEC, CANARI, PAHO, CEPALC, CONCACAF epi dòt) pa se pe rive nan rel-pòte-aleliwon èk se anni an gouvelman-peyi-natifnatal ki ka pe leve larel-gouvelnáj anlè toút se matjoukann-kòtòk peyi a, toúmbile se larel-gouvelnáj taha anfwa, lè yo ka vini lòlòy pou se rive vire-fakte matjoukann-peyi lè yo ka dekati oben vini ralba. 

Kisa ki ka fè owala gouvelman franse fè wòl ladje an ti krápdáy, an ti zizín, lanmen-gouvelnáj, an gwo konpanyi moún atè Mátnik ka kouri badjole asou djòkte jere yo, sa jere yo sa jere, epi lonje dwèt asou kòkòdò ki nan gouvelnáj, se jere yo pa sa jere ki fè si Mátnik nan chingpongtong tankon laliman-peyi franse, tankon peyi-asou-latè ? Lamenm dèhè prèmie mande-sáv taha, se pou se lonyen èk dekantje fouti se moún-politik Mátnik la, èk piplís moun-douboút nan peyi a, pa fouti konprann an gouvelnáj politik ka toulong ale pi nòlfòk pase an ti jere lahan-palantje-ekonomi eti gouvelman-peyi franse a èk lawonn-peyi-ewòp ka voye Mátnik ; pou rive blo anlè mande-sáv taha eti se ki gouvelnáj ekonomi kapitalís se pe rive san an konte-dekantje toút matjoukann-kòtòk peyi a ? Se pou se tann tou, an gwo konpanyi brèbrè-mouton-mátnik vini badjole, se moún-politik taha ja pa sa jere èk yo ka mande toulong plís lanmen-gouvelnáj anlè zafè peyi a, pou vote moún te ale vote ba yo taha ki ja pa sa jere a, kisa ki pe ka kore dòt krèy politik genyen joút-politik-dèhè èk djoubake pi náwfláw epi se lanmen-gouvelnáj krache-dife taha ? Nan ki ekonomi kapitalís oben menm ekonomi sosialís ("Chico eso es una revolución de typo socialista" Ernesto Che Guevara nan tan eti y te kabwatè-gouvelnáj ekonomi nan gouvelman Repiblik Sosialís Kouba Fidel Castro Rúz la, oben lide "mercado socialista" Hugo Chavéz Frías la, nan lanne dèhè) asou-latè otila pa ni an konte-dekantje yonn-dès-twás, pou se leve lide an lèspri-kare-bare pou se rive pran letjèt nan divini, pran tan-ka-pase a epi de lanmen, èk gade pou douvan ? Ekonomi se toulong nan pran-letjèt-nan-divini, ki potjel ekonomi esa lè pa ni piès káwbe-gouvelnáj ekonomi pou leve larel-gouvelnáj oben larel-kabwatáj pou se pran se detoún èk fantefrak ekonomi an, an ti koút-van epi toút pie makandja atè ? Nan mete an wayalachi-politik kanak nan brann (bagáy eti an moún pe konprann tankon an gouvelman-peyi kanak liannen epi Gouvelman-peyi franse a) ès se pa pou rive mete wayalachi-politik taha nan brann nan toút se peyi anba jouk politik La-Frans lan, nan peyi otila ni sa yo kriye palpa-moún-peyi-nanninannan ("Peuples autochtones", nan pale-franse se kabwatè-politik PALIMA a), atè Kanaki, Tahiti, Walis-èk-Futuna (otila ja ni an lakou-wangan) èk Gwiyann otila ni sís palpa-moún-peyi-nanninannan (Kali'na, Lokono-Arawak, Paykweneh, Teko-Emeriyon, Wayãpi epi Wayana) epi apre, menm nan peyi otila pa ni palpa-moún-peyi-nanninannan ankò, franse a èstentje toút kalinago ki te ni atè Gwadloúp èk Mátnik, èk prè s toút tayino ki te ni Ayiti ? 

