Matjoukann-peyi politik la
Gouvelman-peyi franse a ka sanm sa ki pare vire pase lanmen nan sístenm politik franse y la èk ladje an ti zizín, an ti pencheng, matjoukann-kòtòk politik ba toút se peyi taha ki anba-joúk politik li a, Gwadloúp, Gwiyann, Kanaki, Mátnik, Tahiti, pou se peyi anba-jouk taha otila ni an leve-douboút politik oben krèy-leve-douboùt politik ki ka bàt pou an gouvelman natifnatal. Kisa, an ti lanmen-gouvelnáj san gwo djòkte-politik adan, sa eti an káwbe-gouvelnáj douvan se genyen, an káwbe-gouvelnáj dèhè pe vire pèdi y nan an bát-zie, lè an brèbrè-mouton franse (an kabwatè-repiblik ki pa menm sáv Mátnik se nan Lanmè Karayíb la, atè kontinan-Amerik la ; an kabwatè-gouvelman oben menm an kabwatè káwbe-gouvelnáj laliman-peyi nan gouvelman franse) ki pa fouti li èk konprann, kòdjòm, larel-fondás-gouvelman eti y adan y lan, pe toúmbile oben wenyen anlè gouvelnáj atè-lakáy taha asou an koút-tèt oben djendjen an patatè nan kríz-kaka-folbèk.
An lanmen-gouvelnáj politik eti an káwbe-gouvelnáj te ke ni pou matje èk mete larel-kabwatáj èk larel-gouvelnáj nan brann, nan toút kare gouvelman ki pa ta anni gouvelman-peyi (compétences régaliennes d'un État, défense nationale, droit des personnes, droit international et police), bagáy ki mande plís pase an pran-lanmen politik nan an dekou konsa, an mès-longsáy-peyi politik. Ehe, mi móun-politik atè-lakáy-mátnik, menm se gran palantjè-peyi MIM lan, pa le tann zafè gouvelnáj atè-lakáy la ; ale wè an gouvelman natifnatal-mátnik, zouti sine qua non lan pou mete an progranm politik, ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi nan brann.
Dwe isiya-la-konsa, se pou se konprann sa eti més-nanninannan konpè-lapen taha eti fè, nan dekou wakle-boulín teknoloji pòte-nouvel èk kouri-nouvel la, moún ka anni debatje anlè chenn-liannáj sosial la epi badjole asou politik ekonomi èk sosial CTM san mètsèvle, se se yonn adan mili-an-mil wách-depenn eti CTM pe ni pou lonyen-dekantje, moún ki sa jiskont konte lahan nan pòch-dèhè yo, epi ka anni rete la tounen djòktè ekonomi èk sosial men pa fouti rive konprann sa eti adan an ekonomi kapitalís se pa gouvelman-peyi ki ka mete rel-kantináj lahan-genyen-machandíz nan brann men se an blo-kalibích nan mitan kantináj machandíz pou vann epi kantináj moún ki pare genyen machandíz taha, apre ni ancháy dòt janjol-konte ki ka mele nan sa èk ka fè atè Matnik, menm apre an woule-lanm, rel-kantináj lahan-genyen an tjilo wonma-djendjen ka rete menm epi ta dekou lanmè dlo-nan-pòt la.
Gouvelman-peyi a, nan dekou an gouvelman sosial-demokrát, ni pou leve taks pou pran anlè se kapitalís la vire gaye ba malere dèhè eti ka pran lahan taha kouri genyen machandíz nan se bidím-káwbe-machandíz la, genyen toút se machandíz pouri la-frans lan, rezen anni selfát epi ponm twa santimèt anba lapo dlo-makande. Sístenm kapitalís la, se toulong (betje, nèg-ginen, chinwa oben aráb-siryen), genyen peye-apre pou vire vann kòtòk ba moún. An gouvelman-peyi sosialís, ka pe genyen asou káwbe-tre kapitalís la èk vire vann pi bon-mache ba moún adan boutik eti gouvelman ka kabwate, men sístenm taha se toulong rete pou laplere. Nan mitan se de ekonomi taha ni ancháy ti kare-ekonomi ranbonni eti ka pe lonhe pal ba moún men toulong asou an tan fann. Gouvelman franse a, limenm, ka palantje an sístenm ekonomi kapitalís otila gouvelman-peyi a ka ladje lanmen ba se djoubaktwa a, aleliwon-galba ; sa bwabwa, si se pa makak pou ale mande gouvelman franse a ale pale nan zorèy se betje y la.
