Nan dekou Jounen Kreyol Oliwon-latè

 

Djoubáp lang-pale/lang-matje

Man toulong palantje lide taha  eti an lang-kreyol se an lang moún pa ka matje oben pa ka djè matje ; an lang eti zobráy-lang li, delè menm fondás-lang li, ka toúmbile aleliwon-galba pou ancháy  pawol-sonnen-lang peyi-lòtòtsáy ki ka pe kouri lawonn adan. Man palantjè-lide taha pa nepi plodayè-dekantjè lang epi sa, se anni an matjè lang natifnatal-mátnik depi oliwon karant lanne. Se pou se ale tjoke choús-fondás lang lan pou se konprann larel-plodari taha eti se se tjanmáy yorouba dezienm kare-láj, yích  se prèmie tjanmay la ki wouvè zie atè Mátnik la,  ki te leve  èk dekatonnen lang taha nan zwel-sere toulejou yo,  nan djendjen yo anba seren an, anba labrenn-o-swè a, tousa.

Lide tjanmay dezienm kare-láj yorouba taha ka kore lang epi larel-plodari-fondok se kreyolís la eti lang kreyol la te ja ka báy avan menm se moún-afrik la  rive nan peyi kontinan-amerik la. Kimafoutiesa tjanmáy dezienm kare-láj yorouba esa? Se pou se konprann, an kare-zobráy atè-lakáy-mátnik, an lang-pale  se tjanmáy la ki te ka depareye epi lang gran-manman èk gran-papa yo a, eti yonn epi lòt pa te nepi nan toulong menm lang-pale èk mès-nanninannan afrik la. Ale sipoze an papa-yích eti lang-pale y se te lang-mina a (yonn adan se lang-pale lakou-mès-longsáy-peyi yorouba a) epi an manman-yich ki te ka pale yonn adan se lang-Akan an, kontel lang-asante a. Anni gade anlè depareyáj lajounen-jòdi nan mitan se gran-moún lan ki ka pale anni kreyol lè yo ka pran ti milan yo epi ka fòse pale franse ba se ti yích yo a, "viens lé ti z'enfants mè rencontrer moi" eti Man Filomèn te ka di nan Latrínte wabáp se lanne 1970 la.

Se dabò-pou-yonn, pou se konprann ni an tilili palpa-moún-douboút afrik nan lang-pale èk mès-nanninannan yo, nan rive yo te rive asou kontinan-amerik la. La eti ni an tilili palpa-moún-douboút, ni toulong an tilili mès-nanninannan, ni an tilili mès-kriye-djanmbel, "anmwe mete lanmen ba yích ou"; pa pe ni an kanmouzaza sosial náwfláw, ni djoubáp genyen-tòt, ni goumen nèg-soubawou, ni kadjè-fanm, ni soukouyan, papa-djáb, ni tjanmáy ka sèvi gran-moún lapidanm, ni yích-man-bans, ni manawa, ni fanm-gwo-larát, epi ancháy welto-ou-wè-y-ou-pa-wè-y, tout rás majò-pofitè ka fè siwawa.

Tilili-afrik taha, èk tilili lang-pale a, tilili mès-nanninannan an, ki ka ale epi y la, li tou-yonn, te ja ka ba lang-pale-kreyol Mátnik la, an rel-douboút lang anni-pale, an zandja lang ki pa djè ni pou ladje ba yích-dèhè, nan tít-langayele teknoloji èk sa-fè teknik tankon nan pawol-tirád ; an lang-pale eti moún ka vire kabechinen toulong-ale, delè longsáy an menm koze. Se nèhè pou sa piplís moún-mátnik ka rive matje an menm sonnen-langayeláj nan an menm tít-langayele de manniè depareye nèt.

Se pou se konprann sa anfwa, se lang-pale-kreyol la (atè Ayiti, Dòmnik, Dominikana, Grènada, Gwadloup, Gwiyann, Lwiziann-Etazini, Mátnik, Panama, Santiago-Kouba, Senmáwten, Sentlisi, Trinidád èk Tobago, Venezuela, tousa) pa se pe lang-afrik, ni menm malaksáy lang-ewòp epi lang-afrik, se plís pase tousa, dwe isiya la konsa, an lang ki leve tankon tout lang adan an laliwonn/tan-ka-pase kavale eti limenm, pou lang eti y ye a, ka ranbonni zobráy li máy-an-máy, jik jòdi ka bát pi douvan nan kare-zobráy  taha.

Se lang-pale afrik taha, nèhè pou tilili-lang yo te ja anba y la, te ja nan dezandjokáj dwe prèmie ladje-ba-yích-dèhè èk se lang kreyol la anni pran sa pou ta yo ; jik jòdi, pa fouti pòte tjèk krèy pawol anni pou aprann-sa-sáv, aprann lavi. Se anni nan blo epi se lang-ewòp la (lang franse a epi se lang laliman-peyi franse a, lang angle a, lang panyol, lang pòtidje, pou piplís) eti  lang kreyol la te anba joúk yo, otila lang kreyol-mátnik la te vini trape an ti larel aprann-sa-sáv. Blo tala se pa anni djoubáp, se pòte-kole tou. "Àkàrà" lang-pale-nembe a (yonn adan se lang-laliman-peyi yorouba a) oben se lang-pale-ibo a, rive "akra" lang-kreyol-mátnik (an marinád anni tòtòt-nannan-rak eti moún te ka manje anni Vandrèdi-sen) epi  moún Brazil èk Pòtougal mete lanmori adan fè y vini "Bacalhau Accra" yo a, pase nan mès-kanbrezin franse a asou tít "accras de morue" a vire desann Mátnik depotjole tít lang-kreyol marinád-lanmori a, men tjwe, nan menm balan an, tout tilili marinád depi marinád-chadron an jik marinád-titiri a, pase nan marinád-chivrèt, marinád-pisièt, tousa.

Se anni nan lang-matje a otila an aprann-sa-sáv kare-bare ka pe bá, aprann se dabò-pou-yonn li èk matje, aprann fè-manje, aprann kanman kòdjòm, aprann mizik, aprann lekol, aprann an teknik, aprann an teknoloji, tousa ; isiya la konsa pa ni ancháy toúmbiláj  nan mitan sa  moún aprann epi sa yo ka mete nan brann èk tout toúmbiláj se toulong pou ranbonni, se pa pou vire dèhè, anba bwa Afrik anba-solèy la, bonda dewò. Nan aprann-sa-sáv lang pale a, ni ancháy toúmbiláj èk tout se  toúmbiláj taha se pa toulong pou ranbonni ayen ; delè, se plís pou rale dèhè.

Nan djoubap-lang avan se lanne 1980 an te báy, lang aprann-sa-sáv a se te lang kreyol la pou piplís (nan liannáj-fanmi, nan se lakou a, nan joút-spòw, nan kouri-nouvel atè-lakáy, nan zouk-voye-monte, nan lawonn mès-longsáy-peyi, nan progranm-radio, menm nan tontenn-mitonn tèt-zòwye a, tousa) ek nou menm ja fè moun konprann sa eti liannáj sosial la te pi djok atè Matnik, te ni plís yonn-a-lòt ek koubaráj-djenm te pi flòkò nan peyi a. Lang aprann-lekol la se pou an moún se rive pran lang epi moún-peyi-lòtbòtsáy, ale tjoke tilili mès-longsáy-peyi latè-wonn lan ; se pa nepi pou aprann vini-gran, si w ja piti nan aprann-sa-sáv, se pa epi lang aprann-lekol ou ke sa pofite. Lang aprann-lekol la se  toulong lang franse a èk man ja depenn èk dekantje dezás kanman-kòtòf sa mennen nan lakou-peyi-mátnik la. Sa ki pi djòsol ba lakou-peyi-mátnik taha, se pou lang franse-bannann lan ki vini lang aprann-sa-sáv nan peyi a èk kore tout divini natifnatal-mátnik, wouvè ba tout mès ek kontribann soubawou franse ki ka debatje ek palantje koubaráj-djenm se lakou-peyi dèhè ekonomi-anni-lizin Ewòp la.

Ki zafè lang-matje se pou sispann kriye y kreyol esa? Ki plás Lang-matje-kreyol la nan lavi-toulehou se moun peyi-karayib la ? Ki moún, nan ki krèy sosial ki ni pou matje kreyol, ès matje-kreyol la se anni bagay mapipi-èskwaya kabechè èk langayelè? Ki djòkte lang-matje a pou kore  depotjoláj lang èk mès-longsáy-peyi La-Frans lan ka fè nan lang èk mès-longsáy-peyi Mátnik la ? Nan dekou mès-longsáy latè-wonn lan, epi tout wakle-boulin teknoloji eti y ka chaye a, ki ka debaba tout toúmbele lavi-toulejou, ki lang-matje ke sa kare an fè-kakol piplís moún nan palpa-moún-peyi-natifnatal  pou se trase an chimen-divini?

Se pa anni pou se vini plodaye èk dekantje isiya la konsa, sa eti ladje-ba-yích-dèhè, anni nan pawol-pale, pa ka pòte ni peze, se se an grenn pwa-woúj nan kaka an kapistrel, nan longsáy-ale tan-ka-pase a, se plís pou se konprann si lang-pale a ka mete moún nan an yonn-a-lòt blo, se anni lang-matje a eti ka pe trase an karetel-divini ba lang lan, fè y kouri nan gran-chimen-douk tan-ka-pase a èk anlè lwiloud kouri-nouvel gliminen an. Epi lamenm dèhè y, depareyáj-longsáy lang-pale/lang-matje ki ka bát nan se lang-kreyol Karayíb la (Ayiti, Dòmnik, Gwadloúp, Gwiyann, Mátnik, Sentlisi, Trinidád èk Tobago, pou piplís), se pa toulong nan menm rel la, ka ba chak se lang-kreyol taha an trase lang-peyi-natifnatal, jik delè an choús-kòtòf lang eti se toulong anni an gouvelman natifnatal ki sa bát pou y se vini toulong pi djòk. Nan se lang  gran gouvelman-peyi oliwon-latè a, lang-pale a èk lang-matje a ka bát adan an fè yonn, menm si lang-pale a se ni an gabel anlè lang-matje a, plís  laliwonn pase lang-matje a. Nan se lang-kreyol oliwon Karayíb la, lang-pale èk lang-matje se toulong de.

Pou plís pímpe Isiya-la

Plodari 24 Sèptanm lan

 

"Bese, bese le pri"

"baissez, baissez les prix"

 

 

 

Anni pou lavwa-kriye a (oben lavwa-djole) ki te bát nan kreyol lòlòy se gran badjolè politik èk mètafè sosial la, gran kamít nan lang franse a epi sa, te ka fè nou sáv èk konprann ti lèspri sèpan-ka-mòde-latje-y nan leve-doubout sosial 2009 la;  men kou tala, nan Sèptanm 2024 taha, leve-doubout sosial "baissez, baissez les prix", pou koubare lavi koute-chè a, pi soubawou ankò epi mete rel-kantinàj-lahan genyen-machandíz nan menm rel epi "la métropole" li a. Se pa ti pri moún-Mátnik pri (se anni "pri" ki rive chape anlè an tit-langayele  mete-nan-brann nan lang kreyol-mátnik la tankon "trase-zobráy depenn-dekantje" tit-langayele  mete-nan-brann "pran" an),  nan tè sèk, menm!