Nan plodaye asou an palpa-moún-peyi-nanninannan atè Kanaki, gouvelman-peyi franse a ka depenn-tèste an kouri-tan-longsáy koubarè-peyi-lòtbòtsáy franse (lide taha eti La-Frans te mete an tilili peyi anba jouk li nan tan-ki-pase èk se peyi taha, yonn-dèhè-lòt, ni an divini politik pou ta yo, eti pa pe menm epi ta franse a, èk pa pe menm yonn-a-lòt, tou) men plís pase sa, palpa-moún-peyi-nanninannan atè Kanaki taha ka apiye lide an fè-kakol kanak (nan toút wách-lavi se kanak la) douvan rete-pri-anba-jouk franse a epi an fè-kakol ekonomi èk sosial ki ka treleye an fè-kakol mès-longsáy-peyi nan toút lezòt peyi-anba-jouk franse a, menm lè pa ni an fè-kakol politik kòtòk pou kabwate yo. Se pou se tann èk konprann (tann lan se toulong yonn, tann èk konprann lan se de), dabò-pou-yonn kouri-tan-longsáy fè-kakol ekonomi èk sosial epi mès-longsáy-peyi taha pa se pe menm nan an peyi pou anlòt, fê-jakol Kanaki a pa se pe menm epi ta Tahiti a, fè-kakol Gwadloúp la pa se pe menm epi ta Mátnik la oben ta Gwiyann lan, peyi otila an dís-epi lakou-yonn-a-lòt ka kouri lawonn. Lòtbòtsáy, toút fè-kakol ekonomi èk sosial ka, nan tan-ka-pase, leve, kare zobráy an mès-longsáy ekonomi èk sosial (pi an lakou-yonn-a-lòt ka mete nan brann, pi yo ka trase ba yích yo èk trase-ba-yích taha pa se pe fèt san an pawol-pale, san ranbonni, san anchouke lang-pale a) èk pi douvan dekatonnen mès-longsáy-peyi a limenm, èk menm ba tan-nanninannan-longsáy plís laliman-kouri. Se pa "leve-douboút-goumen pou pete chenn ki ka mare peyi a ki ka deblotje mès-longsày-peyi a èk wouvè lapòt..." tankon Franz Fanon te ka matje, mès-longsày-peyi a la avant leve-douboút-goumen pete-chenn se báy, èk se anlè y eti moún ka apiye pou toút leve-douboút politik, se anni fè-kakol ekonomi èk sosial la (sosial la se toulong an yonn-a-lòt eti moún ka vire kabeche, gade wè ranbonni nan tan-ka-pase) ki ka machokete mès-longsáy-peyi a. 

Nan se peyi anba-jouk La-Frans taha otila pòhò ni gouvelman-peyi-natífnatal (Kanaki se anni an ti gouvelman-atè-lakáy ki pa sa menm voye gouvelnè franse a ale fè an loús pete an nen y epi sa), konte-dekantje se matjoukann-peyi a pa ka fèt èk fè-kakol la ka anni brile matjoukann-peyi san pou toulong vire fakte, menm lè ni an vire-douboút, vire-lanmòd ka pe báy. Se anni nan mès-longsáy-peyi otila vire-lanmòd taha ka pe báy ; èk se anni se matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a ki ka vire fakte aleliwon nan blo epi kare-zobráy mès-longsáy peyi-lòtbòtsáy ki ka debatje nan peyi a. Se pou se konprann sa eti si mès-longsáy politik la ka dekati towtow èk si se káwbe-gouvelnáj politik la, krèy-leve-douboút politik la, ka pèdi nan djòkte pou bloublou, se pou joút rache-koupe ki ka báy nan mitan yo epi se ta franse a. 

Si dèmen se ni an gouvelman atè-lakáy-mátnik (CTM lan se pòhò foút an gouvelman àtè-lakáy-mátnik) epi toút larel-gouvelnáj èk larel-kabwatáj eti káwbe-plodari-politik la ke ni pou vote, se se nan kare-gouvelnáj ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi, sístenm-lekol, sístenm-aprann-djoubak, tèknoloji pòte-nouvel èk kouri-nouvel, gouvelnáj lèstè epi dezás-laliwonn, tousa, an mès-longsáy politik plís pase atè-lakáy-mátnik, natifnatal-mátnik, ke pe dekate pou vini ranbonni se káwbe-gouvelnáj Mátnik la, krèy-leve-douboút politik, lawonn-palantje mès-longsáy-peyi, káwbe-vèy-o-gren pou laliwonn, toút káwbe-lonyen-dekantje matjoukann-peyi, tousa, palantje Mátnik tankon peyi-asou-latè. 

I - Matjoukann-peyi politik la. 

Matjoukann-peyi politik la se toút dekou politik nan tan-ki-pase (plodari Ehèn Lakáy la nan Jedi 22 Sèptanm 1870 atè Láwviè-Pilòt se an matjoukann-peyi politik fondalnatal), larel-gouvelnáj natifnatal, progranm politik (progranm OJAM nan lannwít 21 Desanm 1961 an, se an matjoukann-peyi politik fondalnatal) èk toút matje pou palantje peyi a, tankon peyi-asou-latè, eti krèy-leve-douboút politik pe apiye anlè yo pou pran letjèt nan divini, trase progranm gouvelnáj yo. Dwe isiya-la-konsa, se pou se konprann sa eti se matjoukann-peyi politik la toulong liannen yonn-a-lòt èk yo ka pe gaye nan mitan an tilili kare-zobráy kontel káwbe-gouvelnáj, krèy-leve-douboút politik, lawonn-palantje-peyi, lawonn-anbrazonnen-laliwonn, lawonn-vire-douboút mès-longsáy-peyi ("associations de renouveau culturel" nan pale/franse djol-pwenti se kabwatè progranm-gouvelnáj mès-longsáy-peyi nan CTM lan), lawonn-montráy matje lang, tousa. 

Nan peyi otila pa ni gouvelman-peyi, Mátnik se an peyi otila pa menm ni an gouvelman-peyi atè-lakáy, ale wè an gouvelman-peyi natífnatal, se káwbe-gouvelnáj la (kontel CTM, káwbe-gouvelnáj lanbouk Gwomòn, tousa) pa ka mete piès larel-gouvelnáj nan brann, ni menm tjèk larel-kabwatáj èk si yo se fè an larel-gouvelnáj, yo pa ni djòkte-politik pou toúmbile yo lè yo pa ka mâche, lè wách sosial ladje yo nan chen. Se pou se konprann, se larel-gouvelnáj franse taha pa se pe ka kantinen, ni menm vire fakte se matjoukann-peyi politik la. 