Lòtbòtsáy, Mátnik tankon peyi-asou-latè anba jouk La-Frans depi nanninannan, se pou konprann nan fè-kakol douvan rete-pri-anba-jouk kapitalís la, an káwbe-tre, annou matje atè-lakáy-Mátnik, pou pa se matje matífnatal-mátnik, leve epi toút machandíz li, toút larel-kòtòf vann/genyen y, epi nan ale mande gouvelman franse a, epi an djol-mande-kredi, "on veut les mêmes prix qu'en métròpòle", se pou depotjole toút fè-kakol ekonomi èk sosial ki se leve èk kouri lawonn atè Mátnik.
Nan mande an gouvelnáj ekonomi èk sosial atè-lakáy-mátnik, an pran-lanmen politik pou takse toút machandíz ka sòti lòtbòtsáy debatje, sa eti gouvelnáj-politik Conseil Général Marius Hurard la te ja ka fè nan 1886, se pou anbrazonnen èk palantje ekonomi-vivri taha, ki leve nan se mòn èk koule Mátnik la dwe oliwon se lanne 1750 lan, (nan jaden se nèg-mawon an, se nèg-san-chenn lan, èk menm se mèt-savann lan) pou rive nan rel djòkte sitiráj èk pou te pran seráj ekonmi bitako a nan Sèptanm 1870, atè Láwviè-Pilòt, nan krèy mayonmbo anba kabwatáj politik Ehèn Lakáy, Lwi-Chal Yoút epi Emil Sídne, toút se moún taha ki pa te la anni pou lonje dwèt anlè rayi-rás-nèg-ginen eti se betje a èk se konpayel-franse yo, ka leve ; men ki te la, dabò-pou-yonn pou bare tè ba mayonmbo, bare tè ba moún ki ka mete madjoúmbe nan tè, moún ki ka fouye tè.
Atè Mátnik, nan 1870, te ja ni, annou matje sa konsa, an gouvelnáj atè-lakáy, an sístenm leve taks (depi 1866, epi sístenm Pro Consul Louis Napoléon Bonaparte la, jik Avril 1900, otila gouvelman franse a te rale de-o-twa kare-gouvelnáj anlè Conseil Général la eti te nan lanmen se betje a, apre fiziyáj bò Lizín O-Fanswa a, jik dezás politik 19 Máws 1946 la, Eme Sezè èk Lopòl Bisòl te plodayè-palantjè) epi jis oliwon 1936, piplís machandáj Mátnik te ka fèt epi Etazini (epi dòt peyi kontinan-Amerik nou an) eti jik nan 1925 te ka bát pou Mátnik te vini an gouvelman-peyi liannen epi yo tankon Pòtoriko (Borinquén) lajounen-jòdi.
Toút an kouri-tan-longsáy politik ki la pou fè moún sáv sa eti an gouvelman atè-lakáy (an pran-lanmen-gouvelnáj anni nan ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi, sístenm aprann-lekol èk aprann-tèknik, èk menm an liannáj pòte-kole ekonomi èk sosial epi peyi laliwonn lan, nan OECS, CARICOM, AEC, CANARI, PAHO, CEPALC, CONCACAF epi dòt) pa se pe rive nan rel-pòte-aleliwon èk se anni an gouvelman-peyi-natifnatal ki ka pe leve larel-gouvelnáj anlè toút se matjoukann-kòtòk peyi a, toúmbile se larel-gouvelnáj taha anfwa, lè yo ka vini lòlòy pou se rive vire-fakte matjoukann-peyi lè yo ka dekati oben vini ralba.
Kisa ki ka fè owala gouvelman franse fè wòl ladje an ti krápdáy, an ti zizín, lanmen-gouvelnáj, an gwo konpanyi moún atè Mátnik ka kouri badjole asou djòkte jere yo, sa jere yo sa jere, epi lonje dwèt asou kòkòdò ki nan gouvelnáj, se jere yo pa sa jere ki fè si Mátnik nan chingpongtong tankon laliman-peyi franse, tankon peyi-asou-latè ? Lamenm dèhè prèmie mande-sáv taha, se pou se lonyen èk dekantje fouti se moún-politik Mátnik la, èk piplís moun-douboút nan peyi a, pa fouti konprann an gouvelnáj politik ka toulong ale pi nòlfòk pase an ti jere lahan-palantje-ekonomi eti gouvelman-peyi franse a èk lawonn-peyi-ewòp ka voye Mátnik ; pou rive blo anlè mande-sáv taha eti se ki gouvelnáj ekonomi kapitalís se pe rive san an konte-dekantje toút matjoukann-kòtòk peyi a ? Se pou se tann tou, an gwo konpanyi brèbrè-mouton-mátnik vini badjole, se moún-politik taha ja pa sa jere èk yo ka mande toulong plís lanmen-gouvelnáj anlè zafè peyi a, pou vote