Kisa ? Mande moli anlè rel-kantinàj -lahan-genyen-machandíz nan se gran káwbe-tre se betje a, se toulong mande gouvelman franse a pran seráj  se sobreka mazenflen y lan nan an sistenm-ekonomi zawa eti limenm ka kabwate. Mi fè mi ! Ni an bidim tják asou rel-kantináj-lahan-genyen-machandiz, se pa jòdi gouvelman franse a, limenm, mete an plis-lahan pou kore machandíz ki tro chè, anni ba se sobreka-gouvelman an bagáy  ki ka joure manman prèmie liy larel-fondás-gouvelman-peyi y la, dezienm kan tou. Men se pa pou sa pou ale mande menm rel epi "la métropole" oben pi depotjolè èk tenmbolizè ankò, "Bát-longsay laliman-peyi", an palantjè-peyi Matnik pou ka toufe tann sa. Plis pase sa, se pou tere, twa wotè sèwkèy an kàt-chimen, toút lide an kawbe-tre  atè-lakay-matnik oben menm oliwon Karayib la (CSME, Caribbean Single Market and Economy, nan Caricom lan) ki se pe leve nan kabèch an moun, ba chak se faktoràj peyi Matnik la an rel-lahan-koute dènie yonn-kótok ("utilité marginale") nan tilili faktoraj-peyi ki ka báy, èk apre an djokte pou tjenbe larel douvan se faktoraj-peyi franse a eti ka débatje, delè tou pouri asou  se tre-machandíz la. 

RPPRAC  (Rassemblement pour la Protection des Peuples et des Ressources Afro-Caribéens) tousa tit pou ale mande gouvelman-peyi franse a (gouvelnè-franse atè Matnik prèmie douvan epi makakri-makak-fenntè y la) pou machande machandíz anlè tre nan menm rel epi franse-an-frans lan, manjé ponm-frans, twa lepesè-lapo chaje dlo-makanda, pase se manjé ponm-dlo, djol-dou-mátnik la oben an mango-zefirin nan Sèptanm-Wouj taha. An gwo choús-kòtòf nèg-ginen-karayib pou ale mande rantre sere anba zel-pare-fant-e-frak franse a, "anmwe nou ka mò fen" èk yo pare brile tout masonn-zobráy an peyi pou sa. Foút sa ka sanm "bay-kantekant sosial epi La-Frans" PPM (Parti Progressiste Martiniquais, Aimé Césaire, 26 Máws 1958) lan oben pi lòlòy "ARU - Assemblée Régionale Unifiée" MIM (Mouvement Indépendantiste Martiniquais, Marc Loulou Pulvar, èk Garcin Malsa, nan 1 Jwiye 1978) men ARU taha se te anba kabwatáj kók-a-l'avantáj  Alfrèd Mariján nan Máws 1983 ; toulong an gouvelnáj politik atè-lakáy-mátnik, ba palpa-moun-peyi-natifnatal Mátnik la nan zobráy-gouvelnáj franse a. Wáy foút! Kote nou ye la a ? Nan ki bát-lanmè esa ? 

Nan ekonomi batje-debatje-machandíz taha (tousa eti Matnik ka faktore se pou y ale vann nan peyi-lòtbòtsay nan kàwbe-tre an-frans epi ewòp èk tousa moun  atè-lakay-matnik se ka sèvi, se bagay ki sòti An-Frans,  débatje) ni toulong lide taha eti rel-kantinàj-lahan genyen machandíz la pa anba jouk an karetel-mete-nan-brann lonje-vann/mande-genyen tankon tout sistenm ekonomi oliwon-latè men toulong an liannáj mafoudja ki leve blo nan sistenm ninang-founang lan otila "zie betje te ka brile zie nèg-ginen", flouz. Se pou se konprann an sistenm otila pa te ni djoubàp sosial men anni an mès-longsay rete-pri-anba-joúk èk lonje-lanmen plere ba franse a. Se pou se rive tann èk konprann, lamenm-la, fè-choús-peyi politik franse Maws 1946 la, Ème Sezè, Lopol Bisol,  epi se kominis pòpòf Matnik la, vini mete nan larel-gouvelman an sistenm bann-zawa otila pa te menm ni an djoubàp sosial kòtòk pou y te apiye èk fondás an kore-sistenm ba yonn-a-lòt nanninannan Matnik la ("solidarité mécanique"), plis fondás pou se èspere  faroze tijáy an yonn-a-lòt larel-gouvelman-peyi ("solidarité organique") an jou nan tan-divini. 

Se pou se konprann sa kòdjòm, ni an yonn-a-lòt  nanninannan ka bay atè Matnik  èk ki te rive wakle nan Sèptanm 1870 menm si y pa te fèt oliwon peyi a, nan toút mòn èk nan toút koule peyi a. Yonn-a-lòt  nanninannan taha ka kouri lawonn depi an moun yonn-tou-yonn pou anlòt moún  yonn-tou-yonn oben an fanmi pou anlòt fanmi ; pi ralba, an mòn epi anlòt mòn, an koule epi an mòn ; bagay la se rive fè y fè tout oliwon peyi a. Men Kisa an leve-douboút pou fè  rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz nan se bidim debi-la-reji betje a ni pou malakse epi yonn-a-lòt nanninannan oben yonn-a-lòt larel-gouvelman-peyi èk menm si Matnik te ke ni an gouvelman-peyi pou ta y, ès se li tou-yonn ki te ke sa kore vie mès anni mazenflen ekonomi-peyi se betje a èk se konpayel rayi-rás-nèg-ginen franse yo a? 

Nan bawouf ekonomi anba larel gouvelman franse taha, "la départementalisation" Aimé Césaire la, se pou, an anzandaláj sosial rás-moun-asou-latè ki te leve adan sistenm ninang-founang lan bay longsay-ale ; se betje a, pou krèy sosial rás-moun-asou-latè eti yo ye a, genyen toulong-ale, douvan-kon-dèhè, gouvelnáj franse a ka bát pou sa èk se pou  moún atè-lakay-matnik se rive sáv, nan piès peyi oliwon latè, an gouvelman-peyi pa ka gade wè apiye asou krèy sosial triminè (mayonmbo, djoubakè-bitako, djoubakè-lizin, djoubakè-makadè, machann-pweson, tout se krèy sosial defaroze taha) pou se dekatonnen ekonomi peyi a. Èk pou gouvelman-peyi franse taha ki se an gouvelman-peyi zawa-antra, La-Frans se an peyi lòtbòtsay Matnik, tout se sobreka-gouvelnáj la pa pe dòt moún ki  Moún ki sòti An-Frans débatje menm si delè an ti nèg-ginen oben chaben koutja, atè-lakay-matnik, pe rive tankon "sobreka sousèkè atè-lakay". 

Rive la, se pou se, tann se yonn, tann epi konprann se de, tout leve-doubout pou anni mande gouvelman-peyi franse a moli anlè rel-kantinàj-lahan-genyen-machandiz nan kawbe-tre franse atè-lakay-matnik, betje a, dabò-pou-yonn se an djendjen tjoupèpè, an moun ki te ke ni an konsians sosial (se pa menm an konsians politik), an zie-klere anlè djoubáp sosial la ("social conflict" Anthony Oberschall la) te ke vini bát pou mande antipile rel-kantináj-lahan-peye-djoubák la èk mete an palpa anlè lahan lonje-pal ba ti-malere oben lahan-peye  Moún nan wouspel djoubák. Owala franse a ke bese  rel-kantináj-lahan genyen an konpanyi machandíz, nan an dekou fann, pou yonn, de, twa lanne douvan, se pou y ke vire pran lahan taha, nan menm balan an, asou anlòt konpanyi machandíz epi nan mwa oben lanne dèhè, vire antipile, pi rèd, menm konpanyi machandíz taha. Gouvelnen se pa nepi an dousin landje-miyonnen ; gouvelnen se toulong pou bát moun san yo se santi fè a cho. Pi Nan fondòk, nan an peyi otila 80% machandíz moun ka dekatche, se machandíz yo débatje anlè makadè èk otila kantináj  machandíz-débatje taha se oliwon 3 mil-million ewo anlè kantináj machandíz eti y ka voye ale vann nan peyi lòtbòtsay, tout bese anlè rel-lahan-genyen-machandíz ki ka débatje, se pou depotjole ti faktoraj atè-lakay la, se owonzon 20% adan machandíz eti moún ka sèvi atè Matnik. 

Èk menm, bát pou rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz se menm epi ta "la métropole" (sa eti se an badjoláj brèbrè-mouton  pou sáv nou tout te pou sáv rel-kantinàj-lahan-genyen-machandíz taha ka toumbile, aleliwon-galba, an laliman-peyi pou anlòt laliman-peyi, an lanne pou anlòt lanne delè an simenn pou anlòt simenn nan an menm  peyi) se krache tja anlè lide tout gouvelnáj ekonomi-peyi atè-lakay-matnik, tout ti lide an gouvelman atè-lakay, oben pi djòk, tout gouvelman natifnatal-matnik. Se pa ti koutja èk lòlòy sa koutja èk lòlòy vini adan an konsit-gouvelnáj epi mande pou tout machandíz koute menm kantináj-lahan nan tout "les outre-mer" ; moun atè-lakay-matnik (moún leve-douboút politik ka tankon moún leve-douboút sosial la) pòhò pe rive konprann yo pe pa vini mande ba Gwadloup, Gwiyann oben La-Rehiyon, Kanaki eti pa adan menm rel-gouvelnáj atè-lakay la epi Matnik, eti pa pe ni menm  tan-nanninannan-longsay sosial oben politik la epi Matnik, eti delè pa adan menm laliwonn (lanmè-ble Atlantik Karayib la se pa menm laliwonn epi lanmè-ble Lezenn lan oben pi kare-bare lanmè-blé  Padifik la) ; èk apre  Topay Lisbòn Ewòp Yonn-nan-yonn lan (Desanm 1987) epi ranbonni larel-fondás-gouvelman-peyi Máws 2003 a pa pe adan plodari "Dom-Tom" lan ankò. Se mafoudja lagòch franse a, yenki jakoben, kabwatè politik  La France Insoumise la, mi bwabwa politik mi, ankò pi bwabwa politik pase kabwatè-politik, "mren, mren, mren" MIM/Gran Sanblé a, anni ka foute tout peyi, tout moún adan an menm panyen-touloulou a, depi de tè-danme-mitan-lanmè anba gouvelnáj an kasik Walis-èk-Futuna a jik peyi-kontinan Gwiyann lan epi tilili palpa-moún-peyi-nanninannan y lan, pase Matnik, pi gran tè-danme-mitan-lanmè nan se Karayib atè-solèy la, Gwadloúp se sis tè-danme-mitan-lanmè. An vie mès-ti-papa-blan eti anchoúste nan fonfonn kabèch piplis se franse-an-frans lan èk tout se franse-atè-Matnik, betje tankon nèg-ginen, ale kriye Frantz Fanon pou se konprann sa. 