Atè Mátnik, peyi san, se se an gouvelman-peyi atè-lakáy, bagáy eti se kabwatè-politik Mátnik la pa ke sa menm démarre an bèf-betje nan savann eti betje ni pou ta yo epi sa, se anni krèy-leve-douboút politik ki ka bát pou wayalachi-politik la ki ka pe faktore, se se pianmpianm, matjoukann-peyi politik. Lamenm-la, se pou ke sa tann èk li, man tou djòsol ba PCM (Parti Communiste Martiniquais), topáy-politik Mòn-Wouj la, nan 16, 17 èk 18 d'Awou 1971, "jere zafè nou nou-menm", pa se pe pase pou an matjoukann-peyi politik, pa ni lide an peyi dèhè y menm si y te fè lide an palpa-moún-peyi-natífnatal-mátnik kouri lawonn, se se klòtòk-klòtòk. 

An konpanyi leve-douboút sosial, kontel Chalve Janvie-Fevriye 1974 la, oben O-Fanswa Fevriye 1900 an, ka pe leve matjoukann-peyi politik, nan rete-sonhe yo, nan menm rel epi se gran blo politik la, se pa pou mande-trape sosial yo te chaye, se anni pou koút-boutou rayi-rás-nèg-ginen eti gouvelman franse te fè, lanmen-an-lanmen epi se betje a, pou toufounen yo. Se matjoukann-peyi politik taha, pou kare zobráy eti leve-douboút sosial la ka kare zobráy yo, pa ka pe tjenbe djòk nan tan-ka-pase, leve-douboút sosial dèhè ka pe rale kantináj-kòtòf politik la anlè yo, pou se rete anni an memwa sosial. 

Anni pou rel-pímpe-aleliwon ki pou ka báy adan yo, matjoukann-peyi mès-longsáy la ("ressources culturelles" nan pale-franse Pol-Tikitak-vòlè-kochon an) ka pe tonnfakte, se se pianmpianm, èk pou an tan fann, nan matjoukann-peyi politik. An bèlè, an lavwa-egal fondòk-peyi ka pe mete moún douboút ansanm, djòk, fè yo sansle anlè a divini peyi, toút bagáy ki ka ladje toút "mren, mren, mren" bouk-kabít la nan chimen. 

II - Matjoukann-peyi politik la pou leve liannáj yonn-a-lòt. 

Matjoukann-peyi politik la toulong la pou leve liannáj yonn-a-lòt nan mitan moún èk kore toút lennde-kou, koút-djenm, koút-soubawou, toút ti-lèspri pete-tjou-moún, ki se kouri lawonn. Pi an peyi se trape matjoukann-peyi politik, pi rarate-politik la ka ladje toút badjoláj debiele nan chimen ("se mren ki fè", "se mren ki mete", "mren, mren, mren", "mèsi anpil, mèsi ancháy", tousa) èk ka pe depenn moún-peyi a tankon moún-douboút-djòk ki la pou palantje tòt-genyen yo, peyi yo, branbrann-kòtòk peyi yo, mès-nanninannan yo tousa ; moún ki sa veye o gren èk sa gade pou douvan. 

Se pou se tann èk konprann sa eti nan an peyi-anba-jouk tankon Mátnik, matjoukann-peyi politik la se toút ti memwa-rarate, fè-kakol èk yonn-a-lòt nanninannan (eti se pou depareye y epi yonn-a-lòt sistenm-gouvelnáj la) eti palpa-moún-peyi-natífnatal la ka mete nan brann rete douboút djòk anba wáp lavi-toulehou a. Lamenm-la, se pou se konprann ni an janjol-dekantje dekare-jouk eti se tan-ka-pase a. 

Nan toút janjol-dekantje dekare-jouk tan-ka-pase taha, nou ka konte de bidím wách-dèhè, yonn se pou leve-douboút sosial la ki ka brile matjoukann-peyi politik san konte (RPPRAC ka bát pou vini an krèy leve-douboút politik pou ale mande "on veut les mêmes prix que la métropole" la) èk pa ka jenhen, se se fè wòl, mande pou trape plís larel-gouvelnáj oben matjoukann-tribinal pou se toúmbile sístenm lan ki ka depotjole Peyi-Mátnik la. Lòtbòtsáy, pou se krèy-leve-douboút politik atè-lakáy-mátnik la ki, yo menm, rete pri adan mande-trape sosial la, faktore oben vire leve matjoukann-peyi politik se toulong an bát-manman, èk yo tou se anni brile yo ka brile matjoukann-peyi politik. 