moún te ale vote ba yo taha ki ja pa sa jere a, kisa ki pe ka kore dòt krèy politik genyen joút-politik-dèhè èk djoubake pi náwfláw epi se lanmen-gouvelnáj krache-dife taha ? Nan ki ekonomi kapitalís oben menm ekonomi sosialís ("Chico eso es una revolución de typo socialista" Ernesto Che Guevara nan tan eti y te kabwatè-gouvelnáj ekonomi nan gouvelman Repiblik Sosialís Kouba Fidel Castro Rúz la, oben lide "mercado socialista" Hugo Chavéz Frías la, nan lanne dèhè) asou-latè otila pa ni an konte-dekantje yonn-dès-twás, pou se leve lide an lèspri-kare-bare pou se rive pran letjèt nan divini, pran tan-ka-pase a epi de lanmen, èk gade pou douvan ? Ekonomi se toulong nan pran-letjèt-nan-divini, ki potjel ekonomi esa lè pa ni piès káwbe-gouvelnáj ekonomi pou leve larel-gouvelnáj oben larel-kabwatáj pou se pran se detoún èk fantefrak ekonomi an, an ti koút-van epi toút pie makandja atè ? Nan mete an wayalachi-politik kanak nan brann (bagáy eti an moún pe konprann tankon an gouvelman-peyi kanak liannen epi Gouvelman-peyi franse a) ès se pa pou rive mete wayalachi-politik taha nan brann nan toút se peyi anba jouk politik La-Frans lan, nan peyi otila ni sa yo kriye palpa-moún-peyi-nanninannan ("Peuples autochtones", nan pale-franse se kabwatè-politik PALIMA a), atè Kanaki, Tahiti, Walis-èk-Futuna (otila ja ni an lakou-wangan) èk Gwiyann otila ni sís palpa-moún-peyi-nanninannan (Kali'na, Lokono-Arawak, Paykweneh, Teko-Emeriyon, Wayãpi epi Wayana) epi apre, menm nan peyi otila pa ni palpa-moún-peyi-nanninannan ankò, franse a èstentje toút kalinago ki te ni atè Gwadloúp èk Mátnik, èk prè s toút tayino ki te ni Ayiti ?
Nan plodaye asou an palpa-moún-peyi-nanninannan atè Kanaki, gouvelman-peyi franse a ka depenn-tèste an kouri-tan-longsáy koubarè-peyi-lòtbòtsáy franse (lide taha eti La-Frans te mete an tilili peyi anba jouk li nan tan-ki-pase èk se peyi taha, yonn-dèhè-lòt, ni an divini politik pou ta yo, eti pa pe menm epi ta franse a, èk pa pe menm yonn-a-lòt, tou) men plís pase sa, palpa-moún-peyi-nanninannan atè Kanaki taha ka apiye lide an fè-kakol kanak (nan toút wách-lavi se kanak la) douvan rete-pri-anba-jouk franse a epi an fè-kakol ekonomi èk sosial ki ka treleye an fè-kakol mès-longsáy-peyi nan toút lezòt peyi-anba-jouk franse a, menm lè pa ni an fè-kakol politik kòtòk pou kabwate yo. Se pou se tann èk konprann (tann lan se toulong yonn, tann èk konprann lan se de), dabò-pou-yonn kouri-tan-longsáy fè-kakol ekonomi èk sosial epi mès-longsáy-peyi taha pa se pe menm nan an peyi pou anlòt, fê-jakol Kanaki a pa se pe menm epi ta Tahiti a, fè-kakol Gwadloúp la pa se pe menm epi ta Mátnik la oben ta Gwiyann lan, peyi otila an dís-epi lakou-yonn-a-lòt ka kouri lawonn. Lòtbòtsáy, toút fè-kakol ekonomi èk sosial ka, nan tan-ka-pase, leve, kare zobráy an mès-longsáy ekonomi èk sosial (pi an lakou-yonn-a-lòt ka mete nan brann, pi yo ka trase ba yích yo èk trase-ba-yích taha pa se pe fèt san an pawol-pale, san ranbonni, san anchouke lang-pale a) èk pi douvan dekatonnen mès-longsáy-peyi a limenm, èk menm ba tan-nanninannan-longsáy plís laliman-kouri. Se pa "leve-douboút-goumen pou pete chenn ki ka mare peyi a ki ka deblotje mès-longsày-peyi a èk wouvè lapòt..." tankon Franz Fanon te ka matje, mès-longsày-peyi a la avant leve-douboút-goumen pete-chenn se báy, èk se anlè y eti moún ka apiye pou toút leve-douboút politik, se anni fè-kakol ekonomi èk sosial la (sosial la se toulong an yonn-a-lòt eti moún ka vire kabeche, gade wè ranbonni nan tan-ka-pase) ki ka machokete mès-longsáy-peyi a.