Pou tousa gran langayelè-ekonomi eti Matnik ni pou ta y, kilès ki pa te rive konprann sa kòdjòm, nan apiye asou dekou 2009 la, lè yo ba w an "faro" anlè rel-kantináj-lahan-genyen-machandíz, 50,00 €, se pou menm yo tala  blotje rel-kantináj-lahan-peye-djoubák  èk anni sa ka leve an bidím cháy-dèhè-debaba eti ka depotjole leve-douboút sosial la pou ancháy tan, ba ekonomi kapitalís la tout zouti pou deraye ekonomi-vivri a, ekonomi yonn-a-lòt nanninannan an ? Ki rel konsians politik èk ki rel sa-kabeche-ekonomi an moun ki ka vini badjole pou yo abwogát taks asou machandíz la-frans èk ewòp ki ka debatje an peyi a, an ti 250 a 300 milion € pou se ti lanbouk Matnik la sa pe ranmase zòdi an lari, koupe zèb bò chimen, eti dòt ti bagay lavi toulejou ? Nan tout peyi oliwon latè, ekonomi an ka mete politik la anba jouk li,  ki kabwatè-politik nan an peyi anba jouk, Matnik se an peyi-anba-jouk, pe pa ka rive konprann sa eti san an lanmen-gouvelnáj atè-lakáy, an djokte pou mete larel-gouvelnáj ekonomi nan brann, yo ke pe kore mès agoulou-gran-fal se boutik franse atè-matnik la ? Nan an doukou ekonomi konsa, se anni politik mete an kawbe-tre atè-lakay nan brann ki pe kore  bankoulele ekonomi èk sosial taha èk pou toulong vire kabeche se katel-dekantje-longsáy  ekonomi èk sosial la, ki politikè debiele pe vini ka badjole mete doukou Mátník la, ta Gwadloúp la ta la Kanaki, ta Gwiyann epi dòt nan menm sák la ? Plodari sosial la se toulong plis pase pou mande trape an faro branbrann-kòtòk oben ranbonni dekou lavi-toulehou ; plodari sosial la se dabò-pou-yonn an anchoukáj tan-nanninannan longsay sosial la, ki politikè franse debiele an mitan kabèch pe vini fè moún  pran dlo mousách pou lèt, konprann leve-douboút sosial Mátník la se menm bagay epi leve-douboút sosial Gwadloúp la oben ta La-Rehiyon otila pa menm ni leve-douboút sosial èk progranm politik li te ke sa règle  problem Matnik nan an bát-zie ?    

Nan lannwit 24  Sèptanm 1870 taha, Lwi Telga epi se konpayel leve-doubout li a te monte mòn  Honore asou laliman Ehèn Lakáy pou pare zelonn-goumen y lan, depareye moun ki ni fizi epi moun ki la pou voye wòch, moun ki ni koutla-bonda-mate oben pikwa epi moun ki te la pou voye dlo-piman, tousa epi dòt trase-welto-rive. Isiya la konsa, se pou konprann yo te ke ladje chikannáj, si se pa babiyáj, kont rayi-rás-nèg-ginen eti ke toulong báy oliwon-latè pou pran an goumen denouke jouk sosial èk politik eti Mátnik pri anba y la. Se jou Sanmdi 24 Sèptanm 1870 taha otila Lwi-Chal Yoút pitje Kode èk sa ba gawoule sosial la an fondokte politik, an kote-rive otila y pa te pe vire bát dèhè, ni menm mize an chimen, adan tjèk La-Frans  ke sove nou douvan se betje y la tankon se "ti-yich Telga" a, brèbrè-mouton twa londjè kòd lajounen-jòdi a, lè fè palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la konprann.  

Pimpe isiya-la-konsa

 

Plodari 22 Me 2024 la

 

Plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" an

 

Nan lavi-toulejou a, depi larel-gouvelman-peyi 19 Maws 1946 la, eti Eme Sezè, limenm, te gran plodayè-palantjè, gouvelman franse a mete an politik nan brann otila tout moun An-Frans pe debatje Matnik, lè yo le, kon yo le, tankon nan tout laliman-peyi La-Frans.  Ek apre, menm lè Ewòp (nan topay sistenm-gouvelnaj Lisbòn 13 Desanm 2007 la) te mande pou toulong plis gouvelnaj-politik atè-lakay konsa ka fèt nan tout se tè-danme-mitan-lanmè Meditèrane a, gouvelman franse a voye se plodayè-tòt-gouvelman y lan douvan. Tout se plodayè-politik Matnik la, depi Eme Sezè epi se kominis-pòpòf la, jik gran-badjolè "mren, mren, mren" an, rive Sèy Lètchimi lajounen-jòdi, te apiye politik franse taha eti te ni de bidim wach-dèhè ; yonn se Matnik djigilòp tankon peyi-asou-latè èk lòt la, pi depotjolè ankò, se pou ba se betje a tout lanmen-gouvelnaj djòk  anlè divini Matnik ; se pa anni an politik rayi-rás nèg-ginen nan tjenbe zobray-o-kare fondás sistenm ninang-founang doubout, se dabò-pou-yonn, pou koubare tout krèy sosial ki se pe te dekatonnen an tre-machandaj peyi.

Lamenm-la, se pou konprann sa eti si chenn-koumandaj sosial  sistenm ninang-founang lan se ka bay jik jòdi, fòk pa ale badjole  Matnik anba an sistenm ninang-founang, se pa sa menm. Nan sistenm ninang-founang franse a, nèg-ginen an pa te pe trape kare-tè pou ta yo èk menm si an ninang-founang delofe te pe trape an ti tjoutjoút kare-tè ka djoubake, fè an ti jaden anlè y, jaden an se te ta y men tè a, jenhen, betje a te pe vire pran y anlè y lè y te le, se près menm rel sistenm epi "colonat partiaire" la. Men se pa anni kare-tè eti an nèg-ginen pe ni pou ta y, lajounen-jòdi, ki ka depareye sistenm ninang-founang lan èk sistenm peyi-anba-jouk franse atjolman-la a. Se plis an lanmen-gouvelnaj sosial èk politik, menm flòkò, eti nèg-ginen an pe tjenbe nan de lanmen y men pa ka jenhen èche vire kabeche y, tonnfakte y, natifnatalize y, pou y se palantje matjoukann-peyi y.  Se pa ti bagay, piplis moun atè-lakay-matnik pa fouti kabeche Matnik tankon an peyi-asou-latè, ale wè ba y an trase pran letjèt nan divini. Nan an dekou konsa otila pa ni piès konsians politik, piès konsians peyi-natifnatal nan lèspri Frantz Fanon an, anni an ti konsians sosial nèg-ginen, kimafouti plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" esa ?

Betje Matnik la pa te jenhen ni tè ki te ta y, se anni an gouvelman-peyi (franse) eti y te ni ka apiye y èk te pe mete larel-gouvelnaj kòdjòm tout kout-malfentè, kontel vòlè tè moun, yo se pe fè. Nèg-ginen natifnatal-matnik la, limenm, te pe ka djoubake anlè an kare-tè tout lavi y, san jenhen rive ta y. Apre ranboulzay sosial 21, 22 èk 23 Me 1848 la,  an ti konpanyi nèg-ginen vini trape an ti kare-tè tou wèt pou ta yo ; pann nan tèt an mòn oben lonji nan fondòk se koule a, se kare-tè taha pa te ke jenhen pe kole pou fè an sosiete, tjèk kare-zobray ekonomi ki ka vire-glimen an lakou-peyi, palantje an mès-longsay-peyi ekonomi tankon politik. Lamenm-la, se pou se tann èk konprann, nan se ti kare-tè tou wèt taha, se anni an konsians rás-nèg-ginen ki se pe leve, se pa menm an konsians sosial, ale wè an konsians politik. Konsians rás-nèg-ginen taha ka cheley depi an vie fidji jòn-blenm prin-sise  oben an manawa wòz pòpòt-lacho se fè an ti rizèt-griyen ba an nèg-ginen. Konsians sosial la pa se pe rive fèt kòdjòm pou se mayonmbo taha ki pa te pe ni anni sa pou fè nan an lanne ; fouye tè nan jaden se, o-plis, anni de mwa adan an lanne. Man toulong dekantje konsians sosial la tankon poto-doubout sine qua non konsians politik la. An moun pa pe ka bát pou delofe an peyi  si moun taha pa fouti kabeche kote eti y doubout nan zandal sosial la, trape an rel-divini tankon krèy-leve-doubout sosial. Men, ès an krèy-leve-doubout sosial kontel krèy-leve-doubout sosial  djoubakè-lizin lan, te ke pe sa doubout nan mitan lakou-peyi a èk bát pou tjèk ranboulzay politik oben menm an toumbilaj politik ? Es an krèy-leve-doubout sosial tankon mayonmbo natifnatal-matnik la te ke sa, li tou yonn, doubout  nan mitan peyi a, gade wè pou an bwaraj krèy-leve-doubout politik èk kriye ago an bidim bawouf-anlè-peyi-nou ki se pran seraj peyi taha ? Nan ki doukou esa otila bwaraj krèy-leve-doubout sosial oben/epi krèy-leve-doubout politik ka pe fèt ?  

Rive la, se pou se dekantje, liy-dèhè-liy, se   katel-dekantje-longsay sosial la epi se  katel-dekantje-longsay politik la eti yonn pe malakse adan lòt pou fè yonn oben yonn epi lòt  pe ka kouri nan menm lawonn an katel-dekantje-longsay pi blayi ; kontel katel-dekantje-longsay dekatonn ekonomi-peyi pe ka fè anchay katel-dekantje-longsay sosial èk politik kouri nan an menm lawonn nan dekou eti tout katel-dekantje-longsay ka chaye an tilili problenm sosial, problenm politik, problenm laliwonn, èk problenm palpa-moun-doubout, problenm branbrann-kòtòk, problenm mès-longsay-peyi, problenm larel-tribinal, tou. Man ja matje sa eti an katel-dekantje-longsay pa jenhen se pe an problenm yonn-tou-yonn  èk plodari "bidim bawouf-anlè-peyi-nou" taha, tou politik eti y politik la, ka liannen an tilili katel-dekantje-longsay politik pou gouvelman-peyi eti Matnik pa ni pou ta y, pou larel-tribinal, se se an larel-tribinal-nanninannan, ki pa ka bay nan peyi a, epi an tilili katel-dekantje-longsay sosial pou ranboulzay sosial 21, 22 èk 23 Me 1848 taha  ki pa te rive regle, se se kawyadole, bidim djoubap sosial sistenm kawbe-bitako a, nan mitan palpa-moun-doubout nèg-ginen an epi ti krèy betje a.  Owala nou se matje palpa-moun-doubout nèg-ginen, se pou nou se konprann an tilili krèy moun, an tilili lakou epi an tilili tòt-genyen-kòtòk la-pou-la epi  tòt-genyen-kòtòk nolfòk nan divini. Se pou se mande sav, si leve-doubout sosial Matnik la ki te palantje jou-gloriye tan-nanninannan-longsay 22 Me a tankon an pete-chenn sosial (se anni pou palpa-moun-doubout ninang-founang lan te pete chenn yo ek piplis moun nan peyi a pa te nan chenn nan 1848 - nèg-mawon, nèg-san-chenn, djoubakè-yonn-tou-yonn, djoubakè-san-chenn nan kawbe-bitako, djoubakè-lanmen-djok, mayonmbo milàt, tousa -) ek pi nan welto, an jou-gloriye politik, te rive, nan tan ki pase depi lanne 1976 taha,  depenn-o-kare an kantinaj larel-kòtòf sosial eti ka pe kabwate laliwonn sosial Matnik la, fè pou y sa fè kakol douvan sistenm sosial franse a èk kore lavwa-djole lòlòy franse ki ka debatje anlè Peyi-Matnik la ?  