Atè Mátnik, pou gouvelman-peyi ki pa ni, se se an gouvelman-peyi atè-lakáy ki te ke ka leve larel-gouvelnáj oben larel-kabwatáj asou se matjoukann-peyi a (bagáy ki ka ba yo an divini blo menm matjoukann-peyi laliwonn-fondòk-peyi), pa jenhen ni depareyáj flang nan mitan politik èk sosial. Isiya-la-konsa, sosial la, se pou konprann mande-trape la-pou-la, bagáy ki toulong nan bwa-pou-nou-ale, bagáy fáp-fáp, "nou te ja nan pisa, nou te fouben mouye", toút bagáy ki ka mare politik la nan an welto, ou wè y ou pa wè y. 

Politik la se toulong pou pran letjèt nan divini, nèhè menm ladje wách-kòtòk la, ale tjoke siel, konte ze an tjou poul, toulong èspere an divini pi floúz, pi doús tou, an liannáj lanmen-asou-tjè epi peyi oliwon. Politik pa se pe pou vini plere anlè gangan ninang-founang ki pase pás. Se pou se konprann, politik la ni pou kabwate sosial la, ba y an soúch-kòtòf pou ta y men ki flách pou pa rete pri nan tan-ka-pase a. Tousa ka apiye pou matjoukann-peyi politik la toulong nan vire-flore. 

III - Gouvelnáj sosial franse ka brile matjoukann-peyi politik se van. 

Gouvelnáj sosial franse atè Mátnik la ka brile matjoukann-peyi politik, natifnatal-mátnik epi matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi san konte men pa ka vire faktore, vire mete douboút. Nan toút peyi oliwon-latè, gouvelnáj sosial la ka brile matjoukann-peyi politik epi matjoukann mès-longsáy-peyi tou, men ka vire faktore dèhè toulong-ale, nan larel-gouvelnáj oben larel-kabwatáj eti gouvelman ka mete nan brann. 

Atè Mátnik otila pa ni, se se an gouvelman-peyi atè-lakáy pou kabeche larel-gouvelnáj epi larel-kabwatáj èk apre mete yo nan brann, fè palpa-moún-peyi natífnatal-mátnik la pran letjèt nan divini, se matjoukann-peyi politik la se anni nan rete-sonhe èk gloriye gangan ki pase pás sístenm ninang-founang ewòp-amerik la (kontel, piplís moún-mátnik pa fouti konprann sa eti E. Lakáy epi se konpayel-gawoule y la te ka bát pou trape an gouvelman-peyi-mátnik, separe tè asou bitako, "tè ba moún ka djoubake tè") ; se matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a, se anni nan an choús-kòtòf afrik ki pa se pe ka báy anlè kontinan-Afrik la (se an kontinan, se pa an peyi, èk se plís pase tilili peyi eti y ye a), ki pa te jenhen báy anlè kontinan Amerik la, nan tan-ki-pase ; Mátnik se an peyi kontinan-Amerik la, èk an peyi pa se pe anni palpa-moún ki douboút anlè, la ka miyonnen lapo-fidji yo, chak jou depi pipirít jik labrenn-o-swè.

Gouvelnáj sosial franse a eti ka piti palpa-moún-peyi natífnatal-mátnik la, ka mete moún-mátnik tjanmáy-toloman douvan menm an machapia, an ti-grenn-chen, an chen-lari franse ("clochard" nan pale-franse se djòktè sosial Mátnik la) ki se debatje tou-touni anlè de pie y, ka toulong toúmbile se larel-kòtòf sosial Mátnik la. Se pa anni pou an malerèz ki size anba fetáy an káy ka atann lahan rive pou ale debantje kò y nan se bidím-káwbe-machandíz franse a, genyen ponm-makanda èk yawoút bizou, se pou toút mango-zefirín èk ponm-dlo ki rete pou zandoli èk sisi-mèl. 

An gouvelnáj atè-lakáy anlè sosial la (èk se pou nou se sáv gouvelnáj-tribinal djoubak la se an gouvelnáj sosial tou, anmwe toubannman) ke pe rive pran toút wách-kòtòf sosial atè-lakáy-mátnik la nan rel-pímpe-aleliwon y eti pa pe menm epi rel-pímpe-aleliwon franse pou laliwonn/tan-ka-pase a ki pa menm ; pi nan fondòk, gouvelnáj sosial atè-lakáy-mátnik taha ke pe fè matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a kouri lawonn èk treleye, si se pa apiye, an mès-longsáy-peyi politik. 

Matje man ka matje sa, se pou konprann sa eti nan lide gouvelnáj-politik atè-lakáy taha se anni ekonomi èk sosial eti Mátnik ke kabwate èk sa pe pa fè kont pou dekatonnen an peyi men anni sa ke ja pi kòdjòm pase bankoulele franse eti Mátnik adan y lan depi Avril 1900, apiye y epi larel-gouvelnáj Máws 1946 la. 

IV - Matjoukann-peyi politik Mátnik la lèkètè. 

Matjoukann-peyi politik Matnik la lèkètè, se anni progranm politik nan de-mo-kát-pawol Ehèn Lakáy la atè Láwviè-Pilòt nan Jedi 22 Sèptanm 1870 taha epi progranm politik OJAM nan lannwít 24 pou 25 Desanm 1962 a, apre plodari Eme Sezè, "Plodari Twa Chimen-ale èk Senk Pete-chenn" , nan 24 Fevriye 1978, pa se pe an matjoukann-peyi politik ni menm "Plodari Asou Twa Tonm" Jòy Grasian, atè Lanmanten nan 24 Maws 1961 an pou anni lonje dwèt yo ka lonje dwèt anlè koút-malfentè jandàm epi betje franse a. 