Nan se peyi anba-jouk La-Frans taha otila pòhò ni gouvelman-peyi-natífnatal (Kanaki se anni an ti gouvelman-atè-lakáy ki pa sa menm voye gouvelnè franse a ale fè an loús pete an nen y epi sa), konte-dekantje se matjoukann-peyi a pa ka fèt èk fè-kakol la ka anni brile matjoukann-peyi san pou toulong vire fakte, menm lè ni an vire-douboút, vire-lanmòd ka pe báy. Se anni nan mès-longsáy-peyi otila vire-lanmòd taha ka pe báy ; èk se anni se matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a ki ka vire fakte aleliwon nan blo epi kare-zobráy mès-longsáy peyi-lòtbòtsáy ki ka debatje nan peyi a. Se pou se konprann sa eti si mès-longsáy politik la ka dekati towtow èk si se káwbe-gouvelnáj politik la, krèy-leve-douboút politik la, ka pèdi nan djòkte pou bloublou, se pou joút rache-koupe ki ka báy nan mitan yo epi se ta franse a.
Si dèmen se ni an gouvelman atè-lakáy-mátnik (CTM lan se pòhò foút an gouvelman àtè-lakáy-mátnik) epi toút larel-gouvelnáj èk larel-kabwatáj eti káwbe-plodari-politik la ke ni pou vote, se se nan kare-gouvelnáj ekonomi èk sosial, mès-longsáy-peyi, sístenm-lekol, sístenm-aprann-djoubak, tèknoloji pòte-nouvel èk kouri-nouvel, gouvelnáj lèstè epi dezás-laliwonn, tousa, an mès-longsáy politik plís pase atè-lakáy-mátnik, natifnatal-mátnik, ke pe dekate pou vini ranbonni se káwbe-gouvelnáj Mátnik la, krèy-leve-douboút politik, lawonn-palantje mès-longsáy-peyi, káwbe-vèy-o-gren pou laliwonn, toút káwbe-lonyen-dekantje matjoukann-peyi, tousa, palantje Mátnik tankon peyi-asou-latè.
I - Matjoukann-peyi politik la.
Matjoukann-peyi politik la se toút dekou politik nan tan-ki-pase (plodari Ehèn Lakáy la nan Jedi 22 Sèptanm 1870 atè Láwviè-Pilòt se an matjoukann-peyi politik fondalnatal), larel-gouvelnáj natifnatal, progranm politik (progranm OJAM nan lannwít 21 Desanm 1961 an, se an matjoukann-peyi politik fondalnatal) èk toút matje pou palantje peyi a, tankon peyi-asou-latè, eti krèy-leve-douboút politik pe apiye anlè yo pou pran letjèt nan divini, trase progranm gouvelnáj yo. Dwe isiya-la-konsa, se pou se konprann sa eti se matjoukann-peyi politik la toulong liannen yonn-a-lòt èk yo ka pe gaye nan mitan an tilili kare-zobráy kontel káwbe-gouvelnáj, krèy-leve-douboút politik, lawonn-palantje-peyi, lawonn-anbrazonnen-laliwonn, lawonn-vire-douboút mès-longsáy-peyi ("associations de renouveau culturel" nan pale/franse djol-pwenti se kabwatè progranm-gouvelnáj mès-longsáy-peyi nan CTM lan), lawonn-montráy matje lang, tousa.
Nan peyi otila pa ni gouvelman-peyi, Mátnik se an peyi otila pa menm ni an gouvelman-peyi atè-lakáy, ale wè an gouvelman-peyi natífnatal, se káwbe-gouvelnáj la (kontel CTM, káwbe-gouvelnáj lanbouk Gwomòn, tousa) pa ka mete piès larel-gouvelnáj nan brann, ni menm tjèk larel-kabwatáj èk si yo se fè an larel-gouvelnáj, yo pa ni djòkte-politik pou toúmbile yo lè yo pa ka mâche, lè wách sosial ladje yo nan chen. Se pou se konprann, se larel-gouvelnáj franse taha pa se pe ka kantinen, ni menm vire fakte se matjoukann-peyi politik la.
Atè Mátnik, peyi san, se se an gouvelman-peyi atè-lakáy, bagáy eti se kabwatè-politik Mátnik la pa ke sa menm démarre an bèf-betje nan savann eti betje ni pou ta yo epi sa, se anni krèy-leve-douboút politik ki ka bát pou wayalachi-politik la ki ka pe faktore, se se pianmpianm, matjoukann-peyi politik. Lamenm-la, se pou ke sa tann èk li, man tou djòsol ba PCM (Parti Communiste Martiniquais), topáy-politik Mòn-Wouj la, nan 16, 17 èk 18 d'Awou 1971, "jere zafè nou nou-menm", pa se pe pase pou an matjoukann-peyi politik, pa ni lide an peyi dèhè y menm si y te fè lide an palpa-moún-peyi-natífnatal-mátnik kouri lawonn, se se klòtòk-klòtòk.