Mi se sa mi, an lavwa-djole se krèy-leve-doubout politik natifnatal-la-frans lan epi tout plodari rayi-rás-nèg-ginen yo ka chaye, "gran vini-pran-plás-nou", ki ka debatje Matnik, alagadigadaw, èk ka kouri nan kabèch moun ki pa fouti kabeche Matnik tankon an peyi-asou-latè men anni an zoko, si se pa an sitjèt, tan-nanninannan-longsay nèg-ginen an, delè anni an ladje-matjoukann-ba-yich-dèhè Afrik. Moun ki pa fouti depareye Matnik nan Karayib la epi La-Frans nan Ewòp-Azia a èk pa fouti konprann Matnik trape katel-dekantje-longsay sosial èk katel-dekantje-longsay politik ki ta y èk pa pe menm epi ta Senegal oben Burkina-Faso, ta Kòwsika nan lanmè Meditèrane a oben ta Kanaki nan lanmè-ble Pasifik la menm si nou se voye tout tjè-senyen nou ba Kanaki èk mande yo pa jenhen moli douvan se franse antra a.  Menm Gwadloup, nan menm lanmè Karayib la pa pe nan  menm rel  leve-doubout sosial epi Matnik èk se pou sa fok se toulong leve an yonn-a-lòt Gwadloup/Matnik, "menm biten, menm bagay" ; Gwiyann nan menm kontinan Amerik taha, pou peyi-kontinan eti y ye a pa pe nan menm rel leve-doubout sosial la eti ka toumbile nan tan-ka-pase èk nan laliwonn tou.

Leve-doubout sosial eti limenm ka depenn-o-kare an laliwonn/tan-ka-pase, ale mande Maslen Nado pou y se di w sa nan bel pale-franse-an-frans, toulong nan blo epi gouvelman-peyi a (isiya la konsa gouvelman-peyi antra franse a) eti ka pe ladje oben bare anlè y, branbrann-kòtòk, matjoukann-fondòk-peyi larel-tribinal oben matjoukann-fondòk-peyi mès-longsay-peyi, tousa.  Leve-doubout sosial la se anni pou defann tòt-genyen, branbrann-kòtok, sosial ek menm delè politik, palpa-moun-doubout nan an peyi, palpa-moun-doubout la (moun peyi-lòtbòtsay tankon moun atè-lakay) se pa, pies toubolman, palpa-moun-peyi-natifnatal la. Se pou se konprann se pa an leve-doubout sosial ki se pe ka apiye pou kore "bidim bawouf-anlè-peyi", se anni an gouvelman-peyi ki ka pe fè moun peyi a pran letjèt nan divini èk kore toumbilaj palpa-moun-doubout.

Pimpe Isiya-la-konsa

Nan dekou rete-sonhe deblozonn-volkan 08 Me 1902 a

7 Lanbouk oliwon volkan an.

                                                       

Volkan Matnik la ka fè laliman epi sèt lanbouk eti se, Ajoupa-Bouyon, Baspwent, Gran-Lawviè, Makouba, Mòn-Wouj, Prechè epi Senpiè. Sèt lanbouk taha ja konte moun mò-brile, mò-neye oben flandje nan dekou se deblozonn volkan an, oben trape lawviè ki ka fè dlo yo anlè volkan an pou tjèk lavalás-matjak koule desann adan yo ; tout bagay  ki ka ba chak se lanbouk taha tankon an choús-kòtòf laliman-volkan. Si nan deblozonn 08 Me 1902 taha se anni asou Senpiè moun ka rarate, fok pa se bliye anchay moun se lanbouk laliwonn volkan an te vini rete Senpiè pou pare lapli sann èk menm nan lannwit 7 pou 8 Me a, kote 3 a 4 hè nan pipirit la anchay lavalás-matjak te koule nan lawviè Gran-Lawviè, Makouba èk  Prechè, jik neye  oliwon 400 moun nan kare-kay Zabim atè Prechè.

Nan 30 Awout 1902 a, lè an boukan-makòsò te debaba lantiray atè-solèy volkan an ek te chaye oliwon 1.000 moun, se te, 710 moun nan laliman Mòn-Wouj, 250 moun oliwon Ajoupa-Bouyon, 25 moun Báspwent ek 10 moun Mòn-Kapo (pa asou Loren),  magre si rel-sann-a-kouri taha te pi flòkò pase ta 08 ek 20 Me a, Gran-Lawviè, Makouba, Prechè èk Senpiè pa te adan lanbouk ki te pran fè. Se pou se tann epi konprann, dwe isiya la konsa, se 7 lanbouk taha anba seraj kòtòk volkan an èk pou ka dekate an menm mès-longsay kore dezás-laliwonn ; epi lòtbòtsay, yo adan an menm bay-longsay-dèhè laliwonn, menm laliman-bwa, menm fondòk-peyi, menm tè-mayonmbe, menm chous-feyaje, menm bwa-doubout èk menm feyaj, tousa. Nan menm 08 Me 1902 taha, rel-sann-a-kouri a te planni nan koule laliman anni-solèy/anba-solèy volkan an pou toumvaraj van ki te voye y nan karetel taha èk pou anchay dòt sitjèt-kòtòf volkan eti man pe ke sa matje isiya la konsa.  

Nan lawviè ki ka koule desann nan se ravin volkan an, se  toulong se menm so-lawviè a, se menm basen an, menm sáb-lawviè nwè a, èk menm wòch-volkan an pou ti zabitan sere anba yo ;   se menm rás ti-pweson, titiri èk makouba, tousa ; 7 laliman lanbouk oliwon volkan an se toulong menm nich-lavi fondás la, menm si Ajoupa-Bouyon èk Mòn-Wouj pa ni lanmè. Menm an lavalás-matjak frèt, sièk-tan apre, eti se pa an wach-dèhè blo deblozonn-volkan an (se toulong sann volkan  te voye eti an gwo lapli ka pe chaye desann) ka pe ba se lanbouk taha an choús-kòtòf laliman-volkan.  Nan pipirit 08 Me 1902 taha de mapipi boukan-makòsò eti moun te pe wè nan 100 tjilomèt oliwon  te ka kouri anlè se koule volkan an, nan an karetel anlè-solèy/atè-solèy pou anni-solèy/anba-solèy, yo katjile boulin yo asou 670 tjm-pou-an-hè ; bidim rel-sann-a-kouri taha te ka pe liannen se 7 lanbouk laliman volkan an, nèhè menm lanbouk pi nolfòk kontel Kawbe Mònvè oben Loren, Gwomòn, Latrinte, Sentmari.

Pou Senpiè eti se te lanbouk gouvelnaj-ekonomi Matnik  nan lanne douvan 08 Me 1902, memwa-rarate Matnik la (Matnik pou peyi-asou-latè eti y ye a) ka depenn anni deblozonn 08 Me 1902 a epi 28.000 a 35.000 moun ki brile anba y. "Tout kouyon mò-brile Senpiè" eti pawol-pale a ka di, èk se anni pou konprann, moun lanbouk oliwon ki te vini pare sann atè Senpiè oben fouyaya Fòdfrans, epi dòt kote, ki te monte Senpiè  fè an ti zie-klere  anlè volkan an, tout se moun taha pa te konte. Si Senpiè se te lanbouk gouvelnaj-ekonomi, se pou se konprann sa eti tout se lanbouk oliwon Senpiè a, se 6 lanbouk asou laliman volkan an te ka desann oben monte vann tout faktoraj yo atè Senpiè oben, pi nan dekantjay, Senpiè se pe te ka voye vie lizin li oben faktoraj ekonomi pou kawbe-tre atè-lakay-matnik la, nan se 6 zòt lanbouk taha. Ki djokte ekonomi Senpiè te ni pou ta y nan jou douvan deblozonn-volkan 08 Me 1902 a ? Ki wach-dèhè ekonomi deblozonn-volkan an asou tout Matnik  nan dekou lanbouk gouvelnaj-ekonomi an debaba ? Ki pwa-peze ekonomi Fòdfrans eti te ja lanbouk gouvelnaj-laliman-peyi avan deblozonn 08 Me 1902 a ?  Pi nan fondòk, se pou mande sav ki rel pòte-kole se 6 lanbouk laliman volkan an nan ekonomi Senpiè a ?

Fok kanmenm sa depareye Senpiè epi larèstan se 6 lanbouk taha, dabò-pou-yonn se Senpiè ki konte plis moun mò-brile nan tout deblozonn-volkan èk pran plis sann-volkan nan tout tan-ki-pase atè Matnik ; èk lòtbòtsay, Senpiè se te lanbouk-gouvelnaj-ekonomi Matnik, te ni an trant-epi bitako-faktoraj-sik nan Senpiè wabap 19^enm siek la ki te fè lanbouk la te trape an bidim makadè otila anchay kanawa chaje machandiz te ka boulouwe pou rive Etazini (jik oliwon 1935 se epi Etazini eti Matnik te ka fè piplis machandaj li), La-Frans nan Ewòp, oben dòt peyi oliwon kontel Gwadloup, Puerto Rico ek Trinidad and Tobago, plis pase tout. Nan wabap 19^enm siek la, an ven-oliwon adan se bitako-faktoraj-sik taha te tounen lizin-wonn eti anni yonn adan yo te vire leve masonn apre deblozonn 1902-1905 volkan an. Ekonomi vivri a, limenm, te ka bay nan tout mòn oliwon Senpiè, Prechè anlè-solèy, Mòn-Wouj ek Ajoupa atè-solèy epi Mòn-Vèw ek Kawbe nan laliman anni-solèy Senpiè. Ekonomi atè-lakay taha ki te ka vire doubout pianmpianm apre dal eti y te pran nan Ranboulzay  Sèptanm 1870 la, pòhò te rive mete an laliwonn sosial kare-bare nan brann ek te ka debat, klòtòk-klòtòk, nan bòdaj se chan-kann lan. Se pou se katjile sa eti lè volkan an pete, se ponmon ekonomi atè-lakay-matnik eti y debaba ; ek plis pase sa, tout se masonn gouvelnaj la menm si Fòdfrans te ja ka fè anchay masonn kawbe-gouvelnaj sòti nan tè. Se pou mande-sav, lamenm-la, ki djokte redi-vini eti an lanbouk ven-epi lizin wonm ek 21 lizin-sik, pe trape anlè sis zòt lanbouk oliwon volkan an ?

Anni apiye anlè lide taha eti ekonomi se 6 lanbouk oliwon volkan an te anba jouk ekonomi Senpiè a pou se rive konprann, nan menm balan an, toumblow ki te flandje siel Matnik la nan  Jedi 08 Me 1902, 08 hè epi 02 minit, nan pipirit la, èk te deboule nan koule volkan an pou rive asou Senpiè nan 01 minit ek 40 sigond, ek brile tout kay doubout ek tout moun ki te rete nan lanbouk la magre anchay kriye-ago-volkan douvan, te debaba ekonomi  èk lavi sosial tout se ti lanbouk oliwon Senpiè a, se  6 lanbouk oliwon volkan an pase tout larèstan. Bagay ki dekate, nan lanne dèhè, an bidim pran-chimen-lòtbòtsay eti moun se lanbouk taha vini doubout masonn anchay kare-kay atè Matnik kontel  Fon-Bouche, Fon-Laye, Founiol, Kolson, La-Bonnè, La-Demach, Lalma, La-Trase, Ritjile, Prefontenn, Tivoli, te ni dòt eti pa doubout lajounen-jòdi. Anchay dòt moun te pati ale rete nan peyi-lòtbòtsay kontel Ayiti, Etazini, Gwadloup, Gwiyann, La-Frans, Sentlisi, Trinidad èk Tobago, Venezwela, tousa.