Matjoukann-peyi politik la se toulong anni an plodari, an lonyen-dekantje, an progranm ki pa se pe ale san an konte-dekantje matjoukann-peyi (moún-douboút, branbrann-kòtòk, laliwonn-fondòk-peyi, laliwonn-peyi vire-fakte, mès-longsáy-peyi èk menm lèspri-ladje-branbrann, pou piplís) pou pran letjèt nan divini. Lèkètè taha se pou an lang èk mès-longsáy-peyi natífnatal-mátnik ki pa ka kantinen matjoukann-peyi politik blo. 

Plodari èk progranm ka báy anni nan pale-franse (Eme Sezè epi se kominís-pòpòf la), nan franse-bannann ("la bannanne de Fronds Saint-Jacques a touné kankanbou" Oben "les chimen de Carabin n'est menm pas miléab a-jije-wè voitirab") oben an kreyol tjòlòlò ("man ke voye w lív la"), èk an lang-pale ka toulong chaye an tilili larel-kòtòf mès-longsáy-peyi ki pa sa ale san laliwonn/tan-ka-pase peyi-choús yo. Rive nan anlòt laliwonn/tan-ka-pase, se pou yo depotjole toút larel-kòtòf men plís pase sa, koubare tousa ki se leve. 

Men pou èche moún pe ale èche matjoukann-peyi politik la nan tan-nanninannan-longsáy sosial la, jik nan tan-nanninannan-longsáy politik se peyi oliwon an (Krèt-a-Piewo Ayiti a oben Sierra Maestra  Fidel Castro Ruz la, New Jewel Movment Maurice Bishop Grènada a), nan tan-nanninannan-longsáy politik peyi eti yo anba joúk politik èk mès-longsáy-peyi yo, La-Frans pou Mátnik, èk atjolman-la nan peyi Afrik-anba-solèy otila pa ni mès-longsáy-peyi politik ka kouri lawonn alagadigadáw pou peyi-natífnatal ki pa pe ni nan laliman eti zawa-ewòp la trase, se matjoukann-peyi politik taha pa ka tjenbe nan tan-ka-pase èk plís nan badjoláj pale-franse pase se nan tjèk kare-zobráy politik.

Se pou sa tann èk konprann sa eti matjoukann-peyi politik la tankon toút matjoukann-peyi se pou pran letjèt nan divini, se pa pou ale pran pawol epi gangan eti yo menm, nan se peyi Karayíb la, pa pe anni  gangan-afrik nan pale-franse mafoudja a, men gangan tayino èk kalinago dabò-pou-yonn (se yo ki fè laliwonn lan menm si "laliwonn lan se pa peyi a", tankon Édouard Glissant te ja ka matje nan brayès li), gangan-ewòp tou (epi tousa pale-franse, pale-angle, pale-panyol, pale petite, tiusa) epi an tilili gangan-afrík ki, nan pale-franse a, pa ni an tjou-patát peyi dêhè yo, pou se pe fakte matjoukann-peyi politik.

V – Matjoukann-peyi politik la nan dekou wakle-boulin sosial la. 

Nan dekou wakle-boulín sosial la eti se pa anni pou tan ka pase dáwlakatáw-dáw men pou tilili toúmbiláj tèknoloji eti y ka chaye, se matjoukann-peyi politik la, yo menm, ka malakse epi ancháy mès èk sa-sáv politik èk mès-longsáy-peyi lòtbòtsáy ki ka debatje blo anlè moún-peyi. Plís pase an malaksáy, se an kontamináj ki ka ale la, se piplís matjoukann-peyi (matjoukann-laliwonn fondòk-peyi, matjoukann-laliwonn-peyi vire-fakte, matjoukann-peyi moún-douboút, matjoukann-peyi branbrann-kòtòk, matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi, tousa) ki ka pèd lakát, ka dekati towtow. 

Atè Mátnik, pou peyi-anba-joúk eti y ye a, èk pou konte-dekantje eti y pa ni an gouvelman natífnatal-mátnik pou konte-dekantje toút se matjoukann-peyi, mete yo nan liannáj pòte-kole, wakle-boulín teknoloji a èk wakle-boulín toúmbele-lavi a ka toulong sòti lòtbòtsáy debatje (se pa anni An-Frans men Ewòp-Azia, Afrík tou) dekalibiche lavi sosial atè-lakáy-mátnik èk ba wakle-boulín sosial toulong plís balan, depotjole rel-pímpe-aleliwon kòtòf lakou-peyi a, tjobole se larel-kòtòf sosial tankon politik la. Se pa anni pou se tann defen Guy Cabort-Masson te ka di w, toulong, "Marksis-leninis la ka di w..." èk pou mande sa an brèbrè-mouton kon Karl Marx te ka vini èche la, se plís pou an plodari politik atè-lakáy-mátnik ki pa fouti kabeche se matjoukann-peyi a. 