An konpanyi leve-douboút sosial, kontel Chalve Janvie-Fevriye 1974 la, oben O-Fanswa Fevriye 1900 an, ka pe leve matjoukann-peyi politik, nan rete-sonhe yo, nan menm rel epi se gran blo politik la, se pa pou mande-trape sosial yo te chaye, se anni pou koút-boutou rayi-rás-nèg-ginen eti gouvelman franse te fè, lanmen-an-lanmen epi se betje a, pou toufounen yo. Se matjoukann-peyi politik taha, pou kare zobráy eti leve-douboút sosial la ka kare zobráy yo, pa ka pe tjenbe djòk nan tan-ka-pase, leve-douboút sosial dèhè ka pe rale kantináj-kòtòf politik la anlè yo, pou se rete anni an memwa sosial.
Anni pou rel-pímpe-aleliwon ki pou ka báy adan yo, matjoukann-peyi mès-longsáy la ("ressources culturelles" nan pale-franse Pol-Tikitak-vòlè-kochon an) ka pe tonnfakte, se se pianmpianm, èk pou an tan fann, nan matjoukann-peyi politik. An bèlè, an lavwa-egal fondòk-peyi ka pe mete moún douboút ansanm, djòk, fè yo sansle anlè a divini peyi, toút bagáy ki ka ladje toút "mren, mren, mren" bouk-kabít la nan chimen.
II - Matjoukann-peyi politik la pou leve liannáj yonn-a-lòt.
Matjoukann-peyi politik la toulong la pou leve liannáj yonn-a-lòt nan mitan moún èk kore toút lennde-kou, koút-djenm, koút-soubawou, toút ti-lèspri pete-tjou-moún, ki se kouri lawonn. Pi an peyi se trape matjoukann-peyi politik, pi rarate-politik la ka ladje toút badjoláj debiele nan chimen ("se mren ki fè", "se mren ki mete", "mren, mren, mren", "mèsi anpil, mèsi ancháy", tousa) èk ka pe depenn moún-peyi a tankon moún-douboút-djòk ki la pou palantje tòt-genyen yo, peyi yo, branbrann-kòtòk peyi yo, mès-nanninannan yo tousa ; moún ki sa veye o gren èk sa gade pou douvan.
Se pou se tann èk konprann sa eti nan an peyi-anba-jouk tankon Mátnik, matjoukann-peyi politik la se toút ti memwa-rarate, fè-kakol èk yonn-a-lòt nanninannan (eti se pou depareye y epi yonn-a-lòt sistenm-gouvelnáj la) eti palpa-moún-peyi-natífnatal la ka mete nan brann rete douboút djòk anba wáp lavi-toulehou a. Lamenm-la, se pou se konprann ni an janjol-dekantje dekare-jouk eti se tan-ka-pase a.
Nan toút janjol-dekantje dekare-jouk tan-ka-pase taha, nou ka konte de bidím wách-dèhè, yonn se pou leve-douboút sosial la ki ka brile matjoukann-peyi politik san konte (RPPRAC ka bát pou vini an krèy leve-douboút politik pou ale mande "on veut les mêmes prix que la métropole" la) èk pa ka jenhen, se se fè wòl, mande pou trape plís larel-gouvelnáj oben matjoukann-tribinal pou se toúmbile sístenm lan ki ka depotjole Peyi-Mátnik la. Lòtbòtsáy, pou se krèy-leve-douboút politik atè-lakáy-mátnik la ki, yo menm, rete pri adan mande-trape sosial la, faktore oben vire leve matjoukann-peyi politik se toulong an bát-manman, èk yo tou se anni brile yo ka brile matjoukann-peyi politik.
Atè Mátnik, pou gouvelman-peyi ki pa ni, se se an gouvelman-peyi atè-lakáy ki te ke ka leve larel-gouvelnáj oben larel-kabwatáj asou se matjoukann-peyi a (bagáy ki ka ba yo an divini blo menm matjoukann-peyi laliwonn-fondòk-peyi), pa jenhen ni depareyáj flang nan mitan politik èk sosial. Isiya-la-konsa, sosial la, se pou konprann mande-trape la-pou-la, bagáy ki toulong nan bwa-pou-nou-ale, bagáy fáp-fáp, "nou te ja nan pisa, nou te fouben mouye", toút bagáy ki ka mare politik la nan an welto, ou wè y ou pa wè y.
Politik la se toulong pou pran letjèt nan divini, nèhè menm ladje wách-kòtòk la, ale tjoke siel, konte ze an tjou poul, toulong èspere an divini pi floúz, pi doús tou, an liannáj lanmen-asou-tjè epi peyi oliwon. Politik pa se pe pou vini plere anlè gangan ninang-founang ki pase pás. Se pou se konprann, politik la ni pou kabwate sosial la, ba y an soúch-kòtòf pou ta y men ki flách pou pa rete pri nan tan-ka-pase a. Tousa ka apiye pou matjoukann-peyi politik la toulong nan vire-flore.