Deblozonn lan ni anchay wach-dèhè, kannan-moun-doubout nan peyi a, men wach-dèhè asou lavi ekonomi ek sosial, laliwonn lan ek mès leve-masonn-kay nan peyi a, politik (Marius Hurard te brile adan deblozonn lan ek nèhè tout lide an gouvelnaj atè-lakay-matnik te brile epi y), mès-longsay-peyi a, tou. Owala ni an palpa-moun-doubout ka djigilòp nan an peyi (alelouya-akasia-lata oben ale rete nan peyi-lòtbòtsay), fok pa se bliye Senpiè se te gran-lanbouk gouvelnaj ekonomi atè Matnik, se pou wach ekonomi ek sosial la toumbile pak-an-pak ek pou anchay djing mès-longsay-peyi tankon mès-nanninannan se djigilòp tou oben toumbile, pak-an-pak oben an titak. Se pa anni pou rete la ka plenyen asou tan-nanninannan-longsay natifnatal-matnik la eti deblozonn 08 Me 1902 a  se an djing-fondok, bagay ki ka pe fè kanman-kòtòf natifnatal-matnik la (martinican we-feeling, sa eti an peyi ka dekatonnen longsay-ale pou depareye epi anlòt oben dòt peyi, kanman-kòtòf peyi a se toulong an kare-zobray politik) vini toulong pi djok. Anni nan ale rete nan peyi-oliwon oben peyi-lòtbòtsay te ka pe lonyen depenn Matnik tankon peyi, ba y toulong plis djing kanman-kòtòf, plis laliman ek plis laliwonn, tou.

Rarate se pa nepi an pòte-nouvel, ni menm an kouri-nouvel eti te pe ka liannen an ti konpanyi moun-ki-sav epi an gwo konpanyi, piplis-moun an, moun-ki-pa-sav ; plis pase sa, rarate se toulong anchouke an lang nan an laliwonn/tan-ka-pase, sa eti ka pe ba laliwonn/tan-ka-pase taha plis lantiray, plis karetel, plis chimen-ale tankon chimen-vire, plis laliman-pase, plis trase-chimen, tousa. Rarate se an mete-nan-brann laliwonnis (ecological niche) eti ka fè lang lan kouri lawonn nich-lavi y, delè menm dekouri lawonn pou vire kouri lawonn ; an konte-dekantje matjoukann-peyi jou-apre-jou eti ka pe ba an kote-doubout, an kote-rete (nan lèspri kabeche kote-rete  Edouard Glissant an), an laliman, an laliwonn, an peyi, toulong plis laliman-fondok-peyi, menm si mapipi-eskwaya poèt-kabechè kote-rete a, pa te le tann pale laliman-fondok-peyi. Se pa pou se ale konprann man la ka ladje plodari bililik-aleliwon karayib la pou tjek lèspri-kabeche laliwonn-douvan-moun, se toulong nan rarate moun ka rarate otila yo ka fondase an laliwonn, jik an penteng-nanninannan. Konprann sa nawflaw eti si deblozonn-volkan 08 Me 1902 a te rive, blo, brile oben neye oliwon 35.000 moun nan ywit sigond e-dimi, debaba lanbouk-gouvelnaj ekonomi Senpiè a, men se rarate eti moun atè-lakay-matnik ka rarate bidimblo-lavi taha, nan an lang ka anchouke y nan an laliwonn/tan-ka-pase, ki ka fè y tankon bidim-blo-lavi ek ka pe mete moun natifnatal-matnik nan liannaj epi moun oliwon-latè.

Pimpe Isiya la konsa

Vaval, Jòy pran pòz an lanmanten !

 

Vaval lanne 2024 taha, "Pété tchou", ja pi nan lèspri djezinen aleliwon kannaval-matnik la pase Vaval kout-fizi-biwa lanne pase a èk menm Vaval, "Papa varyan", kannaval-matnik 2022 a ; tousa, menm si matje-kreyol la pòkò pe rive kòdjòm, se pa jòdi, matje-kreyol gouvelnaj mès-longsay-peyi Matnik la ka matje "tjou" epi an "tj" èk jenhen an "tch" ; mi lajounen-jòdi, La-CTM mete Kreyol-matnik la lang gouvelnaj-peyi, man se pè ! An tèt-kokodil eti ka anchouste Jòy nan wach-peyi-matnik lajounen-jòdi a, an latje pweson eti ka fè moun-matnik ki pèdi sa-sav lèspri-peyi yo, konprann te ni an pweson bwak-lawviè yo ka kriye lanmanten, ki ba dezienm lanbouk Matnik la tit Lanmanten y lan eti se lanbouk gouvelnaj ekonomi atè-lakay-matnik. Pweson-lanmanten taha pou ka tjoke lèspri an moun natifnatal-matnik asou an  zanpanlan tire-kont nanninannan an eti yo ka kriye manman-dlo, ki ka rete nan se lawviè a èk/oben bwak-lariviè a, te ka pe chaye moun ki nan gaway tou-yonn bò lawviè, chaye tjanmay ki pa rete tèt-kole epi sa-sav eti papa èk manman yo ladje ba yo. Ni an konpanyi moun-desèvle atè-lakay-matnik ki ja wè an balenn adan sa.

Atjolman-la, si lanmanten/manman-dlo a se vini trape an tèt-kokodil dan-file, se nèhè pou fè moun konprann menm tan-nanninannan matnik la ka chape anlè moun-matnik pou djol-koule yo ka rete djol-koule asou bagay, machandiz, ki ka sòti lòtbòtsay debatje ; kokodil la se pa an bèt natifnatal-matnik oben menm an bèt-karayib, se nèhè an drivayajè vakabon ki ladje  y la. Vaval 2024 taha ka depenn an doukou-kòtòk otila Matnik, pou peyi-asou-latè eti y ye a, se vini lapidanm lavi-gliminen an, an smartfòn eti ka mete moun yonn-tou-yonn nan lavi a, pa fouti tann sa ka pase oliwon yo ; an kát-ble genyen-machandiz-peye-apre (se pou mande sav si koulè-ble se an koulè kannaval atè Matnik) anlè tit-fanmi "M Vaval", ki la pou "pete tjou" moun, pou yo pa ni pies lanmen, se se an lanmen latanmòt, asou tan-ka-pase a. Ehe, Vaval 2024 taha ka fè moun wè, nan de koko-zie yo, de djing-kòtòk wakle-boulin teknoloji a, smartfòn lan epi foto an lanmanten anlè y epi kát-ble a ki ka vini vèw (vèw kaka-mangous, vèw-ble, vèw-vèwdigri, vèw-kokodil) anba rel-lahan-genyen-machandiz ki ka dedouble. Misie Vaval ni kát-ble taha, se an larel-flouze-lavi genyen-machandiz anni pou kát jou, pa plis.  

Vaval la tou-yonn nan kannaval la tankon moun lavi-toulehou epi smartfòn yo, Vaval la se wangan kannaval la, se pa nepi an kasik oben tjek  mayimbe,  men se pa anni an kabwatè eti la pou bloublou moun, piaye moun, ki la pou fè an zèskay pou moun se mache dèhè y asou kat jou ; se an flouzouyè tan-ka-pase a, nan lèspri taha eti y ka treleye tout dekinay sosial la dèhè y (menm dekinay sosial nanninannan, an tan pweson lanmanten an oben tjèk manman-dlo te ka benyen nan bwak lawviè-lezád) asou menm kat jou kát-ble genyen-machandiz taha. Vaval la se pa an bwabwa, se an kabwatè-kannaval eti la pou se piaye tout moun-vide-kannaval, fè pou moun vide-kannaval la se vini ka mache dèhè y, se pou ni an bagay ka rale yo, ka bloublou yo, kát-ble a la pou sa. Menm epi "Pété tchou" y la, Vaval la, pou wangan-kannaval eti y ye a, Vaval la ni pou kouri lawonn lavi a, lanmen-asou-tjè epi nan pran pawol flouz epi tout moun. Vaval la pou ka vini epi fidji bòdzè y (menm epi dan-file kokodil li a, se pa pou ale konprann fidji bidjoul pou sa) se koulè wòz smartfòn lan, ka trase pòtre "annou an tjè-koko" a, "annou rete dous" nan kát jou kannaval taha.

Vaval la tankon an branbrann djezinen, se se dawlakataw, ka apiye lide taha eti lakou-peyi-matnik la, sa jete an zie vèy-o-gren anlè kò y èk sav tout se katel-dekantje-longsay sosial ek politik la, èk menm katel-dekantje-longsay mès-longsay-peyi, eti ka kouri lawonn andidan y lan ; pi douvan, sav ki matjoukann-fondòk-peyi pou se tjoke pou gade wè kore se katel-dekantje-longsay natifnatal-matnik ("problématiques martiniquaises" nan pale-franse moun-foyal se souflan PSB lan) taha. Se pou se rive konprann, lamenm la, nan tan ka pase atè Matnik, tankon nan tout peyi ek lawonn-moun-asou-latè, nan tout lakou-peyi, moun ka pe kabeche djezinen, vire kabeche djezinen, èk menm delè vire vire kabeche djezinen (tankon nan kouri lawonn, dekouri lawonn ek menm vire kouri lawonn nan bèlè a) tout ti wach sosial, politik èk mès-longsay-peyi yo. Se pou kokofiolo atè-lakay-matnik la se sispann ale èche rel-gliminen Djab-wouj kannaval-matnik la nan Senegal oben tjek peyi-afrik, kontinan otila moun pa ka kouri kannaval èk otila más la se pa jenhen nan an doukou timbile men toulong an lèspri gangan ki ka vire vini tjoke lakou-peyi a pou se  trape plis kanmouzaza sosial ; atè Matnik otila moun nan fè-kakol depi nanninannan anba jouk franse a (betje epi gouvelman franse a), se toulong pou trape plis matjoukann-peyi pou se bay nan djoubap sosial la ; pa ni lakou-peyi otila tout bagay ka woule dous, dlo-nan-karaf ; pa pe ni lakou-peyi si pa ni djoubap sosial, si an konpanyi pa ka èche pran tout pou ta yo èk anlòt konpanyi ka fè kakol douvan yo, èk tout sousèkè èk tanbou-de-bonda eti tout djoubap ka leve oliwon-latè. Nan tan-ka-pase atè Matnik, depi se prèmie kannaval wabap 19^enm siek la (an tan taha pòhò te ni Vaval men anni an bwabwa-kannaval, pòhò te ni djab-wouj eti parèt oliwon se lanne 1920-1930 lan, otila Matnik te ka fè piplis machandaj li epi Etazini, Pòtoriko, Trinidad oben Venezwela, tousa), palpa-moun-peyi natifnatal-matnik la kabeche, djezinen èk vire kabeche, vire djezinen, an tilili pòtre-kannaval, èk menm branbrann-kannaval, eti an konpanyi djigilòp, anlòt konpanyi fonn adan dòt trase-pòtre eti Vaval la li tou-yonn ka fè moun konprann kòtok vire-kabeche-longsay (reflexiveness or reflexivity) taha. Chak lanne moun atè Matnik te ka kouri kannaval (kouri vide) dèhè an bwabwa eti te ka trase djing bidim katel-dekantje-longsay politik èk sosial ki te rive nan peyi a longsay lanne ki te fini pase douvan kannaval la. Mi se sa, memwa kannaval la se anni asou an lanne sa ka bay èk se bagay ki rive nan de a twa mwa douvan eti kannaval la ka chaye. Bwabwa a vini djigilòp èk an vaval eti se pa anni an bwabwa, pran lanmen tankon wangan kannaval la, se an gouvelnaj-wangan ka kouri anlè anni 4 jou, tout se más la anba jouk li, èk ka pe toumbile liannaj nan mitan se más la adan kannaval la, nan mitan moun ka kouri kannaval ek moun ka "gade más pase" tankon Marius Cultier te ka bay lavwa.