Se konsa eti an wakle-boulín sosial ki pa kòdjòm epi an dekanmpo, an báy-douvan lakou-peyi a asou pwa kò y, ka toulong chaye ancháy kochonni lòtbòtsáy mennen vini, jik delè bagáy ewòp ki ja kanni nan mès mafoudja Afrík se kabèch-desèvle nèg-ginen an, fè yo pase pi floúz, alagadigadáw, nan mès-longsáy-peyi Mátnik la anba larel an mês-nanninannan lakou-faraon Ejípt la. Se pou ti palpa-moún-douboút atè Mátnik la (anni 356.500 moún-douboút, se pa nepi 1,465 mil-milion moún Endja a, èk toút moún se moún-asou-latè) pa jenhen jete an zie-dekantje dekinayè asou lakou-peyi yo, si se pa pou chikannen, èk kouri rapòte toút makakri lakou-peyi franse, obre-de-sou, fè yo kouri lawonn nan lakou-peyi Mátnik la.

Kifè, plodari politik natífnatal-mátnik la, plodari palantje-peyi a tankon plodari wayalachi-politik-mátnik la, ka toulong dekalibiche mès-longsáy politik natífnatal-mátnik la epi tilili plodari lòlòy afrik-nanninannan ki pa se pe ni an peyi dèhè yo, ni menm an kare-peyi men anni an rás-moún lapo-fidji nwè, nan an zie-klere-asou-lavi anni nan pale-franse. Si gangan-afrík la se ka pale franse oben angle (èk jenhen tjèk lang yorouba, igbo oben tjèk lang akan), se pou tan-nanninannan-longsáy afrík la koumanse anni epi doudou  ninang-founang ewòp-atlantik la.

Lòtbòtsáy, se pou toút wakle-boulín sosial, èk menm toút wakle-boulín teknoloji, sòti An-Frans debatje blo anlè palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la, pou y pa se menm an palpa-moún-peyi natífnatal-mátnik men anni an palpa-moún-douboút atè Mátnik. Édouard Glissant te ja ka matje lide taha  nan Le Quatrième Siècle, eti pa rive depareye tilili-peyi Afrik, lòtbòtsáy lanmè-ble Atlantik la, epi Mátnik tankon peyi-asou-latè krache-dife, se te ke pou krache anlè sièk-tan djoubak rache-koupe anba dangpantang solèy la,  plís pase an memwè, an tan-nanninannan-longsáy  peyi-asou-latè.

            Nan 22 Sèptanm 1870 taha, lè Ehèn Lakáy epi se konpayel mayonmbo y la te rive nan mitan lanbouk Láwviè-Pilòt èk te mande pou mete an Repiblik nèg-ginen tankon nan Ayiti epi pou separe tè ba mayonmbo ki ka djoubake tè, se te pou tann èk konprann sa eti laliwonn/tan-ka-pase Mátnik la te rive nan an rel kare-zobráy otila y te pe báy nan joút epi sístenm sosial franse a.

Nan 24 Sèptanm 1870 taha, lè L-Ch. Yoút, Madlenn Klèm epi se tjenz konpayel gawoulè yo la te pitje Kode, èk apre, lè toút  se konpayel-gawoulè Lwi Telga a te vini douboút anlè laliman-tè Ehèn Lakáy la, se pou te tann èk konprann sa eti laliwonn/tan-ka-pase Mátnik taha te ka ladje djoubáp rás-moun an nan chimen pou rive adan djoubáp sosial pou prèmie blo èk apre djoubáp politik la nan divini blo.

Se pa pou ale konprann toút limiè ke pe klere anlè ekonomi èk sosial  Mátnik pou anni an ti lanmen-gouvelnáj atè-lakáy ki te ke ka báy, ni an tilili peyi oliwon-latè ki ni an gouvelman-peyi natífnatal èk yo nan banbann-ekonomi depi  sèk-tan,  yo nan babawa-sosial, atè kon vètè.

Nan dekou wakle-boulín sosial la epi wakle-boulín teknoloji ki liannen epi y la, se an tilili toúmbiláj ekonomi, sosial èk mès-longsáy-peyi ki ka kouri lawonn se peyi a, oliwon-latè, se anni an gouvelman-peyi natífnatal ki se pe gade pou douvan èk mete lanmen anlè yo.

Piplís adan se matjoukann-peyi politik la ka leve nan tan-nanninannan-longsáy la pou plodari-kabeche rarate politik eti y ye a èk pou ladje eti y ka ladje tan-ki-pase a, limenm, nan chimen. Tan-manninannan-longsáy la se toulong, plís pase an gloriye gangan oben an fè-kriye gangan ki pase pás, men an trase karetel nan mitan an tilili wách-kòtòk ki fèt nan tan-ka-pase asou an laliman fann, se nan sa eti y ka pe kantinen matjoukann-peyi politik la.