III - Gouvelnáj sosial franse ka brile matjoukann-peyi politik se van.
Gouvelnáj sosial franse atè Mátnik la ka brile matjoukann-peyi politik, natifnatal-mátnik epi matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi san konte men pa ka vire faktore, vire mete douboút. Nan toút peyi oliwon-latè, gouvelnáj sosial la ka brile matjoukann-peyi politik epi matjoukann mès-longsáy-peyi tou, men ka vire faktore dèhè toulong-ale, nan larel-gouvelnáj oben larel-kabwatáj eti gouvelman ka mete nan brann.
Atè Mátnik otila pa ni, se se an gouvelman-peyi atè-lakáy pou kabeche larel-gouvelnáj epi larel-kabwatáj èk apre mete yo nan brann, fè palpa-moún-peyi natífnatal-mátnik la pran letjèt nan divini, se matjoukann-peyi politik la se anni nan rete-sonhe èk gloriye gangan ki pase pás sístenm ninang-founang ewòp-amerik la (kontel, piplís moún-mátnik pa fouti konprann sa eti E. Lakáy epi se konpayel-gawoule y la te ka bát pou trape an gouvelman-peyi-mátnik, separe tè asou bitako, "tè ba moún ka djoubake tè") ; se matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a, se anni nan an choús-kòtòf afrik ki pa se pe ka báy anlè kontinan-Afrik la (se an kontinan, se pa an peyi, èk se plís pase tilili peyi eti y ye a), ki pa te jenhen báy anlè kontinan Amerik la, nan tan-ki-pase ; Mátnik se an peyi kontinan-Amerik la, èk an peyi pa se pe anni palpa-moún ki douboút anlè, la ka miyonnen lapo-fidji yo, chak jou depi pipirít jik labrenn-o-swè.
Gouvelnáj sosial franse a eti ka piti palpa-moún-peyi natífnatal-mátnik la, ka mete moún-mátnik tjanmáy-toloman douvan menm an machapia, an ti-grenn-chen, an chen-lari franse ("clochard" nan pale-franse se djòktè sosial Mátnik la) ki se debatje tou-touni anlè de pie y, ka toulong toúmbile se larel-kòtòf sosial Mátnik la. Se pa anni pou an malerèz ki size anba fetáy an káy ka atann lahan rive pou ale debantje kò y nan se bidím-káwbe-machandíz franse a, genyen ponm-makanda èk yawoút bizou, se pou toút mango-zefirín èk ponm-dlo ki rete pou zandoli èk sisi-mèl.
An gouvelnáj atè-lakáy anlè sosial la (èk se pou nou se sáv gouvelnáj-tribinal djoubak la se an gouvelnáj sosial tou, anmwe toubannman) ke pe rive pran toút wách-kòtòf sosial atè-lakáy-mátnik la nan rel-pímpe-aleliwon y eti pa pe menm epi rel-pímpe-aleliwon franse pou laliwonn/tan-ka-pase a ki pa menm ; pi nan fondòk, gouvelnáj sosial atè-lakáy-mátnik taha ke pe fè matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi a kouri lawonn èk treleye, si se pa apiye, an mès-longsáy-peyi politik.
Matje man ka matje sa, se pou konprann sa eti nan lide gouvelnáj-politik atè-lakáy taha se anni ekonomi èk sosial eti Mátnik ke kabwate èk sa pe pa fè kont pou dekatonnen an peyi men anni sa ke ja pi kòdjòm pase bankoulele franse eti Mátnik adan y lan depi Avril 1900, apiye y epi larel-gouvelnáj Máws 1946 la.
IV - Matjoukann-peyi politik Mátnik la lèkètè.
Matjoukann-peyi politik Matnik la lèkètè, se anni progranm politik nan de-mo-kát-pawol Ehèn Lakáy la atè Láwviè-Pilòt nan Jedi 22 Sèptanm 1870 taha epi progranm politik OJAM nan lannwít 24 pou 25 Desanm 1962 a, apre plodari Eme Sezè, "Plodari Twa Chimen-ale èk Senk Pete-chenn" , nan 24 Fevriye 1978, pa se pe an matjoukann-peyi politik ni menm "Plodari Asou Twa Tonm" Jòy Grasian, atè Lanmanten nan 24 Maws 1961 an pou anni lonje dwèt yo ka lonje dwèt anlè koút-malfentè jandàm epi betje franse a.
Matjoukann-peyi politik la se toulong anni an plodari, an lonyen-dekantje, an progranm ki pa se pe ale san an konte-dekantje matjoukann-peyi (moún-douboút, branbrann-kòtòk, laliwonn-fondòk-peyi, laliwonn-peyi vire-fakte, mès-longsáy-peyi èk menm lèspri-ladje-branbrann, pou piplís) pou pran letjèt nan divini. Lèkètè taha se pou an lang èk mès-longsáy-peyi natífnatal-mátnik ki pa ka kantinen matjoukann-peyi politik blo.