Se pou se konprann sa eti, Vaval la menm si y se ka foute an moun oben an krèy moun nan djendjen, se toulong nan toumbele djoubap sosial la sa ka fèt ; èk nan djoubap sosial taha, se pou sa pran pawol, sa eti mande an menm mès-longsay-peyi, an menm lang-pale-peyi, tout larel-kòtòf sosial ki ka depenn an menm laliwonn/tan-ka-pase, an menm "annou rete dous", an menm we-feeling eti se pa anni pou sansle anlè an nou-menm-lan, an yonn-a-lòt, an gangan-afrik ki pase pás, men pou voye pawol asou an gliminen-yonn-tou-yonn peyi a (tankon lè se koutja natifnatal-matnik la ka pe di w "se anni atè Matnik ki ni kous-yol oliwon Matnik"), menm si yo se rete anba jouk larel-gouvelnaj isenbòt franse a. Kát jou Vaval nan lari eti ka mete moun atè-lakay-matnik dous kon moun ki brè madou-siwo, ek se pou Vaval la, limenm, pa jenhen ka pòte fidji lennde-kou-oliwon, kanman-djenm, fizi oben bèkmè, kokodil ka gore moun, tousa. Men kimafouti Vaval fidji kokodil dan-file èk latje lanmanten, esa ?  Ki Mawyàn-lapo-fig oben Kawolin-zie-loli, oben menm Katrin-pitjan ("katrin-pitjan djab la dèhè w, nou ka’y mete patàt an dife") ke sa mache dèhè an kokodil dan-file ? Si Vaval la ka fini nan sann Mèwkrèdi a, es se pa plis pou asire an vire-kouri-kannaval lamenm lanne dèhè, pi bòdò, versus orbis ex cinere ad astra versus ? Ki Vaval esa, ke rive gouvelnen an kannaval nan fè moun pè, nan mete moun nan kakarel, nan fè dan-file y asou moun ? Pi nan fondok, ki peyi, èk/oben lakou-peyi, san gouvelman atè-lakay, ale wè an gouvelman natifnatal pou se vote larel-tribinal koubare moun-lòtbòtsay nan vòlè, ni menm genyen tè atè-lakay, te ke ladje yonn adan mande-sav-longsay pi fondalnatal la, gouvelnaj kore-kratjak la, nan lanmen an ti kannaval anni-dousin asou 4 jou ?

Gouvelnaj kore-kratjak la se an katel-dekantje-longsay eti  ka tjoke divini an peyi toulong-ale, se pa anni pou vini plere asou bagay ka rive blo nan an peyi èk moun pa ni piès lanmen-djòk asou sa, se pou se konprann lide taha eti moun ka toulong gade wè trape an kalibich nawflaw nan mitan tan-ki-pase epi divini. Vaval la ka toumbile fidji chak lanne, se pou depenn èk dekantje y tankon an pòte-trase wakle-boulin sosial la eti ka sòti lòtbòtsay debatje atè Matnik, lanne taha, Jòy epi lanmanten/manman-dlo a ka fòse lèspri èk larel debatje-blo wakle-boulin sosial la, se plis tan-nanninannan an (lanmanten an ja djigilòp, manman-dlo pa nan lèspri moun-matnik ankò men Jòy se an bèt-soubawou ki sòti lòtbòtsay debatje) ki ka debatje blo nan lavi-gliminen-atjolman an.  Se lezòt zanpanlan kannaval-matnik la (ansèsel, babiyèz, bann-zawa, bòbò-vaval, bòlòkò, bradjak, brose-klere, bwabwa, djab-wouj, djabloten, djablotin, file-kouto, gran-jile-piti-pantalon, katrin-pitjan, kawolin-zie-loli, ladjablès, lapo-farin, magrit-an-ranyon, makoumè-pijama, makoumè-kaka-foule, malpròp, manawa, mas-gwo-makak, mas-kaka, mas-kilili, mas-labou, mas-lanmò, mas-makak-ti-latje, mas-mal-makak, mas-wototo, matlo-sou, mawyàn-lapo-fig, mèdsen-lopital, moko-zonbi, nèg-gwo-siwo, papa-djab, pòpòt-lacho, sofikouman, tèt-mabolo, ti-bebe,  touloulou, wangan-vaval, zawa, epi lezòt la) pa pe toumbile fidji menm si Vaval la, silon pòtre y, ka pe mete yonn adan yo plis nan pimpe-pòtre pase anlòt. Pa ni an larel-kòtòf ka trase pimpe-pòtre taha èk Vaval la, nan yonn-tou-yonn li a, anlè wagaba kannaval-matnik la pa pe ka sanm an bagay ki sòti lòtbòtsay debatje, menm si y se ka malakse y epi an bagay atè-lakay-matnik, lanmanten an ki djigilòp tankon bèt-peyi èk manman-dlo a ki ladje lèspri moun-matnik lajounen-jòdi, tire-kont lan pa te jenhen ka depenn laliwonn-peyi a men toulong anni pou fè an zanpanlan tire-kont kouri lawonn. Se tout fòse-lèspri se mès-longsay-peyi karayib la douvan tan-ka-pase a, pou balan eti y ka pe pran (tan-ka-pase a ka sòti nan Ewòp debatje, tout se peyi taha, gouvelman-natifnatal oben ti kawbe-gouvelnaj atè-lakay, tou lòlòy epi sa anba jouk politik Ewòp) jik pou toudi moun atè-lakay eti yo menm, nan rete-toudi taha, ka pase anlè laliwonn-karayib Matnik la pou ale pèdi sa-konprann yo nan bidim savann tilili laliman-peyi, tilili peyi-asou-latè, tilili tan-nanninannan-longsay, tilili mès-longsay-peyi, tilili lawonn-moun-sou-latè Afrik la (se yonn adan se kontinan planèt la, se pa an peyi-asou-latè) otila pa jenhen te ni kannaval èk más la se dabò-pou-yonn an branbrann-fondòk mès-longsay-peyi pou leve èk apiye kanmouzaza sosial la.

Pimpe isiya la konsa

Plodari politik Kabwatè-gouvelnaj CTM lan

 

Se pa anni pou depenn plodari politik kabwatè-gouvelnaj CTM lan, Sèy Lètchimi, eti ka depareye epi plodari politik lòlòy kabwatè-gouvelnaj anni-jere douvan, tout bagay ki ka fè Matnik rive rantre nan wach-kòtok politik la. Se pou dekantje anchay fòse-lèspri ki ni nan plodari politik taha, kontel palantje an palpa-moun-peyi natifnatal-matnik adan Repiblik An-Frans lan, eti ka pe fè y bát plis tankon an kouri-nouvel politik pase an plodari politik. Menm lè plodari politik taha nan djoubap epi ti-lèspri-antra franse a (lè y ka tjoke chous rayi-ràs nèg-ginen ki ni, toulong-ale, nan plodari franse a èk eti lang franse a ka chaye alagadigadaw), bagay ki ka pe ba y larel plodari politik li, se toulong pou y se rive chwa adan an chimen-kore otila larepiblik franse se nou-matnik tou, èk pou pa jenhen kabechinen tjek Repiblik Karayib Matnik la, depareye Matnik-Karayib-Amerik taha epi An-Frans-Ewòp la.

Plodari politik la se pa pe an kouri-nouvel, pa menm an pòte-nouvel ale wè tjèk badjolaj asou madanm ki te enmen silema èk badjolè politik ki te sèvi y mari se foutbol eti y te enmen. Plodari politik la se, dabò-pou-yonn, an pawol ki anchouste nan an tilili djing tan-nanninannan-longsay la ki pou ka, lamenm, vini toumpakte wach-kòtok jou-ki-jou a. An plodari politik matnik pa pe ka bát san leve, ki leve esa palantje, lide an palpa-moun-peyi natifnatal-matnik. Se nan fè eti palpa-moun-peyi natifnatal-matnik taha ki ka ba plodari Sèy Lètchimi an tout djokte (tout dan file) politik li. Palpa-moun-peyi natifnatal-matnik taha, se pawol fondok-peyi Eme Sezè, Kanmi Darsiè tou ; peyi-natifnatal Matnik la eti y ka rale a tou. Apre senk lanne "palpa-moun-doubout atè Matnik" (population  martiniquaise nan pale franse bwabwa se palantjè-peyi Matnik la) nou vire trape, depi de lanne, an pawol-fondok palpa-moun-peyi natifnatal-matnik, èk anni sa ja ka ba plodari Sèy Lètchimi an, an pwa-peze politik kòtok. Men ni de tjak, de bidim tjak, yonn se tit-langayele  palpa-moun-peyi natifnatal-matnik èk  peyi-natifnatal Matnik taha ki pa ka kouri lawonn nan plodari dèhè, nan pawol tout se plodayè oben badjolè politik PPM lan ; ou se di se anni S. Lètchimi èk D. Lagè, delè konsa, ki ni se tit-langayele taha anba lang yo. Lòt tjak la, se pou konprann se de tit-langayele taha pa ni menm pwa-peze a nan lang franse a epi nan tjèk kreyol oben franse bannann atè Matnik. Palpa-moun-doubout atè Matnik la se toulong tout moun ka rete nan peyi a nan an tan-t lavi-toulejou Matnik la ; adan se moun taha (lamenm-la fok sa tann "tout moun se moun" misie Jan-Bètran Aristid Ayiti a, epi nan menm balan an, "tout moun-asou-latè" mapipi-èskwaya Edwa Glisan an) ni yich-peyi, moun ki vini epi yich-peyi, ni tè-rapòte oben moun-lòtbòtsay ki ka pase pou an tan fann nan peyi a… ni jandàm franse a ki te fiziye Ilmani èk Marilwiz la ; ni se yich èk ti-yich Ilmani an, tousa. Se pou se konprann anfwa, lè moun-politik natifnatal-matnik la, palantjè-peyi epi sa, ka badjole tit-langayele franse taha "la population", yo ka mete moun natifnatal-matnik la nan menm rel anchouke nan mès-longsay-peyi epi jandàm oben mèt-lekol franse a ki pa sa wè an ti nèg-ginen nan zie, epi marabou afik-anba-solèy la, epi madanm-sara Ayiti a, epi rasta-viann Sentlisi a oben epi manawa Dominikana Tèsenvil la menm lè se moun taha pa fouti kole de tit-langayele lang natifnatal-matnik la. La eti se anni an palpa-moun-doubout ki ka rete la, pa ni bizwen gouvelman atè-lakay, ni menm larel-tribinal atè-lakay, se pase moun ka pase la, "an lanmen latanmòt pou zibie pran lavol".