 Simao moun Wanakera

Plodari 22 Me 2025 lan

 

Fanon, an fím-sinema

 

Wáy foút, mi fím lòlòy mi ! Lòlòy pou ja kite lòlòy ka ale, rive nan bwabwa.  Se pa anni pou Frantz Fanon, an boúg ki leve adan an peyi, Mátnik, ki rete la ka pete gwo zotèy li adan chimen-douk peyi taha jik lè y te ni dizwít lanne anlè tèt li, jwe boul-douvan nan Laso-Senpiè, te enmen koute se vie bidjín  Senpiè a, "Eti Tenten, nou pa wè y, Tenten sere an piès-kann lan"  oben "Man desann Senpiè, ay èche dobann, dobann an fini man anmize mwen epi Jilia Kabòs, wáy siwo fanm Senpiè doús..." èk se anni ywít lanne Aljeria (tít-nonmen Al-Djazâ'ir la ki men nou-menm pi simie tít-langayele tamazight:Dzayer la) eti ka fè an pòtre  Frantz Fanon ; se plís pou Mátnik ki tizi anni adan  foto an akayou (bwa-mang lan) Tou-Kochon an epi an kráb ki pa ka sanm ni an djímbi (se tít eti moún pa asou Voklen ka ba kráb-tè a eti moún-mátnik ka manje nan matoutou Lendi-Pak la), ni an mantou, ni an sirik, ni an touto, ni an kráb-senmafòt, ni an kráb-maya, ni an kráb-solèy, ni an souda, ni menm an  zagaya. Frantz Fanon nan fím-silema lan konnèt anni touloulou, senmafòt èk mantou. Moún-Mátnik pa mete kráb-senmafòt (ki faroúch pase an mangoús nan chimen-lwiloúd) nan kannari yo. Patát sa! Man se pe toufe an káwbe-sinema franse a eti te kòch pase an káwbe-tre dachín sanmdi a de-hè apre-midi. Franz Fanon limenm se te an lwijanboje, an tèt-brile, se moún-mátnik taha ki fouben lavi-toulehou, ki lide se kabwatè-fím lan, fè an moún-mátnik debatje nan goumen-kouri-dèhè-zawa an peyi-lòtbòsay, Al-Djazâ'ir, san ni se se an fondòk-lavi atè Mátnik dèhè y?

Fím-sinema taha flòkò menm, pou pa matje bwabwa, ladjè-o-peyi se toulong an dekou otila moún ka èche apiye anlè fanmi yo, mès-longsáy-peyi yo, sa-sáv-longsáy-lavi yo pou pran tjè, kimafoutiesa, Franz Fanon an ki ka matje, "pa ni mès-longsáy nwè oliwon-latè, pa ni lèspri-kabeche blan ;  tou-patou oliwon-latè ni moún ka èche", se te pou konprann fok ni an peyi dèhè chak moún-asou-latè èk se mès-longsáy-peyi a ki fondalnatal, se pa koulè lapo-fidji an moún ni menm tan-nanninannan-longsáy peyi a, men goumen eti moún ka leve pou sove lavi yo, nan peyi a ; ki manniè Franz Fanon taha pa te ke ni piès plodari politik asou peyi otila y leve ek se anni an djendjen kráb-senmafòt? Ki manniè menm Franz Fanon taha  pa te rive ale fouye nan tan-ki-pase èk/oben tan-ka-pase Mátnik la pou se kabeche an peyi, nan depareye y  epi sistenm ninang-founang ewòp-afrik ki te pase adan? 

Kimafouti trase bódaj Mátnik tankon an akayou epi an sokan ki ka sanm an sirik-labou (se anni tít sirik-bwa oben sirik-lawviè  eti lang-peyi Mátnik la konnèt lè sirik la pa anlè sináy la nan lanmè a) tankon si moún-douboút peyi taha pa te leve an laliwonn, an tan-ka-pase, an mès-longsáy-peyi, an tan-nanninannan-longsáy ki ta yo, nan toút Gran Karayíb la, se anni atè Mátnik otila an leve-douboút-goumen  ninang-founang lan te rive debaba sistenm ninang-founang lan, se anni atè Mátnik otila kalinago leve an goumen-fè-kakol asou an sièk-tan, Mátnik se gawoule politik Sèptanm 1870 la, se bidím deblozonn-vòlkan 08 Me 1902 a, se plís pase an sièk tan leve-douboút sosial depi se dáwne-nan-lari 1887 eti Felís Loube te ka kabwate, se Andre Alikè, se Renò Ilmani, se Máwyis Hira, se Marsel Manvil, se Edwa Glisan, se Jan Bènabe, nou pe ke sa nonmen yo toút, se anni moún ki ja bay antre nan memwa natifnatal-mátnik la man ka nonmen. 

Jounal-dekinaye-sinema ka depenn fím lan  tankon an biopic, an trase-pòtre  otila kabwatè-fím ka pran sa y le adan lavi moún eti y ka rarate lavi y la, delè an lavwa-rarate oben an wonn-pawol-matje ka pe ba moún ka gade fím lan an pawol-rapòte, an kanmo, ka klèsi an tan-fann lavi y men sa ki kouyon ba biopic taha se ki nan wabáp fím lan ou ka tann  lavwa Franz Fanon nan fím lan ka báy lavwa asou lanmò y, kote yo tere y epi dòt  ti kanmo wabáp lavi y, pou konprann nou te ke towblíp blo adan an rarate-lavi. Se pou se tann èk konprann fím  lan ka patate nan mitan an trase-pòtre Franz Fanon epi an rarate-lavi otila yo ka voye ancháy sonnen-pawol Franz Fanon, delè menm sonnen-pawol  Eme Sezè eti yo ka mete nan boúch  Franz Fanon, ki pa pe ni piès pwa-peze nan lavi-toulehou atjòlman an. 