Plodari èk progranm ka báy anni nan pale-franse (Eme Sezè epi se kominís-pòpòf la), nan franse-bannann ("la bannanne de Fronds Saint-Jacques a touné kankanbou"
Oben "les chimen de Carabin n'est menm pas miléab a-jije-wè voitirab") oben an kreyol tjòlòlò ("man ke voye w lív la"), èk an lang-pale ka toulong chaye an tilili larel-kòtòf mès-longsáy-peyi ki pa sa ale san laliwonn/tan-ka-pase peyi-choús yo. Rive nan anlòt laliwonn/tan-ka-pase, se pou yo depotjole toút larel-kòtòf men plís pase sa, koubare tousa ki se leve.
Men pou èche moún pe ale èche matjoukann-peyi politik la nan tan-nanninannan-longsáy sosial la, jik nan tan-nanninannan-longsáy politik se peyi oliwon an (Krèt-a-Piewo Ayiti a oben Sierra Maestra Fidel Castro Ruz la, New Jewel Movment Maurice Bishop Grènada a), nan tan-nanninannan-longsáy politik peyi eti yo anba joúk politik èk mès-longsáy-peyi yo, La-Frans pou Mátnik, èk atjolman-la nan peyi Afrik-anba-solèy otila pa ni
mès-longsáy-peyi politik ka kouri lawonn alagadigadáw pou peyi-natífnatal ki pa
pe ni nan laliman eti zawa-ewòp la trase, se matjoukann-peyi politik taha pa ka
tjenbe nan tan-ka-pase èk plís nan badjoláj pale-franse pase se nan tjèk
kare-zobráy politik.
Se pou sa tann èk konprann sa eti matjoukann-peyi politik la tankon toút
matjoukann-peyi se pou pran letjèt nan divini, se pa pou ale pran pawol epi
gangan eti yo menm, nan se peyi Karayíb la, pa pe anni gangan-afrik nan
pale-franse mafoudja a, men gangan tayino èk kalinago dabò-pou-yonn (se yo ki
fè laliwonn lan menm si "laliwonn lan se pa peyi a", tankon Édouard
Glissant te ja ka matje nan brayès li), gangan-ewòp tou (epi tousa pale-franse,
pale-angle, pale-panyol, pale petite, tiusa) epi an tilili gangan-afrík ki, nan
pale-franse a, pa ni an tjou-patát peyi dêhè yo, pou se pe fakte
matjoukann-peyi politik.
V – Matjoukann-peyi politik la nan dekou wakle-boulin sosial la.
Nan dekou wakle-boulín sosial la eti se pa anni pou tan ka pase dáwlakatáw-dáw men pou tilili toúmbiláj tèknoloji eti y ka chaye, se matjoukann-peyi politik la, yo menm, ka malakse epi ancháy mès èk sa-sáv politik èk mès-longsáy-peyi lòtbòtsáy ki ka debatje blo anlè moún-peyi. Plís pase an malaksáy, se an kontamináj ki ka ale la, se piplís matjoukann-peyi (matjoukann-laliwonn fondòk-peyi, matjoukann-laliwonn-peyi vire-fakte, matjoukann-peyi moún-douboút, matjoukann-peyi branbrann-kòtòk, matjoukann-peyi mès-longsáy-peyi, tousa) ki ka pèd lakát, ka dekati towtow.
Atè Mátnik, pou peyi-anba-joúk eti y ye a, èk pou konte-dekantje eti y pa ni an gouvelman natífnatal-mátnik pou konte-dekantje toút se matjoukann-peyi, mete yo nan liannáj pòte-kole, wakle-boulín teknoloji a èk wakle-boulín toúmbele-lavi a ka toulong sòti lòtbòtsáy debatje (se pa anni An-Frans men Ewòp-Azia, Afrík tou) dekalibiche lavi sosial atè-lakáy-mátnik èk ba wakle-boulín sosial toulong plís balan, depotjole rel-pímpe-aleliwon kòtòf lakou-peyi a, tjobole se larel-kòtòf sosial tankon politik la. Se pa anni pou se tann defen Guy Cabort-Masson te ka di w, toulong, "Marksis-leninis la ka di w..." èk pou mande sa an brèbrè-mouton kon Karl Marx te ka vini èche la, se plís pou an plodari politik atè-lakáy-mátnik ki pa fouti kabeche se matjoukann-peyi a.