Lamenm-la se pou sa konprann sa eti tit-langayele palpa-moun-peyi natifnatal-matnik  taha ka chaye an lang natifnatal-matnik epi y eti limenm liannen tontenn-mitonn epi an mès-longsay-peyi matnik tou. Se pou se konprann tou, an tilili larel-kòtòf mès-longsay-peyi ki pa pe ka bay nan menm rel-konprann, nan menm liannaj yonn-a-lòt, tousa, kontel atè Matnik èk atè Gwiyann oben atè Gwadloup èk atè Matnik pou tan-nanninannan-longsay la ki pa menm, menm si se twa peyi taha pase pàs anba sistenm ninang-founang franse a, anni pou katjile sa eti se fè-kakol la pa se pe menm. Isiya la konsa se pou fè an zig asou tit-langayele "les outremers" la nan plodari Sèy Lètchimi an èk menm flouzte pou ale pale asou tit Gwadloup oben Gwiyann oben menm mele katel-dekantje-longsay Gwadloup èk ta Matnik oben Gwiyann. Tout ti-lèspri èk kanman antra franse a eti an kabwatè kawbe-gouvelnaj nan gouvelman franse ka rive size koze epi kabwatè Conseil Général Gwadloup (Matnik pa nepi ni Conseil Général pou ta y ankò) èk ka ale badjole nan size-koze epi media dèhè èk ka nonmen tit-fanmi Lètchimi, se pa menm an lapsus linguæ oben an lapsus calami, epi sa, misie ka tèste se kabwatè-gouvelnaj CTM lan eti y fini koze epi y. Sistenm-gouvelman franse a limenm  se an bagay anni kabwataj mitan-Paris èk menm Nouvel-Kaledoni ki ni tankon an ti gouvelman atè-lakay (se pa nepi an gouvelman atè-lakay kontel Estado de Pernambuco nan Brazil oben  Kalifòwni nan Etazini epi angle-kalifòwni y lan pou lang gouvelman, ale wè Estado Libre y Soberano de Oaxaca nan Meksik) epi an larel-tribinal-nanninannan eti larel-tribinal-gouvelman franse a ka gare nan tout ti lari Noumea, se ti gatè-ze Paris a le rale sa anba yo. Nan 21^enm siek taha, ki palpa-moun-peyi, ki peyi-natifnatal se pe ka defann tòt-genyen y, se apiye anlè pwa kò y, san, se se an gouvelman atè-lakay ; san, se se an larel-tribinal  nanninannan oben an larel-tribinal peyi ?

Se tout fòse-lèspri plodari "autonomie pour la nation martiniquaise dans la République française" la, owala ou se bát pou an apiye-anlè-pwa-kò kawbe-gouvelnaj, se pou w w se mete an larel-tribinal-peyi nan brann èk owala larel-tribinal-peyi se vini ka ba y, se pou gouvelman atè-lakay la, pran chimen toulong plis apiye-asou-pwa-kò jik rive gouvelman peyi-natifnatal. Moun Matnik pa se pe la ka plenyen asou kare-tè yo eti franse fè bawouf anlè y san mande pou an larel-tribinal-peyi Matnik se simèwje èk pran lanmen anlè larel-tribinal franse pou kabwate se djoubap taha. Ki peyi esa otila an bwabwa ka vini li èk badjole larel-tribinal franse ba moun èk pou yo konprann yo konnèt larel-tribinal-gouvelman franse a pase pèsonn, fouti yo pa fouti konprann sa se an fondás èk an sobreka-tribinal franse ke ale èche tjèk larel-regle-djoubap nan tribinal an-tjou-man-deviran, se pa de ti kote anba-bwa, ki ni An-Frans pou rele an djoubap atè Matnik. Pi nan fondok, owala ou nan larel-tribinal franse a, se pou pran anlè kò w èk ladje ba konpayel djoubap la menm lè w ni rezon pak-an-pak.

André Aliker te ka matje anchay katel-dekantje-longsay politik èk sosial atè-matnik nan jounal Justice ba djoubakè atè-lakay-matnik la eti piplis adan yo pa te ka li, ni menm konprann lang franse taha ; Sèy Lètchimi la ka plodaye anlè an karetel politik  eti piplis moun atè-matnik pa ka menm rive tann, pa menm se palantjè-peyi a  eti nan senk lanne gouvelnaj CTM pa menm pou te leve an rete-katjile asou gouvelnaj atè-lakay la nan sistenm gouvelman franse a èk anni pou ale size tankon an ti Jezikri nan pòslenn bò gouvelnè franse a. Menm si kabwatè-gouvelnaj CTM lan se ka apiye anlè lang kreyol-matnik la (èk mès-longsay-peyi matnik la) plis pase nouvelis kominis la, menm si doukou politik èk sosial se lanne 1920 pou 1934 la pa se pe menm epi doukou politik èk sosial 2023/24 la, yo de ka sanm moun ki tou-yonn ka pòte chay an goumen ki mande pou tout moun, an palpa moun leve-doubout, kole tèt èk kole zepol, se se zepol-kare, nou pa ke pe rive fè mès-longsay-peyi matnik nan lang franse ; san an gouvelman natifnatal-matnik, nou pa ke sa doubout an kanman-fondòk-peyi matnik la ("identité martiniquaise", mapipi-èskwaya Eme Sezè a) epi lang-pale franse a oben tjèk pale franse-bannann jik pale-kreyol tjòlòlò a. Ki peyi-asou-latè te ke rive tjenbe an kanman-fondòk-peyi san an gouvelman natifnatal pou ta y èk epi lang èk mès-longsay-peyi politik anlòt peyi, an peyi-lòtbòtsay ? Ki gouvelman antra, gouvelman an peyi-lòtbòtsay te ke debatje nan anlòt peyi-asou-latè pou palantje tòt-genyen peyi anba-jouk la ? Nan ki peyi-asou-latè otila moun ka ka rive nan dekatonn ekonomi èk sosial, nan dekatonn mès-longsay-peyi, nan dekatonn moun-asou-latè, tousa, san an gouvelman natifnatal ? Ki peyi-asou-latè ka rive trape an lanmen-gouvelnaj asou matjoukann-fondòk-peyi san an larel-tribinal natifnatal ?

Plodari kabwatè-gouvelnaj CTM lan, Sèy Lètchimi,  ka fòse lèspri moun ki sav an peyi pa se pe ka woule asou de bòdaj nan an menm doukou, rete nan mande-trape kantekantaj sosial epi La-Frans (larel-gouvelman depotjolè Maws 1946 la eti Eme Sezè epi se kominis-pòpòf la te palantje) èk nan menm balan an palantje an kanman-fondòk-peyi-matnik nan repiblik anni-jakoben franse a. Isiya la konsa, se pa menm an gade-pou-douvan politik, se se pou leve lide an gouvelman atè-lakay-matnik (se pou y toulong mele Gwadloup, Gwiyann, tout se peyi-anba-jouk-la-frans taha, "les outremers" yo a, adan sa), men pou lòlòy èk bwabwa gouvelnaj CTM douvan an te lòlòy èk bwabwa, plodari politik Sèy Lètchimi an (se an plodari politik pou kabeche èk dekantje eti y ka kabeche èk dekantje se kawbe-gouvelnaj atè-lakay-matnik la) ka pe bloublou an moun epi lide mande plis lanmen-gouvelnaj CTM eti pa se pe, jenhen, an ti gouvelman atè-lakay pou, se se mete an konte-dekantje matjoukann-fondòk-peyi nan brann. Se anni an gouvelman natifnatal ki pe rive fè pou yich-dèhè pa ale pèdi oben ladje matjoukann-fondòk-peyi eti  gran-moun-lontan te genyen nan leve-doubout djòk yo.         

Pimpe isiya la konsa 

Nan dekou jounen lang-kreyol oliwon-latè

Si Lang-kreyol se vini lang gouvelnaj-peyi

Kawbe-gouvelnaj politik Matnik, tankon laliman-peyi la-frans, vote pou lang-kreyol-matnik se vini lang gouvelnaj-peyi nan menm rel lang-gouvelnaj-peyi epi lang gouvelnaj-peyi an-frans lan. An bidim trase-welto-rive politik eti ka toumpakte blo tan-nanninannan-longsay matnik la jik pou dekare wakle-boulin sosial la èk nan menm balan an estèbèdè se palantjè-peyi-matnik la epi se konpayel peyi-natifnatal-matnik la tou, jik se kreyolis la yo menm, epi "lang laliman-peyi la-frans" bwabwa yo a. Vini lang gouvelnaj-peyi se pa pou vini badjole oben fè gòj nan an kawbe-gouvelnaj politik, "se mren ki fè, se mren ki mete, mren, mren mren", se pou lang-matje a se pran lanmen anlè  lang-pale a ; èk pi nan fondok dekantje-kabeche lang lan, se pou  peyi a, limenm, se vini peyi-asou-latè, bay nan konsit lawonn peyi-oliwon-latè pou pran pawol politik asou tit-peyi y ki ta y, se anni pou se fè moun tann èk konprann Matnik ja an chimen depenn-dekantje èk konte rel-kantinaj matjoukann-kòtok peyi-natifnatal li, bagay ki pe fèt kòdjòm anni nan an lang natifnatal-matnik.

Dabò-pou-yonn, nan vini lang gouvelnaj-peyi taha se pou rel-depareyaj nan mitan moun-natifnatal-matnik èk moun-peyi-lòtbòtsay vini pi klè, pi djok èk konprann sa eti an moun-lòtbòtsay ki ka debatje, vini djoubake oben vini ba lari chenn,  ni pou aprann mès èk lang-pale peyi a, tankon sa ka fèt nan tout peyi èk laliman-peyi oliwon-latè, tankon moun natifnatal-matnik ka fè lè yo ka debatje An-Frans ; fè-chous-peyi taha se pa pou moun-lòtbòtsay la se bliye peyi y, se anni pou y se rive tann èk konprann atè Matnik ni, tankon nan tout peyi oliwon-latè, an kantinaj larel-kòtòf mès-longsay-peyi ka kouri lawonn, se se pianmpianm, èk fok pa ka koubare yo asou chimen dekatonn yo. Nan aprann pale èk matje lang lan se pou se larel-kòtòf la ki ka kouri lawonn adan lakou-peyi a se pa anni koulè lapo-fidji (depareyaj ràs-moun) oben rel lahan-matjoukann, tout bagay ki ka dezandjoke toumbilaj sosial la. Jik lajounen-jòi atè Matnik, an moun-lòtbòtsay ki ka depatje (moun-afrik, moun-azia-ewòp, moun-an-frans, moun lanmè-ble-lezenn, tout moun se moun-asou-latè) pa ni pou sav ayen asou se larel-kòtòf mès-longsay-peyi a, se se sav ki jès pou fè, ki pawol-pale fok sa voye lè w bite anlè an sèwkèy nan an kat-chimen, anba-minwi oben si an fanm se gade w nan mitan zie ka grate do koukoun li. Se pou rel-depareyaj nan mitan moun natifnatal-matnik ki ka defann tòt-genyen matnik èk moun natifnatal-matnik ki pa fouti konprann lide an tòt-genyen matnik, yich-man-bans matnik la  eti ka ale vote ba fachis kanman-peyi-kòtòf franse a èk/oben moun natifnatal-matnik ki ka pase tan yo ka fouye sab tan-nanninannan-longsay Ejipt la, èche an gangan-afrik nan lang-pale franse yo a. Dwe isiya la konsa, nou ni pou konprann sa eti menm nan an peyi anba-jouk, an peyi san gouvelman, se se an gouvelman atè-lakay, ni an konpanyi  larel-kòtòf sosial ki malakse, tjè-fondok pou tjè-fondok, epi se larel-kòtòf mès-longsay-peyi a, kontel yonn-a-lòt la nan lasotè a, nan lèskàp la oben nan lawviè-leza a.     