Plodari 22 Me a se toulong anni an plodari èk man pa ke rete la ka plenyen asou an fím-silema lòlòy ki ka depotjole Mátnik tankon peyi-asou-latè, ki  ka depenn Mátnik tankon an akayou, an laliman bwa-mang, otila se anni kráb ki ni, kráb-senmafòt ki ka kouri antre nan tou yo  konsa an bagáy brennen nan laliwonn yo  oben an mantou sal ki ka dòmi nan gwo labou akayou a, pa menm an sonnen-bidjoul tjèk bidjín oben mazouka Alèksann Stellio  oben Ènès Learde a, si se pa Barel Coppet, pa menm an sonnen-lavwa-egal lang pale-kreyol-mátnik taha ; se plodayè-afrik atè Gwadloúp èk Mátnik la debiele nan mitan tèt pou pa ka menm rive konprann sa eti Gwadloúp èk Mátnik se peyi ki trape an laliwonn/tan-ka-pase karayíb èk amerik, yo menm ni an lang-peyi pou ta yo, èk anni sa ja ka mande an rarate yonn-tou-yonn tan-nanninannan-longsáy la,  menm rarate fím-silema, rarate-kabechinen, an tirád, an lavwa-regle bèlè, tousa.

Kisa? Se káwbe-gouvelnáj Gwadloúp èk/oben Mátnik pa se pe la ka chaye kann bò trás ba peyi-lòtòtsáy (isiya la konsa Aljeria, La-Frans èk Túnizia) èk ou pa ka menm tann an sonnen-lavwa Gwadloúp adan an fím-sinema trase-pòtre eti an káwbe-gouvelnáj Gwadloúp palantje, lahan-kòtòk. Dèhè tousa ni an mande-sáv djenm pou rive voye, kisa ka fè se moún-gwadloúp èk/oben moún-mátnik la mare toút katel-dekantje-longsáy politik, sosial, mès-longsáy-peyi adan an djoubáp rás-moún-asou-latè nèg-ginen-afrik/betje-ewòp ? Ki liannáj eti an kabechè-dekantjè se pe rive trase nan mitan an leve-douboút-goumen pete jouk an peyi, pete chenn an lakou-peyi epi djoubáp  rás-moún-asou-latè  nèg-ginen-afrik/betje-ewòp? Lamenm-la, se pa nepi doús-langayelè nou-menm  la ka bát, ki pwa-peze Franz Fanon te ka ba se lang-peyi a adan djoubak djeri-lèspri y la, ès an moún-mátnik (foút sa te ke pi náwfláw ba fím-sinema taha an tít Doktè Fanon) se ka rive ale nan an peyi-lòtbòsay, Aljeria isiya-la, djeri moún nan lang-franse? Ès an moún-mátnik ke sa rive pran an pawol asou Mátnik nan lang-pale-franse,  pou rive fè anlòt bagáy si se pa lonje dwèt asou djoubáp rás-moún-asou-latè nèg-ginen-afrik/betje-ewòp? 

Lanne taha, Plodari 22 Me a ka apiye  asou   dekináy an fím-sinema lòlòy (si se pa chikannáy, dekináy se toulong pou bát-lanmen asou vini-rive sosial an wách-frayik, an faktoráj mès-longsáy-peyi, tousa) pou vire asou plodari ranboulzayè Franz Fanon an eti nan fím-sinema a (dabò-pou-yonn fok te kriye fím-sinema taha Frantz Fanon oben Doktè Fanon men pa anni Fanon eti se an tít-fanmi atè Mátnik èk toút moún nan fanmi Fanon pa te nan menm lèspri-ranboulzáy Franz Fanon an, ni nan  menm rel sa-sáv doktè djeri-lèspri y la) tankon nan badjoláj se konpayel-politik Mátnik la, ka toulong báy adan an djoubáp nèg-ginen-afrik/blan-ewòp, se kanmenm Frantz Fanon limenm ki rive matje, plís pase "pa ni mès-longsáy nwè oliwon-latè, pa ni lèspri-kabeche blan ;  tou-patou oliwon-latè ni moún ka èche", matje se pa nepi badjole, "man pa mele epi sístenm ninang-founang ki demounizen se gangan mwen an", (nan matje Franz Fanon an, "Je ne suis pas esclave de l'esclavage qui déshumanisa mes pères") anni ti wonn-pawol-matje taha ka mande anpil kabeche-dekantje asou koút-zie Franz Fanon asou djoubáp nèg-ginen/betje epi asou sa eti y te ka depenn-dekantje tankon konsians politik la, lèspri douboút-moún-asou-latè a. 

Pimpe Isiya la konsa