Se konsa eti an wakle-boulín sosial ki pa kòdjòm epi an dekanmpo, an báy-douvan lakou-peyi a asou pwa kò y, ka toulong chaye ancháy kochonni lòtbòtsáy mennen vini, jik delè bagáy ewòp ki ja kanni nan mès mafoudja Afrík se kabèch-desèvle nèg-ginen an, fè yo pase pi floúz, alagadigadáw, nan mès-longsáy-peyi Mátnik la anba larel an mês-nanninannan lakou-faraon Ejípt la. Se pou ti palpa-moún-douboút atè Mátnik la (anni 356.500 moún-douboút, se pa nepi 1,465 mil-milion moún Endja a, èk toút moún se moún-asou-latè) pa jenhen jete an zie-dekantje dekinayè asou lakou-peyi yo, si se pa pou chikannen, èk kouri rapòte toút makakri lakou-peyi franse, obre-de-sou, fè yo kouri lawonn nan lakou-peyi Mátnik la.
Kifè, plodari politik natífnatal-mátnik la, plodari
palantje-peyi a tankon plodari wayalachi-politik-mátnik la, ka toulong
dekalibiche mès-longsáy politik natífnatal-mátnik la epi tilili plodari lòlòy
afrik-nanninannan ki pa se pe ni an peyi dèhè yo, ni menm an kare-peyi men anni
an rás-moún lapo-fidji nwè, nan an zie-klere-asou-lavi anni nan pale-franse. Si
gangan-afrík la se ka pale franse oben angle (èk jenhen tjèk lang yorouba, igbo
oben tjèk lang akan), se pou tan-nanninannan-longsáy afrík la koumanse anni epi
doudou ninang-founang ewòp-atlantik la.
Lòtbòtsáy, se pou toút wakle-boulín sosial, èk menm toút wakle-boulín
teknoloji, sòti An-Frans debatje blo anlè palpa-moún-peyi natifnatal-mátnik la,
pou y pa se menm an palpa-moún-peyi natífnatal-mátnik men anni an
palpa-moún-douboút atè Mátnik. Édouard Glissant te ja ka matje lide taha
nan Le Quatrième Siècle, eti pa rive depareye tilili-peyi Afrik, lòtbòtsáy
lanmè-ble Atlantik la, epi Mátnik tankon peyi-asou-latè krache-dife, se te ke
pou krache anlè sièk-tan djoubak rache-koupe anba dangpantang solèy la,
plís pase an memwè, an tan-nanninannan-longsáy peyi-asou-latè.
Nan 22
Sèptanm 1870 taha, lè Ehèn Lakáy epi se konpayel mayonmbo y la te rive nan
mitan lanbouk Láwviè-Pilòt èk te mande pou mete an Repiblik nèg-ginen tankon
nan Ayiti epi pou separe tè ba mayonmbo ki ka djoubake tè, se te pou tann èk
konprann sa eti laliwonn/tan-ka-pase Mátnik la te rive nan an rel kare-zobráy
otila y te pe báy nan joút epi sístenm sosial franse a.
Nan 24 Sèptanm 1870 taha, lè L-Ch. Yoút, Madlenn Klèm epi se tjenz konpayel
gawoulè yo la te pitje Kode, èk apre, lè toút se konpayel-gawoulè Lwi
Telga a te vini douboút anlè laliman-tè Ehèn Lakáy la, se pou te tann èk
konprann sa eti laliwonn/tan-ka-pase Mátnik taha te ka ladje djoubáp rás-moun
an nan chimen pou rive adan djoubáp sosial pou prèmie blo èk apre djoubáp
politik la nan divini blo.
Se pa pou ale konprann toút limiè ke pe klere anlè ekonomi èk sosial
Mátnik pou anni an ti lanmen-gouvelnáj atè-lakáy ki te ke ka báy, ni an tilili
peyi oliwon-latè ki ni an gouvelman-peyi natífnatal èk yo nan banbann-ekonomi
depi sèk-tan, yo nan babawa-sosial, atè kon vètè.
Nan dekou wakle-boulín sosial la epi wakle-boulín teknoloji ki liannen epi y
la, se an tilili toúmbiláj ekonomi, sosial èk mès-longsáy-peyi ki ka kouri
lawonn se peyi a, oliwon-latè, se anni an gouvelman-peyi natífnatal ki se pe
gade pou douvan èk mete lanmen anlè yo.
Piplís adan se
matjoukann-peyi politik la ka leve nan tan-nanninannan-longsáy la pou
plodari-kabeche rarate politik eti y ye a èk pou ladje eti y ka ladje
tan-ki-pase a, limenm, nan chimen. Tan-manninannan-longsáy la se toulong, plís
pase an gloriye gangan oben an fè-kriye gangan ki pase pás, men an trase
karetel nan mitan an tilili wách-kòtòk ki fèt nan tan-ka-pase asou an laliman
fann, se nan sa eti y ka pe kantinen matjoukann-peyi politik la.
Simao moun Wanakera