Larel-kòtòf sosial la eti fondalnatal nan tout liannaj djoubak èk nan tout progranm dekatonn ekonomi-peyi, toulong kole nan wach-kòtok lavi-toulejou epi larel-kòtòf mès-longsay-peyi a menm lè lang-pale peyi a (lang mès-longsay-peyi a) se pa menm èk lang-matje se kawbe-gouvelnaj, oben lang-matje se progranm sosial la. Pou kole eti yo de taha kole nan wach-kòtok lavi-toulejou, se pou se dekole yo (depareye yo) nan plodari lonyen-dekantje-sosial la ; nan tout peyi anba-jouk, peyi san an gouvelman peyi-natifnatal, se se an gouvelman atè-lakay, Matnik se an peyi-anba-jouk, progranm sosial gouvelman peyi-lòtbòtsay la ka toulong denatifnatalize, dezanchouste peyi a, koubare ekonomi-peyi san larel-tribinal sosial  la, nan mete y kòdjòm epi an kanman-kòtòf sosial ek ekonomi lòtbòtsay. Ekonomi taha (kontel jaden kreyol la, rimèd-razie a, lawonn-bèlè a, voye-lak-nan-lanmè a, tann-ratjè a, machann-bonbon, tjenbwazè/djerisè, ekonomi toloman ek mousach la, tontin ek sousou, tousa) eti pa pe ka mache andewò lang ek mès-longsay-peyi natifnatal la (owala moun-matnik se foute y nan an pale-franse, se pou tjwe y frèt, menm nan tjek pale franse-bannann, "la bannann de Fon-kako a tounen kankanbou") ka limenm faktore ek ranbonni an tilili larel-kòtòf sosial epi dekatonnen larel-kòtòf mès-longsay-peyi, nan tan-ka-pase pou se mete lanmen frennen djoubap sosial la èk kanmouzaza lakou-peyi a. Nan tout peyi oliwon-latè ni anchay djoubap sosial ki ka kouri lawonn èk se nan rale-bwa-anba-dife djoubap sosial la, èche kanmouzaza sosial la, se toulong anni nan trase an plan-divini, otila an lakou-peyi ka pe tjenbe doubout nan tan-ka-pase.

Rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha se te ke pou konprann, lamenm-la, Matnik ni an rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal epi an rarate tan-nanninannan-longsay  sosial ki ta y èk sa pa pe menm epi ta La-Frans lan ; isiya la konsa se pa anni pou an zafè koulè lapo-fidji, rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal-matnik taha pa pe menm tou epi rarate tan-nanninannan-longsay franse a atè Matnik, rarate se betje a nan djoubap sosial/ràs-moun epi nèg-ginen an, rarate se djoubakè kawbe-gouvelnaj franse a nan pase yo ka pase Matnik  èk ka pe menm fè kout-fizi yo epi se betje a anlè djoubakè nèg-ginen atè-lakay-matnik, Fevriye 1900 O-Fanswa, Basiyak 1923, Kawbe 1948, Chasen 1951, Lanmanten 1961, Chalve 1974, epi anchay dòt. Rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal-matnik la toulong nan liannaj pimpe-aleliwon epi rarate tan-nanninannan-longsay anchay peyi-karayib kontel Gwadloup douvan tout, men Ayiti, Sentlisi, Dòmnik, Senvensan, Gwiyann, lakou nèg-ginen Etazini an, Panama, Pòtoriko,  Trinidad-ek-Tobago, Venezwela, tou. Ek pou lang lan ki ka, longsay-ale, djezinen rarate tan-nanninannan-longsay peyi-natifnatal ek/oben sosial la, vini lang gouvelnaj-peyi se te ke pou antipile dekatonnen rel-kantinaj matjoukann-kòtok politik ek matjoukann-kòtok mès-longsay-peyi eti nan pale-franse-bannann se badjolè-politik matnik la ka dekati aleliwon-galba. Se pa anni pou brile eti se badjolè-politik taha ka brile matjoukann-kòtok politik ek mès-longsay-peyi aleliwon nan plodari politik franse yo a, bidim tjak la se leve yo pa fouti leve dòt, krache-dife, se se menm an pawol politik anba-fèy, fè an welto, ou wè y ou pa wèy, anlè gouvelman franse a, politik se pa pou plere anlè kantinaj lahan-jere-peyi.

Lòtbòtsay, rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha ka dezandjoke, klètèw-klètèw, tit-langayele depenn-dekantje kreyol la, se pou se konprann rel-pimpe-aleliwon an bout, tout lang asou latè ka leve lang-kreyol ek owala yo ka vini lang gouvelnaj-peyi, owala moun ka matje yo aleliwon-galba, se pou yo se pran tit lang natifnatal-peyi taha. Se pou se konprann sa kòdjòm nan lèspri èk lide gouvelnaj-peyi taha, fok sa apiye anlè depenn-dekantje èk kontaj rel-kantinaj matjoukann-kòtok la ; sav si kantinaj tou-vènan anba Pon Prechè a, se matjoukann-kòtok laliwonn fondok-peyi oben matjoukann-kòtok laliwonn vire-fakte ?  An lang nan rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha pa se pe ka nonmen, depenn èk dekantje se matjoukann-kòtok peyi a epi se menm tit-langayele a, nan menm rel kabeche se matjoukann-kòtok taha epi an lang pale-kreyol eti piplis moun pa ka/pa sa li ek matje, delè pa sa menm pale, kontel fouti yo pa fouti konprann pa ni an trase-liy anba-jouk nan lang natifnatal-matnik, ou pa ka "voye  an moun an nouvel-matje" men ou ka "voye an nouvel-matje ba an moun", lang natifnatal-matnik la se anni trase-liy pou mete nan brann, an moun pe voye an moun tout-touni anlè de pie y, nan "dikte kreyol" La-CTM lan oben ta Martinique Ecologie a.   

Nan rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha se pou se rive konprann lang-matje ja pran lanmen anlè lang-pale a ek se pou lang-matje taha ka rive vire kare zobray lang-pale a nan  pran-lang lavi-toulehou. Dabò-pou-yonn, nan matje an lang se pou rel-konprann se tit-langayele a pi fann-lanm ek pou anchay tit-langayele krache-dife oben menm nanninannan se rive vire kouri lawonn lang lan pou an konpanyi oben kouri lawonn nan anlòt doukou pou an tan fann, pou anlòt konpanyi adan yo. Lòtbòtsay, owala an lang-pale (oben an lang yo pa ka matje toulejou lavi fè) se vini lang gouvelnaj-peyi, se pou lang-matje se mete lang lan nan an rel toumbilaj pimpe-longsay-ale ek pou lang lavi toulehou a se trape toulong plis matjoukann-kòtok lang pou depenn ek dekantje doukou sosial ek politik la. Se pou se rive tann ek konprann, lamenm-la, plis pase matje dekare-larel o-plis mapipi-èskwaya Jan Bèrnabe a, fok se rive nan an matje ankò pi natifnatal-matnik, bagay pou se rale mennen vini an rel-pimpe-longsay kòtòf lang lan ; bagay pou se rive tann ek konprann rel-lide kouri-lawonn karayib la nan plodari bililik-longsay karayib la.

Lang gouvelnaj-peyi, se te ke pou, tann se yonn èk  konprann se de, plodari politik atè-lakay-matnik la se ka rive sispann mès pale otila yo ka ladje pale-franse pou pran pale-kreyol oben franse-bannann nan an menm wonn-pawol-pale, bagay ki ka debaba, aleliwon-galba, larel-kòtòf lang natifnatal-matnik la èk tout se liannè-fondàs-lang kare-lide y la. Anni de zoko-fondok-lang taha ka pe fè lang natifnatal-matnik la se pa pe an lang laliman-peyi franse ek se pa pe an lang-afrik oben tjek bagay mafoudja konsa men anni an lang kontinan-amerik la ; se pou se konprann an liannaj pimpe-longsay-ale epi se 900-oliwon lang-pale nan kontinan-amerik taha. Kontel se pou se mande sav poutji, tann an mapipi lavwa-douvan mizik zouk la pa se pe ka bay lavwa epi tousa lavwa-regle bidjoul, "mi tjè mwen, pou djeri y ba mwen" epi asou podium lan tout pawol ka trase pòtre se mòso-mizik la, tout kouri-nouvel nan mitan de mòso-mizik ka bàt nan pale-franse.

Nan vini lang gouvelnaj-peyi taha, se pou lang-matje a peze anlè bililik-longsay lang lan, lang-matje a ka ale tjoke tout ti wèt lavi-asou-latè pawol-pale a, depi an tan-nanninannan otila arawak la te ka file zouti asou wòch-bondie Makouba a se nan sa eti y ka vini toulong pi bililik-lonsay. Vini lang gouvelnaj-peyi se vini an sistenm-lang èk nan tout sistenm oliwon-latè, se rel-pimpe-longsay kòtòf la ki pi fondok. Nan vini lang gouvelnaj-peyi, se pou se èspere wè an lang-matje simèwje, pran lanmen anlè pale-kreyol lòlòy lavi-toulehou a, bloublou y men pa gare y nan chimen (lang-pale a se toulong an milan cho bò chimen), èk trase an divini kalibiche ba peyi taha, vire kare y tankon peyi-asou-latè, toulong-ale.      

Ki matjoukann-kòtok politik krache-dife ki ka pe bay nan dekou otila lang-pale nanninannan an ka vini an lang gouvelnaj-peyi ? Ki palpa djokte eti rel-doubout lang gouvelnaj-peyi taha ka pe pòte ba mès-longsay-peyi a, fè pou y se apiye asou pwa kò y toulong-ale èk ladje mès-nanninannan an, epi tout sistenm-vie-fanm ki liannen epi y, nan chimen ?  Nan doukou eti Matnik anba jouk gouvelnaj La-Frans depi an bidim vreyaj tan, èk lang kreyol-matnik taha leve adan dangpantang franse a, ki sa-sav-longsay-lavi gouvelnaj eti lang kreyol-matnik taha trape pou se rive tjenbe tankon lang-gouvelnaj-peyi nan divini anni wakle-boulin sosial lajounen-jòdi a ? Rel-doubout lang gouvelnaj-peyi kantekant epi lang franse taha ka apiye lide an fè-kakol kreyol ki rive jik bout, ès an moun se pe konprann Matnik rive nan an doukou de-lang-peyi nawflaw otila se de lang lan nan menm rel-doubout lang ? Ki divini an lang kreyol nan an peyi san gouvelman peyi-natifnatal si se pa pou vire fonn nan sistenm-lang peyi-lòtbòtsay eti y anba jouk li a ?

Lang lan ka toulong ladje kanman-kòtòf-peyi a nan chimen, se pa anni pou tout moun-oliwon-latè ki pe debatje nan an peyi èk rive aprann lang taha towtow lè se an lang moun ka matje aleliwon ; plis pianmpianm lè se an lang moun pa ka djè matje ; se pou se tann èk konprann lide taha eti chak lang lan, oliwon-latè, ka leve èk palantje an chimen-ale drive-nan-kabèch anni pou ta y èk se nèhè sa ki te fè Edwa Glisan pòte konparezonnri matje, "man ka matje toulong nan doubout-la tout lang oliwon-latè" ; menm si y pa te se pe tann, ale wè pale, tout sis-mil-epi lang oliwon-latè a. 

Pimpe isiya-la-konsa